Νίκος Καββαδίας «Πούσι»

Mark Tipple

Νίκος Καββαδίας «Πούσι»

Το ποίημα γράφτηκε το 1940 και έδωσε τον τίτλο στη συλλογή που κυκλοφόρησε το 1947. Θαλασσινός ποιητής και ναυτικός στο επάγγελμα ο Καββαδίας, μας έδωσε ποιήματα με τις εμπειρίες του από τη ζωή της θάλασσας.

Έπεσε το πούσι αποβραδίς

το καραβοφάναρο χαμένο

κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω

μες στην τιμονιέρα να με δεις.

Κάτασπρα φοράς κι έχεις βραχεί,

πλέκω σαλαμάστρα τα μαλλιά σου.

Κάτου στα νερά του Port Pégassu

βρέχει πάντα τέτοιαν εποχή.

Μας παραμονεύει ο θερμαστής

με τα δυο του πόδια στις καδένες.

Μην κοιτάς ποτέ σου τις αντένες

με την τρικυμία· θα ζαλιστείς.

Βλαστημά ο λοστρόμος τον καιρό

κι είν’ αλάργα τόσο η Τοκοπίλα.

Από να φοβάμαι και να καρτερώ

κάλλιο περισκόπιο και τορπίλα.

Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη.

Ήρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες·

έχω απ’ τα μεσάνυχτα πνιγεί

χίλια μίλια πέρ’ απ’ τις Εβρίδες.

πούσι: αχλή, καταχνιά.

σαλαμάστρα: σκοινί πλοίου (ιταλ. λέξη, ναυτ.).

Port Pégassu: (Πορτ Πεγκάσσου)· πρόκειται για τον κόλπο του Πηγάσσου στη Ν. Ζηλανδία.

καδένα: αλυσίδα· εδώ του πλοίου.

αντένα: κεραία. Στα πλοία, το ξύλο που κρέμεται στη μέση του ιστού.

αλάργα: μακριά.

Τοκοπίλα: λιμάνι στη Β. Χιλή.

περισκόπιο: οπτική συσκευή με φακούς και πρίσματα που χρησιμοποιείται από τα υποβρύχια όταν βρίσκονται σε κατάδυση για την παρατήρηση του ορίζοντα.

τορπίλα: βλήμα που εξακοντίζουν τα πολεμικά πλοία και τα υποβρύχια. Οι Γερμανοί είχαν αρχίσει να χτυπούν τα εμπορικά πλοία.

Εβρίδες: μικρά νησιά στα δυτικά της Σκωτίας. Εδώ πρόκειται για τις Νέες Εβρίδες, στην Αυστραλία.

Ο Νίκος Καββαδίας καταγράφει τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί που πραγματοποιούν υπερπόντια ταξίδια, παρουσιάζοντας με έμφαση το αίσθημα της μοναξιάς και του φόβου. Το πέρασμα από την πραγματικότητα στη φαντασία υποδηλώνει την ανάγκη του ναυτικού να βρει την αναγκαία παρηγοριά, προκειμένου να υπομείνει όλες εκείνες τις αντιξοότητες που δοκιμάζουν τις ψυχικές του αντοχές.

Έπεσε το πούσι αποβραδίς

το καραβοφάναρο χαμένο

κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω

μες στην τιμονιέρα να με δεις.

Η ομίχλη που έχει πέσει ήδη από το βράδυ καλύπτει τα πάντα, καθιστώντας το ταξίδι εξαιρετικά επικίνδυνο, αφού ακόμη και το καραβοφάναρο (το φαρόπλοιο), που υποδεικνύει την ύπαρξη υφάλων και αποτρέπει πιθανά ατυχήματα, δεν είναι πια ορατό. Μια κρίσιμη στιγμή που δημιουργεί εύλογα ανησυχία στο ποιητικό υποκείμενο, το οποίο και βρίσκει τη ζητούμενη παραμυθία στην απρόσμενη εμφάνιση ενός οράματος∙ στην εμφάνιση εκείνης, που καταφτάνει στο χώρο όπου βρίσκεται ο τιμονιέρης για να τον δει.  

Η παραβίαση των όρων της πραγματικότητας με την εμφάνιση του οράματος της αγαπημένης γυναίκας αποτελεί γέννημα του φόβου, της ανησυχίας και της μοναξιάς που αισθάνεται ο ποιητής. Η ανάγκη της αγαπημένης είναι τώρα περισσότερο έντονη από ποτέ.

