Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύγκριση ενός Ομηρικού μύθου με τον μύθο του Προμηθέα

Jacub Gagnon 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Η χρήση του μύθου για διδακτικούς σκοπούς δεν είναι επινόηση των σοφιστών, υπάρχει ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Ι 529 - 600, Μελέαγρος και Ω 602 - 617, Νιόβη) κ.α. Να διαβάσετε κάποιον από τους μύθους αυτούς και να επισημάνετε κοινά στοιχεία και διαφορές με το μύθο στη διδασκαλία των σοφιστών.

Ιλιάδα, Ω 599-6017:

«Όπως ζητούσες, γέροντα, λυτρώθηκε ο γιος σου,

σε στρώμα πάνω κείτεται∙ η αυγή μόλις έρθει,

θα τον δεις κουβαλώντας τον∙ ας δειπνήσουμε τώρα.

Κι η ωριοπλέξουδη Νιόβη θυμήθηκε να φάει∙

έχασε δώδεκα παιδιά στ’ αρχοντικό της μέσα,

έξι κορίτσια κι έξι γιους στη νιότη τους επάνω∙

τους γιους ο Φοίβος σκότωσε με τ’ αργυρό του τόξο,

τα κορίτσια η Άρτεμη θυμώνοντας της Νιόβης,

γιατί την ωριομάγουλη Λητώ συνεριζόταν,

πως γέννησε πολλά παιδιά, ενώ εκείνη δύο∙

κι αυτοί, κι ας ήταν μόνο δυο, της τα σκοτώσαν όλα.

Για μέρες εννιά κείτονταν εκείνα σκοτωμένα

και δεν τα έθαβε κανείς, γιατί είχε πετρώσει

τον κόσμο ο Δίας∙ θεοί τη δέκατη πια μέρα

τα έθαψαν. Μα έφαγε τα δάκρυα σταματώντας.

Τώρα σ’ απάτητα βουνά, κάπου μέσα στα βράχια,

στον Σίπυλο, οι νεράιδες πως έχουν τις φωλιές τους

λεν και τους χορούς τους στήνουν γύρω στον Αχελώο

κι εκεί, αν κι είναι πέτρα πια, τους πόνους της κλωσάει.

(Μετάφραση: Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος)

Ο Αχιλλέας όταν υποχωρεί στις ικεσίες του Πριάμου και συμφωνεί να του παραδώσει τη σορό του Έκτορα, για να μπορέσουν οι Τρώες να πραγματοποιήσουν την ταφή του, ζητά από τον Πρίαμο να δειπνήσει μαζί του, παρά τη μεγάλη του λύπη. Για να ενισχύσει, μάλιστα, την πρόσκλησή του, θυμίζει στον Πρίαμο πως ακόμη και η Νιόβη έφαγε παρόλο που θρηνούσε το χαμό των δώδεκα παιδιών της.

Η Νιόβη έχοντας αποκτήσει έξι ζεύγη διδύμων, έξι αγόρια κι έξι κορίτσια, περηφανεύθηκε πως απέκτησε περισσότερα παιδιά ακόμη κι από τη Λητώ, που ο Δίας της πρόσφερε ένα μόλις ζεύγος διδύμων, την Άρτεμη και τον Απόλλωνα. Η Λητώ για να την τιμωρήσει, έστειλε την Άρτεμη και τον Απόλλωνα να της σκοτώσουν τα παιδιά, κι ο Δίας ύστερα για εννιά μέρες μετέτρεπε σε πέτρα, όποιον επιχειρούσε να τα θάψει. Μόνο τη δέκατη μέρα ο Δίας κάμφθηκε στις ικεσίες της Νιόβης και έβαλε τους δίδυμους θεούς να θάψουν τα παιδιά της, ενώ την ίδια τη μετέτρεψε σε βράχο, στο βουνό του Σίπυλου, όπου πετρωμένη πια δακρύζει μέρα-νύχτα για το χαμό των παιδιών της.

Ο μύθος αυτός διατυπώνεται από τον Αχιλλέα, θέλοντας να ενισχύσει το αίτημά του στον Πρίαμο, που για μέρες θρηνεί και δεν τρέφεται, να δειπνήσει. Η εμφανής αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στην περίπτωση του Πριάμου και της Νιόβης, προσδίδει στο μύθο αποδεικτική αξία και τον καθιστά κυρίαρχο μέσο της προσπάθειας του Αχιλλέα να πείσει τον Πρίαμο.

Υπ’ αυτήν την έννοια ο μύθος της Νιόβης, έχει παρόμοια χρήση με τον μύθο του Προμηθέα -όπως αυτός παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα- καθώς και στις δύο περιπτώσεις οι ομιλητές χρησιμοποιούν τις μυθικές διηγήσεις για να ενισχύσουν τη θέση τους, αποδίδοντας μάλιστα στους μύθους αποδεικτική ισχύ. Ο Αχιλλέας τονίζει μέσω αυτού πως οι άνθρωποι ακόμη και στους μεγαλύτερους θρήνους τους, δεν παραλείπουν την αναγκαία γι’ αυτούς τροφή, ενώ ο Πρωταγόρας παρουσιάζει την εξελικτική πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών που τους οδήγησε στην υιοθέτηση και προάσπιση της δικαιοσύνης και του αλληλοσεβασμού, των βασικών δηλαδή προϋποθέσεων της πολιτικής αρετής.

Ο Όμηρος, βέβαια, χρησιμοποιεί το μύθο της Νιόβης, όχι μόνο για να ενισχύσει την πρόταση του Αχιλλέα, αλλά κυρίως ως μέσο επιβράδυνσης, καθώς τα γεγονότα ωθούνται σταδιακά στην ταφή του Έκτορα και συνάμα στην ολοκλήρωση του Έπους.