Φαρόπλοιο: Μικρό πλοίο που φέρει φάρο και βρίσκεται αγκυροβολημένο σε ορισμένες θαλάσσιες περιοχές, για να διευκολύνει τη ναυσιπλοΐα και να αποτρέπει θαλάσσια ατυχήματα. 

Κάτασπρα φοράς κι έχεις βραχεί,

πλέκω σαλαμάστρα τα μαλλιά σου.

Κάτου στα νερά του Port Pégassu

βρέχει πάντα τέτοιαν εποχή.

Η οπτασία της αγαπημένης γυναίκας εμφανίζεται να φορά ολόλευκα ρούχα∙ χρώμα που παραπέμπει σε κάτι το απόκοσμο, που φαντάζει ωστόσο ταιριαστό με το ομιχλώδες κλίμα και την αίσθηση της αποκοπής από τον υπόλοιπο χώρο. Το γεγονός, πάντως, ότι η οπτασία εμφανίζεται βρεγμένη τη συνδέει με τον περιβάλλοντα χώρο και την καθιστά πιο αληθοφανή. 

Η αμέσως επόμενη εικόνα, βέβαια, με τον ποιητή να πλέκει τα μαλλιά της αγαπημένης γυναίκας, που φανερώνει μια απροσδόκητη αποστασιοποίηση από τη δύσκολη στιγμή του ταξιδιού, επαναβεβαιώνει το οραματικό στοιχείο της κατάστασης. Η πράξη τρυφερότητας του ποιητή, που παραμένει στενά συνδεδεμένη με τη ναυτική ζωή αφού επιλέγει να πλέξει τα μαλλιά της αγαπημένης με τη μορφή που έχει το σχοινί του πλοίου, φανερώνει την εσώτατη ανάγκη του να επιστρέψει, έστω και για λίγο, σε πράξεις της καθημερινής και γαλήνιας ζωής. Ο ποιητής αποζητά την αποφόρτιση από τη συνεχή ένταση και τον αδιάκοπο φόβο.

Η διευκρινιστική αναφορά των επόμενων στίχων πως βρέχει πάντοτε τέτοια εποχή στα νερά του Port Pégassu, μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε το πλοίο στη Νέα Ζηλανδία, παρέχοντας έτσι ένα στοιχείο που επαναφέρει την ποιητική αφήγηση σε πραγματικές καταστάσεις.

Μας παραμονεύει ο θερμαστής

με τα δυο του πόδια στις καδένες.

Μην κοιτάς ποτέ σου τις αντένες

με την τρικυμία· θα ζαλιστείς.

Η αίσθηση του ποιητή πως επιτέλους βρίσκεται με το αγαπημένο του πρόσωπο και πως μπορεί να νιώσει ευτυχής, γίνεται αντιληπτή κι από τον τρόπο που αντιμετωπίζει τον θερμαστή του πλοίου, ο οποίος μη έχοντας καμία ιδέα για το τι συμβαίνει ξεκουράζεται, έχοντας απλώσει τα πόδια του πάνω στις αλυσίδες του πλοίου. Ο ποιητής, ωστόσο, θεωρεί πως τους παραμονεύει∙ πως τους έχει στήσει ενέδρα, προκειμένου να φανερώσει σε όλους την εκεί παρουσία της γυναίκας και να στερήσει έτσι την ευτυχία του ποιητή.

Αμέσως μετά ο ποιητής αλλάζει θέμα συμβουλεύοντας την αγαπημένη του να μην κοιτά ποτέ την κεραία του ιστού του πλοίου (πάνω στην οποία στερεώνονται τα πανιά του), όταν έχει τρικυμία, διότι θα ζαλιστεί. Περνά, έτσι, από το αίσθημα της καχυποψίας και πάλι σ’ αισθήματα τρυφερότητας, φανερώνοντας ωστόσο τις διαρκείς εναλλαγές στη συναισθηματική του κατάσταση.

Θερμαστής: ναυτικός που φροντίζει να διατηρεί αναμμένη τη φωτιά στο λέβητα της μηχανής του πλοίου.

Βλαστημά ο λοστρόμος τον καιρό

κι είν’ αλάργα τόσο η Τοκοπίλα.

Από να φοβάμαι και να καρτερώ

κάλλιο περισκόπιο και τορπίλα.

Ο ποιητής παρουσιάζει μια ρεαλιστική εικόνα από το πλοίο, με το λοστρόμο να καταριέται τον καιρό που κάνει το ταξίδι τους τόσο δύσκολο∙ ιδίως από τη στιγμή που ο προορισμός τους βρίσκεται τόσο μακριά. Το πλοίο είναι στη Νέα Ζηλανδία κι έχει ως προορισμό του το λιμάνι της Τοκοπίλλα στη Βόρεια Χιλή.

Ενώ, στη συνέχεια, μας δίνει μια προσωπική του σκέψη που καθιστά έκδηλα εμφανές το στοιχείο του φόβου και της αγωνίας που κυριαρχεί σ’ αυτό το ταξίδι. Ο φόβος, όμως, δεν σχετίζεται τόσο με τις καιρικές συνθήκες, όσο με την επίγνωση πως οι δυνάμεις του Άξονα (Γερμανία – Ιταλία – Ιαπωνία) δεν δίσταζαν στο πλαίσιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να χτυπούν ακόμη και εμπορικά πλοία, προκειμένου να πλήξουν ακόμη πιο δραστικά την οικονομική δραστηριότητα των αντιπάλων τους.

Ο ποιητής, λοιπόν, δηλώνει πως από το να βρίσκεται συνεχώς σε μια κατάσταση φόβου και αναμονής για το χειρότερο -κατάσταση που κλονίζει την ψυχολογία του και του προκαλεί αδιάκοπη δυστυχία-, προτιμά να δει το περισκόπιο κάποιου εχθρικού υποβρυχίου και στη συνέχει να δεχτεί τη μοιραία τορπίλη που θα τους βυθίσει. Προτιμά, δηλαδή, τη βεβαιότητα του θανάτου από αυτή την απελπιστικά ψυχοφθόρα κατάσταση, όπου βρίσκεται διαρκώς υπό το καθεστώς του φόβου και της αγωνίας, χωρίς να ξέρει τι να περιμένει την αμέσως επόμενη στιγμή.

Λοστρόμος: ο πρώτος υπαξιωματικός εμπορικού πλοίου∙ ο επί κεφαλής του προσωπικού του καταστρώματος, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την καλή λειτουργία του σκάφους (εκτός από το μηχανοστάσιο) και υπάγεται απευθείας στον υποπλοίαρχο.

 Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη.

Ήρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες∙

έχω απ’ τα μεσάνυχτα πνιγεί

χίλια μίλια πέρ’ απ’ τις Εβρίδες.

Με αυτές τις σκέψεις κατά νου, ο ποιητής με μια αιφνίδια αποστροφή προς την αγαπημένη γυναίκα της ζητά να φύγει από το πλοίο, μιας και σ’ εκείνη αξίζει η ευλογία της στέρεας γης, όπου δεν υπάρχει αυτή η συνεχής αβεβαιότητα κι αυτό το πλήθος κινδύνων που καθιστούν κάθε μέρα μια επικίνδυνη περιπέτεια.

Της λέει, μάλιστα, πως ενώ εκείνη ήρθε για να τον δει, τελικά δεν τον είδε ποτέ, αφού εκείνος έχει ήδη πνιγεί από τα μεσάνυχτα, χίλια μίλα μακριά από τις Νέες Εβρίδες. Μια δήλωση, που αν ληφθεί κυριολεκτικά, προσδίδει μια εξωπραγματική αίσθηση στο ποίημα, αφού φανερώνεται πως η όλη συνομιλία γίνεται ενώ ο ίδιος έχει ήδη πνιγεί. Ωστόσο, η φράση αυτή θα πρέπει να εκληφθεί με τη μεταφορική της σημασία∙ ο ποιητής έχει «πνιγεί» με την έννοια πως έχει πάψει πια να είναι ο εαυτός του εδώ και καιρό. Αυτός που βρίσκεται πλέον στο πλοίο δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που η αγαπημένη γυναίκα διαφυλάττει στη μνήμη της. Ο ποιητής έχει αλλάξει πλήρως, αφού ο φόβος και η διαρκής αναμονή ενός βίαιου θανάτου, τον έχουν τρέψει σ’ έναν άνθρωπο που δεν επιθυμεί πια να έχει σχέση με τ’ αγαπημένα του πρόσωπα -για να τους προφυλάξει από τον πόνο του επικείμενου θανάτου του. Ο φόβος τον έχει μετατρέψει σ’ έναν άλλον άνθρωπο, που έχει ήδη συμφιλιωθεί με την ιδέα πως σύντομα θα χαθεί και τον έχει, έτσι, αποστερήσει από τις ευαισθησίες και τα συναισθήματα του παρελθόντος. Τώρα πια στη θέση του ποιητή βρίσκεται ένας μελλοθάνατος που δεν ξέρει πώς να αποδιώξει όλα εκείνα τα αρνητικά συναισθήματα που έχουν πνίξει κάθε ίχνος ζωτικότητας στην ψυχή του. Εκείνος, λοιπόν, που ήρθε να δει η αγαπημένη γυναίκα, δεν υπάρχει πια.