Η βασική χρήση, επομένως, του μύθου από τον Όμηρο είναι η επιβράδυνση της αφήγησης, σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα, όπου ο μύθος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επιχειρηματολογίας του σοφιστή και χρησιμοποιείται για να δώσει με εύληπτο κι ευχάριστο τρόπο, βασικά σημεία του συλλογισμού του.

Επιπλέον, ο Όμηρος επιλέγει τον συγκεκριμένο μύθο με βάση τις ομοιότητες που παρουσιάζει με την κατάσταση που βιώνει ο Πρίαμος, ενώ ο Πρωταγόρας, που δεν επιχειρεί κάποιον παραλληλισμό, επιλέγει το μύθο του, ως ιδανικότερο μέσο για να παρουσιάσει τις διαδοχικές αλλαγές που επήλθαν στις συνήθειες των ανθρώπων μέχρι να κατανοήσουν πόσο σημαντικό είναι να συνυπάρχουν και παράλληλα μέχρι να αντιληφθούν τις προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληρούνται, ώστε να επιτευχθεί η αρμονικότητα της συνύπαρξης αυτής.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς υποκαθιστά ο άνθρωπος την έλλειψη οργάνων προσαρμογής;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενο;

«Όχι Σωκράτη», είπε, «δεν θα σας αρνηθώ. Αλλά τι προτιμάς από τα δύο; Να σας το αναλύσω με έναν μύθο, όπως κάνουν οι γεροντότεροι στους νέους, ή να αναπτύξω το ζήτημα σε μια διάλεξη;»

Πολλοί από αυτούς που κάθονταν κοντά είπαν αμέσως να αναπτύξει το θέμα με όποιον από τους δυο τρόπους θέλει.

«Εγώ νομίζω», είπε εκείνος, «πως είναι πιο χαριτωμένο να σας πω έναν μύθο».

Μέσα στο έργο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τρεις τρόπους για να εκθέσει τις απόψεις του. Τον μύθο, τη διάλεξη και τον σχολιασμό των ποιητικών κειμένων. Ως μύθο μπορούμε να ορίσουμε κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και τον θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο ποιητικός και συμβολικός χαρακτήρας του μύθου για τον Προμηθέα που αφηγείται ο Πρωταγόρας είναι προφανής. Αλλά όσο μεγάλη και αν είναι η συμβολική αξία του, είναι επίσης φανερό πως δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Βεβαίως, και ο ίδιος ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε πολλές φορές τον μύθο (δες για παράδειγμα τον μύθο της σπηλιάς στην Πολιτεία) πάντοτε όμως για να συμπληρώσει μιαν αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως αυτόνομο τρόπο, ισοδύναμο με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση. Πάντως, ίσως επειδή και ο ίδιος δεν απέρριπτε εντελώς την αξία της συμβολικής μυθικής αφήγησης, ο Πλάτωνας δεν είναι καθόλου ειρωνικός προς τον Πρωταγόρα στο σημείο αυτό.

Αντίθετα, δεν διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη δεύτερη σοφιστική μέθοδο, τη διάλεξη. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, όταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες! Τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα; Πως σε μια διάλεξη, ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατής δεν έχει καν τον χρόνο να εξετάσει. Επομένως, η μέθοδος της διάλεξης είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι καλή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά σίγουρα όχι για τη φιλοσοφία, που σκοπός της είναι η αναζήτηση της αλήθειας.

Ποια θέση είχε ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών;

[Ο μύθος είναι μία φανταστική αφήγηση που είτε προέρχεται από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή. Έχει χαρακτήρα: α) ποιητικό, γεγονός που του προσδίδει χάρη και γοητεία και β) συμβολικό, με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών. Ωστόσο ο μύθος δεν είναι επαρκής ως αποδεικτικό στοιχείο ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν συχνά τους μύθους τόσο για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα τους, όσο και για να εντυπωσιάσουν.

Οι μύθοι του Πλάτωνα έχουν χαρακτήρα συμβολικό και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα μιας αλήθειας την οποία στηρίζει με επιχειρήματα και τεκμήρια. Αντίθετα ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τους ίδιους τους μύθους ως αποδεικτικά στοιχεία των όσων υποστηρίζει.]

Ο Πρωταγόρας δηλώνει πως προτιμά να μιλήσει για το διδακτό της αρετής μ’ ένα μύθο, καθώς είναι πιο χαριτωμένο. Η μυθική διήγηση, άλλωστε, κατορθώνει να περάσει με εύκολο τρόπο μηνύματα στους ακροατές, τα οποία διαφορετικά θα ήταν δυσκολότερο να γίνουν αντιληπτά.