Ερωτήσεις

1. Ο ποιητής βλέπει μια οπτασία που τη συμπλέκει με πραγματικές καταστάσεις και με σκέψεις του. Ποια είναι η οπτασία, ποιες οι πραγματικές καταστάσεις, ποιες οι σκέψεις και ποιο το περιεχόμενο τους;

Μέσα στο σκηνικό της έντονης ομίχλης, που δεν επιτρέπει στους ναυτικούς μήτε τα καραβοφάναρα να βλέπουν, εμφανίζεται στον ποιητή η οπτασία μιας αγαπημένης γυναίκας. Φορά κάτασπρα ρούχα κι είναι βρεγμένη, ενώ ο ποιητής αρχίζει να της πλέκει τα μαλλιά. Κάθε αναφορά στη γυναικεία αυτή μορφή, όπως και η δήλωση του ποιητής πως έχει ήδη πνιγεί απ’ τα μεσάνυχτα ανήκουν στα μη πραγματικά στοιχεία του ποιήματος. Από την άλλη, οι αναφορές στα καιρικά στοιχεία, σε γεωγραφικές περιοχές, στις στάσεις και αντιδράσεις των άλλων μελών του πληρώματος, καθώς και η υπονοούμενη αναφορά στα γερμανικά υποβρύχια αποτελούν τις πραγματικές καταστάσεις.

Σε ό,τι αφορά τις σκέψεις του ποιητή, πέρα από τη συμβουλή που δίνει στην αγαπημένη του να μη κοιτάζει την ώρα της τρικυμίας τις αντένες του πλοίου γιατί θα ζαλιστεί, η πιο σαφής σκέψη του είναι η δήλωση που κάνει πως, αν είναι να περνά τις μέρες του μέσα στο φόβο και την επώδυνη αναμονή, προτιμά να δεχτεί το πλοίο τους μια εχθρική τορπίλη και να οδηγηθεί έτσι μια κι έξω στο θάνατο. Ο ποιητής δεν αντέχει αυτή την ψυχοφθόρα ανασφάλεια του επικείμενου κινδύνου που κρύβει το ξέσπασμα του πολέμου∙ δεν αντέχει να περνά τις μέρες του μέσα στο φόβο. Έτσι, θεωρεί πως είτε οφείλει να αποβάλει μια και καλή το αίσθημα του φόβου ή να παραδοθεί στο θάνατο, για να ξεμπερδεύει.

Στις σκέψεις του ποιητή μπορεί να ενταχθεί και το σχόλιό του προς την αγαπημένη γυναίκα πως σ’ εκείνη της αξίζει η στέρεα γη∙ μιας και μέσα από αυτή τη δήλωση φανερώνεται το πόσο σκληρή και δύσκολη θεωρεί τη ζωή στο καράβι και στα υπερπόντια ταξίδια.  

2. Ποιες διαστάσεις από τη ζωή του ναυτικού μας δίνει το ποίημα;

Ο ποιητής παρουσιάζει τις πλείστες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί, όχι πάντοτε αναφέροντάς τες άμεσα, αλλά υποδηλώνοντας έμμεσα όσα τους λείπουν περισσότερο, όπως είναι η παρουσία μιας αγαπημένης γυναίκας, που κυριαρχεί στο πλαίσιο του ποιήματος σαν οραματική οπτασία και προσφέρει μια πρόσκαιρη παραμυθία στην έντονη μοναξιά που αυτός αισθάνεται.

Η μοναξιά∙ η απουσία της επαφής με τα αγαπημένα πρόσωπα, οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, η συνύπαρξη με ανθρώπους που όντας σκληραγωγημένοι δεν έχουν πάντοτε την καλύτερη συμπεριφορά, η μεγάλη διάρκεια κάθε ταξιδιού, αλλά και το πλήθος των κινδύνων που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί είτε λόγω των τρικυμιών και της ομίχλης είτε λόγω των εχθρικών ενεργειών που επιτελούνται στο πλαίσιο ενός πολέμου, συναποτελούν την ιδιαίτερα απαιτητική ζωή των ναυτικών.

Ο ποιητής που οραματίζεται μια αγαπημένη γυναίκα, βιώνει όχι μόνο έντονα το αίσθημα της μοναξιάς, αλλά και το αίσθημα του φόβου, αφού το ταξίδι αυτό πραγματοποιείται στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κι ακόμη περισσότερο ο ποιητής φοβάται πως η μεγάλη διάρκεια του ταξιδιού και η διαρκής επίγνωση των πολλαπλών κινδύνων τον έχουν αλλάξει τελείως, αφού πλέον δεν υπάρχει στην ψυχή του θέση για συναισθηματισμούς και νοσταλγικές σκέψεις. Αν θέλει να επιβιώσει, χωρίς να χάσει το νου του από την ένταση του φόβου και της ανασφάλειας, οφείλει να γίνει όσο πιο σκληρός μπορεί∙ οφείλει να διακόψει κάθε πιθανό δεσμό με τους ανθρώπους της στεριάς.

3. Λαβαίνοντας υπόψη ότι το ποίημα συγκεντρώνει τα κύρια γνωρίσματα της ποίησης του Καββαδία και, διαβάζοντας το βιογραφικό σημείωμα του ποιητή, να συνθέσετε μια σύντομη εργασία για την ποίηση του Καββαδία.

Η ποίηση του Νίκου Καββαδία επικεντρώνεται θεματικά στη ζωή των ναυτικών, στα μεγάλα ταξίδια και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί. Η μοναξιά, ο φόβος, η νοσταλγία για τον έρωτα, η δυσθυμία και πλήθος άλλων συναισθημάτων που κυριαρχούν στην ψυχή ενός ναυτικού, παρουσιάζονται στα ποιήματα του Καββαδία, όχι ως συναισθηματικές καταστάσεις άλλων ανθρώπων, αλλά με την αλήθεια του προσωπικού βιώματος.

Σε ό,τι αφορά τα χαρακτηριστικά της μορφής, θα πρέπει να τονιστεί πως ο Καββαδίας ακολουθεί την παραδοσιακή ποίηση ως προς το ζήτημα της ομοιοκαταληξίας, του χωρισμού του ποιήματος σε στροφές και του μέτρου, αλλά διαφοροποιείται στο ζήτημα της λογικής αλληλουχίας, μιας και στην ποίησή του υπάρχει έντονο το συνειρμικό στοιχείο και το ασύνδετο των επιμέρους εικόνων. Με γλώσσα απλή, που δεν κοσμείται από περίπλοκα σχήματα λόγου, ο Καββαδίας δεν καταγράφει δύσκολες νοηματικές συλλήψεις. Βασίζεται περισσότερο στις εικόνες, τις οποίες μάλιστα αποφεύγει να χρωματίσει με τη χρήση επιθέτων, αλλά τις συνθέτει μόνο με ρήματα και ουσιαστικά, και φυσικά με πλήθος ναυτικών όρων.

Ο Καββαδίας προτιμά περισσότερο την ευθύτητα και τη σαφήνεια των κύριων προτάσεων και αποφεύγει την υποτακτική σύνταξη. Στοιχείο που προσδίδει στο λόγο του μεστότητα, μα και γοργή εναλλαγή στη διαδοχή των εικόνων που συνθέτουν το κάθε ποίημα. Στις εικόνες υπάρχει τόσο το στοιχείο του ρεαλισμού, όσο και το στοιχείο του υπερρεαλισμού, αφού ο ποιητής δεν διστάζει να παραβιάσει τα όρια του λογικώς επιτρεπτού, όπως συμβαίνει στο συγκεκριμένο ποίημα με την εμφάνιση της οπτασίας ή με το γεγονός ότι καταγράφει τις σκέψεις του ενώ έχει ήδη πνιγεί.

Προσέχουμε πως ο ποιητής φροντίζει ιδιαίτερη τη μορφή του στίχου του και την τήρηση κανόνων της παραδοσιακής ποίησης. Έτσι, στο συγκεκριμένο ποίημα συναντάμε σταυρωτή ομοιοκαταληξία στις τρεις πρώτες στροφές (ο πρώτος με τον τέταρτο κι ο δεύτερος με τον τρίτο αββα) και πλεχτή στις δύο επόμενες (ο πρώτος με τον τρίτο κι ο δεύτερος με τον τέταρτο αβαβ).

Το μέτρο είναι τροχαϊκό, χωρίζεται δηλαδή σε ζεύγη συλλαβών εκ των οποίων τονίζεται η πρώτη:

Ήρ / θες / να / με / δεις / κι ό / μως / δε μ’ / εί / δες

Νίκος Καββαδίας

Γεννήθηκε στο Χαρμπίν της Μαντζουρίας από γονείς Κεφαλονίτες και υπηρέτησε στο εμπορικό ναυτικό ως ασυρματιστής. Η πρώτη του συλλογή με τον τίτλο Μαραμπού (1933) προκάλεσε ζωηρή εντύπωση και ευνοϊκά σχόλια στους πνευματικούς κύκλους για τη νέα αίσθηση που έφερνε η εξωτική αυτή ποίηση με τους ναυτικούς όρους, τα μακρινά λιμάνια και τη γοητεία της περιπέτειας. Άλλες συλλογές: Πούσι (1947), Τραβέρσο (1975) και το πεζό Βάρδια (1954).