Οι σοφιστές χρησιμοποιούν το μύθο ως μέσο πειθούς και φυσικά ως διδακτικό μέσο, αποδίδοντάς του συχνά αξία ανάλογη με αυτή που είχαν τα επιχειρήματα της λογικής. Ο μύθος, δηλαδή, για τους σοφιστές δεν λειτουργεί απαραίτητα ως συμπλήρωμα της επιχειρηματολογίας τους, αλλά ως αυτόνομο τμήμα της. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που χρησιμοποιεί το μύθο για να συμπληρώσει την επιχειρηματολογία του, οι σοφιστές αξιοποιούν το ευχάριστο στοιχείο του μύθου για να παρουσιάσουν στους ακροατές, με εύληπτο τρόπο, στοιχεία που δεν είναι πάντοτε εύκολο να κατανοήσουν.   Αν, για παράδειγμα, δούμε το μύθο του Προμηθέα, ο Πρωταγόρας κατορθώνει με απλό τρόπο να μιλήσει στους ακροατές του για μια πολυετή διαδικασία εξέλιξης, κατά την οποία το ανθρώπινος είδος αντιλήφθηκε πως η κοινωνική συνύπαρξη είναι προτιμότερη από τις μάταιες προσπάθειες των ατόμων να ζήσουν μόνοι τους, κατορθώνοντας να καθορίσει βασικούς κανόνες για τη διευκόλυνση της συμβίωσης και βρίσκοντας παράλληλα ποικίλους τρόπους εμπέδωσής τους στους πολίτες.

Ο μύθος, επομένως, για τους σοφιστές λειτουργεί ισότιμα με τη διάλεξη ως μέσο διδασκαλίας, καθώς επιτρέπει τη διατύπωση νοημάτων και πληροφοριών, με τρόπο ευφάνταστο και ευχάριστο. Προκαλεί ζωηρή εντύπωση στους ακροατές και βοηθά έτσι στην εναργέστερη διαβίβαση του επιθυμητού μηνύματος. 

[Οι σοφιστές χρησιμοποίησαν το "μύθο" ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγική του δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα. Ο "μύθος" μεταστοιχειώνεται· γίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο. Οι σοφιστές αν και θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου, καταφεύγουν συστηματικά στο "μύθο" όταν κρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την "επαγωγική" του δύναμη. Απ’ αυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεν αναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες. Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στη διδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές.]

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς έλυσε ο Προμηθέας το πρόβλημα που είχε δημιουργήσει η κατανομή του Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Η πηγή και τα όρια της γνώσης.

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Από πού προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συμπεραίνουμε (από τα λόγια του Σωκράτη) για την πηγή της γνώσης και, έμμεσα, για τη δυνατότητα και τα όρια της γνώσης;

«Επειδή όμως σε ακούω να το υποστηρίζεις εσύ, κάμπτομαι και πιστεύω πως κάτι θα εννοείς, αφού θεωρώ πως έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχεις μάθει και πολλά επίσης έχεις ανακαλύψει μόνος σου.»

Ο Σωκράτης εκφράζοντας το σεβασμό του για τις απόψεις του Πρωταγόρα, αναφέρεται στις πηγές από τις οποίες ο σοφιστής έχει αντλήσει τις γνώσεις του. Αρχικά μιλά για τη μεγάλη πείρα του Πρωταγόρα, τονίζοντας έτσι πως η συνεχής ενασχόληση μ’ ένα αντικείμενο προσφέρει εμπειρίες και διδάγματα που δεν μπορούν να αποκτηθούν με άλλον τρόπο. Ο Πρωταγόρας ασχολείται με την αγωγή των νέων ήδη πολλά χρόνια, γεγονός που σημαίνει ότι έχει αφιερώσει πολύ χρόνο βελτιώνοντας τις πρακτικές του, καθώς κι ότι έχει αντιμετωπίσει στην πράξη ποικίλες περιπτώσεις μαθητών. Μ’ αυτόν τον τρόπο έχει πλουτίσει τις γνώσεις του τόσο στο πώς θα πρέπει να διαχειρίζεται τις διάφορες πιθανές συμπεριφορές και ξεχωριστές ανάγκες ορισμένων μαθητών, όσο και στο πώς επιτυγχάνονται τα καλύτερα δυνατά μαθησιακά αποτελέσματα. Η μεγάλη πείρα του Πρωταγόρα του παρέχει γνώσεις σε θέματα πρακτικής εφαρμογής και του προσφέρει έτσι το πλεονέκτημα να συζητά για την εκπαίδευση σε θεωρητικό επίπεδο, γνωρίζοντας παράλληλα κάθε πλευρά της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Η δεύτερη πηγή γνώσης για τον σοφιστή -όπως και για κάθε άνθρωπο βέβαια- υπήρξε η μάθηση που προέκυψε σε πρώτο επίπεδο από την εκπαίδευσή του, και κατόπιν από την προσωπική του μελέτη. Ο Πρωταγόρας έχει προφανώς ακολουθήσει μια πολυετή πορεία σπουδών (αν και δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τη ζωή του) και φυσικά έχει εντρυφήσει στα υπάρχοντα κείμενα προγενέστερων διδασκάλων, φιλοσόφων και ποιητών. Ο σοφιστής, όπως και κάθε εκπαιδευτικός, για να είναι σε θέση να πραγματοποιεί με επάρκεια τη διδασκαλία του δεν σταματά τη μελέτη, καθώς οφείλει να έχει ένα γερό υπόβαθρο γνώσεων. Ο Πρωταγόρας, επομένως, δεν αρκείται σε όσα έμαθε ως εκπαιδευόμενος, αλλά συνεχίζει να μελετά προκειμένου να έχει ικανοποιητική επαφή με τα κείμενα που στην εποχή του αποτελούσαν αναγκαίο κτήμα για κάθε καλλιεργημένο άνθρωπο.

Η μελέτη, βέβαια, για τον Πρωταγόρα λειτουργεί κυρίως ως αφόρμηση για προβληματισμό και περαιτέρω προσωπική διερεύνηση. Στοιχείο που μας οδηγεί στην τρίτη και σημαντικότερη πηγή γνώσης, που είναι φυσικά οι προσωπικές ανακαλύψεις του σοφιστή, οι ιδέες δηλαδή και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε μόνος του, μέσα από τη συνεχή προσπάθειά του να κατανοήσει καλύτερα τα ζητήματα που τον απασχολούν. Ο Πρωταγόρας, όπως και κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, δεν αρκείται στις έτοιμες γνώσεις και στις ιδέες που έχουν εκφράσει κατά καιρούς άλλοι άνθρωποι, αλλά προχωρά τον προβληματισμό του βαθύτερα, χρησιμοποιώντας τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις του ως εφαλτήριο.

Η προσωπική αυτή προσπάθεια προβληματισμού και αξιοποίησης των ατομικών  δυνατοτήτων για την εύρεση της αλήθειας και τη διατύπωση προσωπικών απόψεων, αποτελεί τελικά και τον παράγοντα που θέτει τα όρια της γνώσης. Ο άνθρωπος μπορεί να διευρύνει τις γνώσεις του και να κατακτήσει το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται μέχρι εκεί που του επιτρέπουν οι περιορισμοί της αντιληπτικής του ικανότητας. Κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από το επίπεδο ευφυΐας του, μπορεί να εξελίξει τις νοητικές του δυνατότητες ως ένα σημείο μόνο, γεγονός που καθιστά πολύτιμη τη συλλογική προσπάθεια, καθώς ο συνδυασμός διαφορετικών οπτικών και τρόπων συλλογισμού μπορεί να δώσει νέα ώθηση στη σκέψη και στις πνευματικές κατακτήσεις.

Θα πρέπει, άλλωστε, να έχουμε υπόψη μας πως η αντίληψη κάθε ατόμου είναι αποτέλεσμα μια σειράς παραγόντων, όπως είναι οι ατομικές του εμπειρίες, το επίπεδο της εκπαίδευσης που έλαβε, η προσωπική του διάθεση για περαιτέρω εξέλιξη και τα γενικότερα ερεθίσματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του, γεγονός που δημιουργεί βέβαια μοναδικές προσωπικότητες με ανεπανάληπτο τρόπο επεξεργασίας και κατανόησης των δεδομένων της πραγματικότητας, αλλά θέτει συνάμα και ορισμένους -ανυπέρβλητους κάποτε- περιορισμούς στην ικανότητα του ατόμου να ξεπερνά την ίδια του τη φύση και να αντικρίζει το αντικείμενο που εξετάζει με εντελώς απρόσμενους τρόπους, ώστε να μπορεί διαρκώς να δίνει στη σκέψη του νέες προεκτάσεις.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Σε ποια κατάσταση βρέθηκε ο άνθρωπος στην «επιθεώρηση» του Προμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Η επαγωγική μέθοδος στον συλλογισμό του Σωκράτη.

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Αριστοτέλης επαινεί το Σωκράτη γιατί πρόσφερε την επαγωγική μέθοδο στη φιλοσοφική αναζήτηση. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη μέθοδο αυτή και να καταγράψετε το συλλογισμό του Σωκράτη. (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 36 -37).

[Όπως λέει ο Αριστοτέλης (Μετά τα φυσικά, 1078 b 27 κ.εξ.), ο δρόμος που λογικά ακολούθησε ο Σωκράτης για να αναζητήσει ακριβώς την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι ἐπακτικοί λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (τό ὁρίζεσθαι καθόλου). Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα συνήθως παρμένα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απόλυτη γνώση του θέματος. Και η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία όταν προέκυπτε τελικά ένας απόλυτος ορισμός, δηλαδή μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, της αδικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας.]

Ο Σωκράτης στην επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί για να υποστηρίξει το μη διδακτό της αρετής, ακολουθεί την επαγωγική μέθοδο ξεκινώντας τους συλλογισμούς του από παραδείγματα της καθημερινής ζωής και γενικεύοντας τις διαπιστώσεις του καταλήγει στο καθολικό συμπέρασμα πως η αρετή δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας.

Στο πρώτο επιχείρημά του ο φιλόσοφος λαμβάνει ως παράδειγμα την τακτική των Αθηναίων, οι οποίοι θεωρούνται απ’ όλους σοφοί, να δέχονται στις συζητήσεις τους στην εκκλησία του δήμου, τη γνώμη όλων των πολιτών για θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, καθώς θεωρούν ότι όλοι ανεξαιρέτως μετέχουν της πολιτικής αρετής, έστω κι αν δεν την έχουν ποτέ διδαχτεί. Ενώ, σε κάθε άλλο ζήτημα που απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις, δέχονται μόνο τη γνώμη εκείνων που είναι ειδικοί επί του θέματος, σε ό,τι έχει να κάνει με τη διοίκηση της πόλης δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι που διδάσκεται.

Στο δεύτερο επιχείρημά του ο Σωκράτης παίρνει ως παράδειγμα τους γιους και τον ανιψιό του Περικλή, τονίζοντας πως ένας τόσο σπουδαίος πολιτικός άνδρας δεν δίδαξε στα παιδιά του την πολιτική αρετή, που ο ίδιος κατέχει σε ύψιστο βαθμό, κι ούτε αναζήτησε κάποιον δάσκαλο για να τους τη διδάξει, γεγονός που σημαίνει πως ούτε ο Περικλής μπορούσε να διδάξει ένα τέτοιο μάθημα, αλλά ούτε και κάποιος άλλος. Στην περίπτωση, μάλιστα του Κλεινία, του ανιψιού του Περικλή, δεν ήταν εφικτή ούτε καν η στοιχειώδης εκπαίδευση.