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Τέχνη και κριτική

Mark Ashkenazi

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Τέχνη και κριτική

Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός. Αυτός ερμηνεύει και κάνει προσιτά τα μηνύματα του καλλιτέχνη στους πολλούς. Προσφέρει όμως και μια άλλη εξαιρετικά χρήσιμη στον δημιουργό υπηρεσία: του μεταφέρει τον αντίλαλο που έχει στο φιλότεχνο κοινό το έργο του. Χωρίς τον κριτικό η πολύτιμη αυτή επαφή δεν μπορεί να υπάρξει ή να διατηρηθεί σε μια σωστή γραμμή.

Οι σοβαροί κριτικοί έχουν γεμάτες τις πνευματικές «αποσκευές» τους και είναι πραγματικά μυημένοι στα μυστικά της τέχνης που αγαπούν. Μυημένοι πώς; Με τη στενή και διαρκή αναστροφή μέσα στον κόσμο της Τέχνης και με τη μελέτη των έργων που έχουν κατακυρωθεί από τη γενική αναγνώριση και έχουν περάσει νικηφόρα τη δοκιμασία του χρόνου.

Πολλά και ποικίλα είναι βέβαια αυτά τα «κλασικά» έργα και κοντά σε αυτά υπάρχουν άλλα υψηλής ποιότητας, επαναστατικά για την εποχή τους και ανατρεπτικά. Τούτο, όμως, δε σημαίνει ότι στο σύμπαν της Τέχνης δεν υπάρχουν κάποιες γενικές αρχές, κάποιοι νόμοι καθολικής αποδοχής που εκφράζουν τις καλλιτεχνικές ανάγκες της ανθρώπινης ψυχής και γίνονται από ένστικτο σεβαστοί, τόσο από τους δημιουργούς όσο και από το φιλότεχνο κοινό. Η Αισθητική διερευνά αυτόν τον κώδικα και η Ιστορία της Τέχνης τον εικονογραφεί με επιτυχημένα παραδείγματα. Αυτές είναι οι πηγές της σοφίας του άξιου κριτικού –η πυξίδα και οι φάροι του.

Φάροι που φυσικά τον βοηθούν να μην καταποντιστεί, αλλά δεν κάνουν και πολύ εύκολο το ταξίδι του, γιατί η περιήγηση στο σύμπαν της Τέχνης είναι μια επικίνδυνη περιπέτεια. Το καλλιτέχνημα αποτελείται από πολλά στρώματα. Άλλα βρίσκονται στην επιφάνεια και είναι ορατά, άλλα έχουν παραχωθεί στα βάθη και χάνονται στο σκοτάδι. Ας μην αδικούμε, λοιπόν, τον κριτικό που δεν κατορθώνει πάντοτε να μας κάνει με χαρακτηρισμούς σαφείς και μονοσήμαντους κατανοητά τα ευρήματα που φέρνει στο φως με τις αλλεπάλληλες καταδύσεις του, καθώς αγωνίζεται να συλλάβει το περιεχόμενο και τη μορφή του έργου που κρίνει, τις αρετές και τις αδυναμίες του.

Όπως ο άξιος καλλιτέχνης, έτσι και ο εξαίρετος κριτικός είναι μια ιδιοφυΐα που ολοκληρώνεται με ειδική αγωγή, ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση. Δύο είναι τα αδελφωμένα προσόντα που χρειάζεται να έχει σε υψηλό βαθμό, για να επιτύχει στο έργο του: πείρα φωτισμένη από γνώση, και ευαισθησία που συνοδεύεται από οξύνοια. «Ξέρει» από ποίηση λόγου χάρη εκείνος ο κριτικός που έχει σε τόση έκταση και βάθος εξοικειωθεί με την τέχνη του λόγου, ώστε μπορεί με σιγουριά να αποφανθεί αν, στο ποίημα που κρίνει, έχει ο ποιητής πραγματοποιήσει ή όχι τις προθέσεις του κατά το νόημα της ποίησης. Δύσκολα γελιέται η ευαισθησία και η ευθυκρισία του, επειδή αντιδρά στους πιο αδύνατους ερεθισμούς και είναι ικανός να διακρίνει και τις λεπτότερες ακόμη αποχρώσεις. Αδράχνει, λοιπόν, το ειδικό βάρος του έργου που σπουδάζει, έτοιμος να το τοποθετήσει χωρίς δυσκολία στη θέση που του ανήκει στην κλίμακα των τιμών.