Τα επιχειρήματα αυτά του Σωκράτη, παρά το γεγονός ότι δεν είναι αρκούντως πειστικά -δεν είναι άλλωστε αυτή η πρόθεση του φιλοσόφου- αποτελούν εντούτοις χαρακτηριστικές εκφράσεις επαγωγικού συλλογισμού, καθώς ο φιλόσοφος ξεκινά από παραδείγματα περιορισμένου εύρους και καταλήγει σε μια καθολική διαπίστωση. Με αφορμή, δηλαδή, την τακτική των Αθηναίων, αλλά και τις μεμονωμένες περιπτώσεις των γιων και του ανιψιού του Περικλή, ο φιλόσοφος φτάνει στο γενικό συμπέρασμα ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Εκείνο, επομένως, που συμβαίνει στην Αθήνα δεν μπορεί παρά να ισχύει γενικά για όλους τους ανθρώπους.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς έλυσε ο Προμηθέας το πρόβλημα που είχε δημιουργήσει η κατανομή του Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: «Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής».

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

«Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής». Να εξηγήσετε τη διαφορά.

Η συνεισφορά του Σωκράτη στην παιδεία των συμπολιτών του δεν έγκειται στην παράδοση μαθημάτων με την παραδοσιακή έννοια, αλλά στη διάθεσή του να συζητήσει μαζί τους, απελευθερώνοντας τη σκέψη τους από την κυριαρχία αυθεντιών και προκαθορισμένων συμπερασμάτων. Ο Σωκράτης δεν διδάσκει όπως οι σοφιστές και οι άλλοι δάσκαλοι της εποχής του, προσφέρει όμως πολλαπλά στην εκπαιδευτική διαδικασία με το να αποκαλύπτει σε όσους διαλέγονται μαζί του, τη δύναμη της ελεύθερης σκέψης και του ανεμπόδιστου προβληματισμού.

Ο Σωκράτης, μάλιστα, τείνει να κατευθύνει τις συζητήσεις του στο θέμα της αρετής, αναζητώντας τις αρχές εκείνες που διέπουν και καθορίζουν πέρα από αμφισβητήσεις την έννοια του καλού και της αρετής. Ο φιλόσοφος θέτει υπό έλεγχο πράξεις, συμπεριφορές και παγιωμένες αντιλήψεις, θέλοντας να φτάσει σ’ έναν ορισμό της αρετής που να ξεπερνά τα στενά πλαίσια της εποχής του και τους περιορισμούς που τίθενται στην αντίληψη από την καθιερωμένη αγωγή εκείνων των χρόνων.

Ο Σωκράτης, επομένως, δεν καταφεύγει στη διδασκαλία έτοιμων γνώσεων, ούτε στη διάδοση αποκρυσταλλωμένων απόψεων, αντιθέτως επιχειρεί την πλήρη αποδέσμευση της σκέψης και των συλλογισμών, αποζητώντας μέσα από δημιουργικές συζητήσεις και συνεχή έλεγχο των εκφραζόμενων θέσεων, να ωθήσει τις διαπιστώσεις των συνομιλητών του στο σημείο εκείνο που θα είναι πλέον ασφαλείς και απαλλαγμένες από δογματικές απόψεις. Ο φιλόσοφος με πλήρη σεβασμό για τις νοητικές ικανότητες των συνομιλητών του, αναζητά νέες προοπτικές και καινούριες θεάσεις πάνω στο θέμα της αρετής, συζητώντας με όποιον εξέφραζε αντίστοιχο ενδιαφέρον είτε επρόκειτο για κάποιον καταξιωμένο σοφιστή είτε για οποιονδήποτε από τους συμπολίτες του. Το ζητούμενο για τον Σωκράτη είναι η κατανόηση και η πλήρης πρόσληψη της έννοιας της αρετής και για το λόγο αυτό δε διστάζει να αναζητήσει απαντήσεις συζητώντας με κάθε πιθανό συνομιλητή.

[Έχει λεχθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», με την έννοια, ότι χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα (που έγιναν έκτοτε αντικείμενο της επιστήμης μάλλον, παρά της φιλοσοφίας), όσο με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Για να χρησιμοποιήσουμε δηλαδή την πολύ καλύτερη διατύπωση του Αριστοτέλη: «ἐπί Σωκράτους δε..., τό ζητεῖν τά περί φύσεως ἔληξε, περί δέ τήν χρήσιμον ἀρετήν καί πολιτικήν ἀπέκλιναν οἱ φιλοσοφοῦντες» (Περί ζώων μορίων, 642 a 28 κ.εξ.). Η αλήθεια είναι πως με πολιτικά προβλήματα ασχολήθηκαν και οι προγενέστεροι φιλόσοφοι, ενώ ζητήματα ηθικής απασχόλησαν και τον Δημόκριτο και πολλούς σοφιστές. Ο Σωκράτης όμως είναι αυτός που έστρεψε τον φιλοσοφικό στοχασμό κατ’ αποκλειστικότητα σε τέτοια θέματα. Ο λόγος που τα σωκρατικά ενδιαφέροντα σημάδεψαν κατά τέτοιον ανεξίτηλο τρόπο την ιστορία της φιλοσοφίας πρέπει να αναζητηθεί στον σωκρατικό τρόπο σκέψης, στο γεγονός δηλαδή πως ο Σωκράτης δεν ενδιαφερόταν απλώς για τον ορθό τρόπο ζωής και δράσης είτε στο προσωπικό είτε στο κοινωνικό επίπεδο. Αντίθετα από τους σοφιστές, των οποίων το ενδιαφέρον για τα θέματα αυτά ήταν εντελώς χρησιμοθηρικό, ο Σωκράτης αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας. Όπως οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζήτησαν την πρώτη αρχή της δημιουργίας, ο Σωκράτης αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, που δεν επηρεάζεται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ούτε από τη δυνατότητα αντίληψης του κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε δηλαδή το απόλυτο απορρίπτοντας το σχετικό, την ουσία της ηθικής και όχι τα ηθικά φαινόμενα.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Πώς φαίνεται να εννοεί ο Σωκράτης τη διδασκαλία και το δικό του έργο;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Στην Ἀπολογία του ο Σωκράτης αναφέρει: ἐγὼ δὲ διδάσκαλος μὲν οὐδενὸς πώποτ’ ἐγενόμην· εἰ δέ τις μου λέγοντος καὶ τὰ ἐμαυτοῦ πράττοντος ἐπιθυμεῖ ἀκούειν ... οὐδενὶ πώποτε ἐφθόνησα … μήτε ὑπεσχόμην μηδενὶ μηδὲν πώποτε μάθημα μήτε ἐδίδαξα (33b). Πώς φαίνεται να εννοεί τη διδασκαλία και το δικό του έργο;

«Άλλωστε εγώ δεν υπήρξα ποτέ δάσκαλος κανενός. Κι αν κάποιος όταν μιλάω και όταν λέω τα δικά μου επιθυμούσε να με ακούει, είτε νεότερος είναι είτε μεγαλύτερος, δεν το αρνήθηκα ποτέ σε κανέναν. Ούτε μιλάω μονάχα όταν παίρνω χρήματα, και όταν δεν παίρνω δεν μιλάω, αλλά προσφέρομαι το ίδιο και σε πλούσιους και σε φτωχούς, να με ρωτάνε, ή αν θέλει κανείς απατώντας μου να ακούει αυτά που λέω. Και γι’ αυτούς εγώ, είτε κάποιος τους γίνει καλός είτε όχι, είναι άδικο να κατηγορούμε, γιατί ποτέ δεν υποσχέθηκα σε κανέναν τίποτα, ούτε δίδαξα κανένα μάθημα.»

Μετάφραση: Ηλέκτρα Ανδρεάδη

Ο Σωκράτης διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους Σοφιστές, οι οποίοι είχαν ένα σημαντικό κύκλο μαθητών λαμβάνοντας υψηλές αμοιβές για τη διδασκαλία τους, τονίζοντας πως ο ίδιος ουδέποτε υπήρξε δάσκαλος και φυσικά πως ποτέ δεν εξάρτησε τις συναναστροφές του από τα χρήματα.

Η προσφορά του Σωκράτη υπήρξε πάντοτε αφιλοκερδής και συνίσταντο στη διενέργεια συζητήσεων. Οι άνθρωποι που τον πλησίαζαν είχαν την ευκαιρία μιλώντας μαζί του και απατώντας στις ερωτήσεις του να οδηγηθούν στην εξαγωγή καίριων συμπερασμάτων. Οι συζητήσεις, βέβαια, αυτές δεν αποτελούσαν οργανωμένα μαθήματα και ο Σωκράτης ποτέ δεν κάλεσε ανθρώπους κοντά του, ισχυριζόμενος πως έχει να τους διδάξει κάτι. Εκείνο, επομένως, που κατά τον φιλόσοφο υπήρξε το δικό του έργο, ήταν η διάθεσή του να συνομιλεί με τους ανθρώπους, βοηθώντας τους μέσα από ερωτήσεις και απαντήσεις να φτάσουν στη δική τους αλήθεια.

Σημαντική, άλλωστε, προσφορά του φιλοσόφου, υπήρξε η ενοχλητική για αρκετούς, αλλά λυτρωτική για όσους τον παρακολουθούσαν, αποκάλυψη της άγνοιας των ανθρώπων εκείνων που θεωρούσαν τον εαυτό τους αυθεντία σε διάφορους τομείς. Ο Σωκράτης με τη συνήθη τακτική του να ρωτά και να δοκιμάζει τις γνώσεις των συνομιλητών του, φανέρωσε σε πολλές περιπτώσεις πως εκείνοι που διατείνονταν πως κατέχουν άριστα κάποιο αντικείμενο επί της ουσίας είχαν μια επίφαση γνώσης και τίποτε περισσότερο.

Ο Σωκράτης γκρέμισε την υποκρισία της δοκησισοφίας κι έκανε τους συμπολίτες τους να κατανοήσουν πως η ουσία της γνώσης βρίσκεται στην ικανότητα του ατόμου να απορεί, να εκφράζει τις αμφιβολίες του και να οδηγείται σε ορθούς συλλογισμούς. Οι έτοιμες γνώσεις που προέρχονται από τα βιβλία ή από τη διδασκαλία των σοφιστών ή των άλλων εκπαιδευτών, δεν μπορούν να θεωρηθούν μόρφωση ούτε κατοχή γνώσης. Εκείνο που έχει σημασία είναι οι άνθρωποι να μπορούν να σκέφτονται και να καταλήγουν οι ίδιοι σε διαπιστώσεις και συμπεράσματα για τις αλήθειες της ζωής.