Ε. Παπανούτσος (1975). Το δίκαιο της πυγμής. Αθήνα: Δωδώνη, 123-126 (διασκευή)

ΘΕΜΑΤΑ

A. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (70-90λέξεις).

Ο κριτικός λειτουργεί ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό, ερμηνεύοντας τα μηνύματα του καλλιτέχνη στους άλλους, αλλά και αντιστρόφως φανερώνοντας σ’ εκείνον την ανταπόκριση που έχει το έργο του. Οι κριτικοί διαθέτουν ουσιαστικές γνώσεις μέσω της διαρκούς επαφής με την τέχνη και με τη διαρκή μελέτη των αναγνωρισμένων έργων. Ενώ, συνάμα, είναι εξοικειωμένοι με τις γενικές αρχές και τους νόμους της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ωστόσο, η επικοινωνία με το καλλιτέχνημα δεν είναι εύκολη, καθώς το έργο έχει πολλαπλά στρώματα που δεν είναι πάντοτε εμφανή, γι’ αυτό και δεν κατορθώνουν πάντοτε οι κριτικοί να καταγράφουν τις διαπιστώσεις τους με απόλυτη σαφήνεια. Μέσα, πάντως, από τη συνεχή μελέτη και άσκηση ο κριτικός ωριμάζει, αφού προσθέτει στην οξυδερκή ευαισθησία του και την αναγκαία εμπειρία.

Β1. Να εξηγήσετε την άποψη που διατυπώνει ο συγγραφέας στην πρόταση: «το καλλιτέχνημα αποτελείται από πολλά στρώματα». (50-70 λέξεις)

Κάθε έργο τέχνης αποτελείται από πολλαπλά νοηματικά και αισθητικά στρώματα, που καθιστούν την πρόσληψη και την κατανόησή του δύσκολη με μια επιφανειακή και μόνο επαφή. Πέρα, δηλαδή, από τα στοιχεία που ο αναγνώστης ή ο θεατής αντιλαμβάνεται αμέσως, καθώς είναι πλήρως ορατά, υπάρχουν κι εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να γίνουν αντιληπτά μόνο μέσα από την προσεκτική μελέτη του έργου τέχνης∙ εκείνα που προσδίδουν βάθος στο καλλιτέχνημα. Μερικά στρώματα, μάλιστα, είναι τόσο δύσκολο να εντοπιστούν, ώστε χρειάζεται μεγάλη εξοικείωση με την τέχνη και τις αρχές της για να μπορέσει κάποιος να τα αντιληφθεί ή έστω να διαισθανθεί την παρουσία τους. Αυτός, άλλωστε, είναι κι ένας από τους λόγους για τους οποίους τα έργα τέχνης γίνονται αντιληπτά με διαφορετικό τρόπο από κάθε άτομο, αφού ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί μέρος μόνο της διαστρωμάτωσης του καλλιτεχνήματος.

Β1. Με ποια επιχειρήματα τεκμηριώνει ο συγγραφέας την άποψη ότι οι κριτικοί δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν; (50-70 λέξεις)

Ο συγγραφέας επισημαίνει πως παρά το γεγονός ότι οι κριτικοί έχουν εξοικειωθεί με τον κόσμο της τέχνης και γνωρίζουν τις αρχές που διέπουν την καλλιτεχνική δημιουργία δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το εκάστοτε έργο που μελετούν, διότι η διερεύνηση ενός έργου τέχνης είναι μια δύσκολη διαδικασία. Τονίζει, μάλιστα, πως κάθε καλλιτέχνημα αποτελείται από διάφορα στρώματα, εκ των οποίων, ενώ κάποια γίνονται αμέσως αντιληπτά, άλλα είναι κρυμμένα και δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν. Έτσι, καθώς ο κριτικός αγωνίζεται για να κατανοήσει το περιεχόμενο και τη μορφή του έργου, επανέρχεται ξανά και ξανά σε αυτό, χωρίς ωστόσο να είναι πάντοτε σε θέση να διατυπώσει με πλήρη σαφήνεια τις διαπιστώσεις του.