Ο μεγάλος φιλόσοφος δεν προσέφερε σε κανέναν έτοιμες γνώσεις, ούτε παρέδωσε ποτέ μαθήματα. Κατέστησε σαφές, όμως, πως οι νέοι οφείλουν να χρησιμοποιούν τη σκέψη τους και να διερευνούν τη δική τους αντίληψη επί των πραγμάτων, μιας και κάθε άνθρωπος έχει, όχι μόνο τη δυνατότητα να φτάσει σε υψηλά επίπεδα αντίληψης, αλλά και πολύτιμες ιδέες, που δε θα πρέπει να χάνονται από την αδράνεια που προκαλεί στη σκέψη η απλή πρόσληψη έτοιμων γνώσεων.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Που αποβλέπει;

Mark Rothko 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ποια εντύπωση μας δημιουργεί με τη γενίκευση αυτή και πού νομίζετε ότι αποβλέπει;

[Μας δημιουργεί την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτόν της αρετής. Δεν πιστεύει ότι μπορεί να μεταδοθεί ως έτοιμη γνώση, αλλά παράλληλα προκαλεί με την αμφιβολία του τον Πρωταγόρα, για να τον αναγκάσει να αποδείξει το αντίθετο.]

Ο Σωκράτης ολοκληρώνοντας την επιχειρηματολογία του, καταλήγει πως, κατά τη δική του άποψη, η αρετή δεν είναι διδακτή. Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του η αρετή θεωρείται για τους αθηναίους πολίτες κάτι το δεδομένο, οπότε η απόκτησή της δεν μπορεί να συνδεθεί με την άμεση διδασκαλία, αλλά προκύπτει μέσα από τις εμπειρίες του ατόμου και την προσωπική του προσπάθεια. Αν η αρετή, άλλωστε, μπορούσε να διδαχτεί στους νέους, όπως και τα υπόλοιπα μαθήματα, τότε οι γιοι του Περικλή θα την είχαν κατακτήσει.

Η προφανής αντίφαση ανάμεσα στις δύο αυτές διαπιστώσεις του Σωκράτη, μας ωθεί να πιστέψουμε πως η προσπάθεια του φιλοσόφου δεν έγκειται στο να πείσει τους ακροατές του πέραν από κάθε αμφιβολία ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, αλλά στο να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να τους πείσει για το αντίθετο.

Το ευάλωτο των επιχειρημάτων του Σωκράτη καθιστά σαφές πως ο φιλόσοφος δεν επιχειρεί επί της ουσίας να υποστηρίξει την άποψή του, αλλά να δώσει στον Πρωταγόρα την απαιτούμενη ώθηση, ώστε να παρουσιάσει έναν πλήρη αποδεικτικό συλλογισμό για το διδακτό της αρετής. Ο Σωκράτης, επομένως, κατά την προσφιλή του συνήθεια, δεν προτίθεται να προσφέρει έτοιμες γνώσεις. Προτιμά να ακούσει πρώτα τις απόψεις του συνομιλητή του και στην πορεία να ελέγξει την εγκυρότητά τους, ώστε να αντλήσει την αλήθεια μέσα από τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του Πρωταγόρα.

Ο Σωκράτης δεν διατυπώνει από την αρχή της συζήτησης μια ολοκληρωμένη άποψη, εμμένοντας σε αυτή, χωρίς να έχει διάθεση να δεχτεί τις ιδέες του συνομιλητή του. Αντιθέτως, πιστεύει ότι η αλήθεια για το εξεταζόμενο θέμα πρέπει να προκύπτει ύστερα από μια εποικοδομητική συζήτηση κατά την οποία οι διαπιστώσεις θα αντληθούν από τον συνδιαλεγόμενο, μέσα από καίριες ερωτήσεις και ουσιαστικό έλεγχο της εγκυρότητας των συμπερασμάτων του.

Ο Σωκράτης αντιπαραθέτει μια θετική αμφισβήτηση: αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και τις παραδοσιακές αρχές, αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. Πολύ περισσότερο, αναζητά την πρώτη αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες, που δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο.

Είναι χαρακτηριστικό πως ο Σωκράτης, στους πλατωνικούς διαλόγους, δεν αποφαίνεται ο ίδιος εκ των προτέρων, δεν παραθέτει ο ίδιος εξαρχής κάποια θεωρία ή άποψη. Αντίθετα, όλη η διανοητική προσπάθεια της συζήτησης στρέφεται στο να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ο Σωκράτης ονόμαζε μαιευτική.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μοίρα (εἱμαρμένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείμενο με τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Πρωταγόρας είχε ορίσει τη διδασκαλία του ως εὐβουλίαν, συμφώνησε όμως με το Σωκράτη ότι εννοεί την «πολιτική τέχνη». Ο Σωκράτης πάλι στο λόγο του φαίνεται να υπονοεί την «πολιτική αρετή» αλλά αναφέρεται στην «αρετή» γενικά.

α) Αφού διαβάσετε την εισαγωγή στο διάλογο (σσ. 53, 55-56), να εξηγήσετε τι νομίζετε ότι θέλει να επιτύχει με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης.

β) Τι μπορούμε να συμπεράνουμε για τις αντιλήψεις του Σωκράτη περί ἀρετῆς;

γ) Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείμενο με τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή;

α) Στόχος του είναι να οδηγήσει τη συζήτηση εκεί που θέλει, στην έννοια της αρετής. 
β) Φαίνεται ότι θεωρεί την πολιτική αρετή μέρος της έννοιας «αρετή».

γ) Ο όρος «αρετή» φαίνεται ότι είναι ταυτόσημος με τους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή (και στα επόμενα ἀρετὴ ἀνδρός). Χρησιμοποιούνται ως παραλλαγές του ίδιου όρου.  

α) Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι το μάθημα που διδάσκει είναι η εὐβουλία, η σύνεση δηλαδή και η ορθή κρίση σε ό,τι αφορά τη λήψη αποφάσεων. Εντούτοις, ο Σωκράτης ερμηνεύει το μάθημα αυτό ως διδασκαλία της πολιτικής αρετής, κατευθύνοντας παράλληλα τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια της αρετής. Με αφορμή, επομένως, τα μαθήματα του Πρωταγόρα που έχουν μια πιο πρακτική εφαρμογή, μιας και οι Σοφιστές στόχευαν σε μια αξιοποίηση της εκπαίδευσης με σκοπό τα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη, ο Σωκράτης επιχειρεί τη διενέργεια μιας ουσιαστικής συζήτησης για το θέμα της αρετής.

Ο φιλόσοφος δεν θέλει να περιορίσει τη συζήτηση στη συγκεκριμένη περίπτωση του Πρωταγόρα και στα μαθήματα που εκείνος προσφέρει, παρόλο που η διδασκαλία του Πρωταγόρα αποτέλεσε την αφορμή του διαλόγου. Η επιθυμία του Σωκράτη είναι μια εποικοδομητική διερεύνηση του θέματος της αρετής, με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων καθολικής σημασίας. Η διδακτική εμπειρία και οι γνώσεις του Πρωταγόρα, τον καθιστούν αξιόλογο συνομιλητή και δίνουν την ευκαιρία στον φιλόσοφο να καταπιαστεί μ’ ένα θέμα που τον απασχολεί επίμονα.

Βέβαια, οι απόψεις του Πλάτωνα για την αρετή δεν θα βρουν την πλήρη διατύπωσή τους στα πλαίσια αυτού του διαλόγου. Η ολοκληρωμένη αντίληψή του για το θέμα της αρετής θα δοθεί στην Πολιτεία.

β) Η έννοια της αρετής για τον Σωκράτη είναι ευρύτατη και περιλαμβάνει μια σειρά προτερημάτων, που χαρακτηρίζουν τον ενάρετο πολίτη. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ο ενάρετος δεν μπορεί να διαθέτει μερικές μόνο από τις εκφάνσεις της αρετής, αλλά ότι μετέχει παράλληλα σε όλες τις πτυχές της. Η σοφία, η σωφροσύνη, η ανδρεία, η δικαιοσύνη και η οσιότητα χαρακτηρίζουν ταυτόχρονα τον πολίτη που κρίνεται ενάρετος. Υπό αυτήν την έννοια στα πλαίσια του διαλόγου ο Σωκράτης θεωρεί την πολιτική αρετή αναπόσπαστο κομμάτι της αρετής, στοιχείο που είναι σύμφωνο με τη γενικότερη αντίληψη των Αθηναίων για τον ενάρετο πολίτη. Η πολιτική παρουσία και στάση του ατόμου δεν μπορεί ιδωθεί ανεξάρτητα από την ατομική του δράση και ζωή. Ο αθηναίος πολίτης δρα ως ενεργό μέλος ενός κοινωνικού συνόλου και επιδιώκει τη δικαίωση της ύπαρξής του μέσα από τη συνολική ευημερία της πολιτείας του.

Οποιαδήποτε προσπάθεια, επομένως, γίνεται για τη βελτίωση της προσωπικότητας του ατόμου, λειτουργεί παράλληλα και ως μέσο για την ενίσχυση της πολιτικής του δράσης και το αντίστροφο. Όταν, λοιπόν, ο Πρωταγόρας αποδέχεται ότι τα μαθήματά του αποσκοπούν στην πολιτική αρετή, για τον Σωκράτη αυτό σημαίνει πως αποσκοπούν γενικά στην αρετή, καθώς η πολιτική αρετή δεν μπορεί να νοηθεί αποκομμένη από τη συνολική έννοια της αρετής.

γ) Ο Πλάτωνας, μέσω του Σωκράτη, προσεγγίζει συνολικά την έννοια της αρετής, χωρίς να τη διακρίνει σε επιμέρους χαρακτηριστικά-προτερήματα, γι’ αυτό κι εκλαμβάνει κάθε αναφορά στις επιμέρους πτυχές της, ως αναφορά στην γενικότερη έννοια της αρετής. Έτσι, οι όροι εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή και στην πορεία του διαλόγου η ἀρετὴ ἀνδρός, λειτουργούν ως ταυτόσημοι όροι με την έννοια της αρετής. Με αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης αποφεύγει την επικέντρωση του διαλόγου σε μια μόνο πτυχή της αρετής και τον οδηγεί σ’ αυτό που τον ενδιαφέρει περισσότερο, στην εξέταση δηλαδή της αρετής στο σύνολό της. Ο Σωκράτης αναζητά μια αλήθεια γενική, καθολική και απόλυτη, γι’ αυτό και φροντίζει να διατηρεί στο επίκεντρο της συζήτησης την αρετή ως ολότητα, χωρίς να διαχωρίζει την ηθική διάσταση της έννοιας από τη νοητική.

Η πολιτική αρετή, άλλωστε, δεν μπορεί να νοηθεί αποκλειστικά ως ενίσχυση των νοητικών δυνατοτήτων του ατόμου, καθώς ένας πολίτης που έχει την ικανότητα να σκέφτεται και να δρα με αποτελεσματικότητα, δεν μπορεί να κριθεί ως ενάρετος, αν οι πράξεις του δεν διέπονται από την αίσθηση της δικαιοσύνης. Συνεπώς, ο φιλόσοφος θεωρεί δεδομένο πως οι πολιτικές ικανότητες του ατόμου οφείλουν να είναι αλληλένδετες με την ηθικότητά του. 


Δείτε επίσης: 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Από ποια στοιχεία δημιουργούν οι θεοί τα θνητά όντα;