Β1. Γιατί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι κριτικοί δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν; (50-70 λέξεις)

Σύμφωνα με τον συγγραφέα δεν είναι πάντοτε εύκολο για τους κριτικούς να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν, διότι η επικοινωνία με το εκάστοτε έργο είναι μια δύσκολη διαδικασία. Η πολλαπλότητα της νοηματικής διαστρωμάτωσης κάθε έργου είναι τέτοια, ώστε πέρα από εκείνα τα στοιχεία που είναι εμφανώς ορατά και εύκολα ανιχνεύσιμα, υπάρχουν κι εκείνα των οποίων ο εντοπισμός είναι εξαιρετικά δύσκολος∙ εκείνα που τα ίχνη τους χάνονται στο σκοτάδι. Έτσι, στην προσπάθειά του να φέρει στο φως όλα εκείνα που αντιλαμβάνεται και κατανοεί μέσα από αλλεπάλληλες επιστροφές στη μελέτη του έργου, δεν κατορθώνει πάντοτε να καταγράψει τις σκέψεις του με σαφείς και μονοσήμαντους χαρακτηρισμούς. Η εξαιρετικά απαιτητική, λοιπόν, διαδικασία της αποτίμησης των διάφορων ποιοτήτων του έργου, καθιστά κάποτε ελλιπή ή ασαφή την αποτύπωση των διαπιστώσεων του κριτικού.

B2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της πέμπτης παραγράφου (Όπως…. τιμών) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Όπως ο άξιος καλλιτέχνης, έτσι και ο εξαίρετος κριτικός είναι μια ιδιοφυΐα που ολοκληρώνεται με ειδική αγωγή, ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Δύο είναι τα αδελφωμένα προσόντα που χρειάζεται να έχει σε υψηλό βαθμό, για να επιτύχει στο έργο του: πείρα φωτισμένη από γνώση, και ευαισθησία που συνοδεύεται από οξύνοια. «Ξέρει» από ποίηση λόγου χάρη εκείνος ο κριτικός που έχει σε τόση έκταση και βάθος εξοικειωθεί με την τέχνη του λόγου, ώστε μπορεί με σιγουριά να αποφανθεί αν, στο ποίημα που κρίνει, έχει ο ποιητής πραγματοποιήσει ή όχι τις προθέσεις του κατά το νόημα της ποίησης. Δύσκολα γελιέται η ευαισθησία και η ευθυκρισία του, επειδή αντιδρά στους πιο αδύνατους ερεθισμούς και είναι ικανός να διακρίνει και τις λεπτότερες ακόμη αποχρώσεις.

Κατακλείδα: Αδράχνει, λοιπόν, το ειδικό βάρος του έργου που σπουδάζει, έτοιμος να το τοποθετήσει χωρίς δυσκολία στη θέση που του ανήκει στην κλίμακα των τιμών.

Β2. Να επισημάνετε δύο λέξεις ή φράσεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στην τρίτη παράγραφο του κειμένου (Πολλά… φάροι του) και να αιτιολογήσετε τη χρήση καθεμιάς από αυτές.

Τούτο, όμως: Με τη φράση αυτή δηλώνεται αντίθεση σε σχέση με ό,τι έχει αναφερθεί.

Αυτές είναι οι πηγές: Με τη φράση αυτή ο συγγραφέας συνδέει τη συνέχεια του κειμένου με στοιχεία που έχει ήδη αναφέρει.

B2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της δεύτερης παραγράφου (Οι σοβαροί… χρόνου) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Οι σοβαροί κριτικοί έχουν γεμάτες τις πνευματικές «αποσκευές» τους και είναι πραγματικά μυημένοι στα μυστικά της τέχνης που αγαπούν.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Μυημένοι πώς; Με τη στενή και διαρκή αναστροφή μέσα στον κόσμο της Τέχνης και με τη μελέτη των έργων που έχουν κατακυρωθεί από τη γενική αναγνώριση και έχουν περάσει νικηφόρα τη δοκιμασία του χρόνου.

Κατακλείδα: ---

Γ1.α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: αναστροφή, καθολικής, αλλεπάλληλες, οξύνοια, αδράχνει.

αναστροφή: εντρύφηση

καθολικής: ολικής

αλλεπάλληλες: διαδοχικές

οξύνοια: ευστροφία

αδράχνει: δράττεται

Γ1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες λέξεις που επιλέξατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το πρόσωπο, το γένος, τον χρόνο κ.λπ.).

- Η εντρύφησή τους στους αρχαίους συγγραφείς του έχει προσφέρει βαθιά παιδεία και καλλιέργεια.

- Η καταστροφή των καλλιεργειών λόγω της αιφνίδιας και έντονης χαλαζόπτωσης ήταν ολική.

- Διαδοχικές εκρήξεις βομβών αναστάτωσαν το κέντρο της πόλης.

- Η ευστροφία του συγκεκριμένου πολιτικού έχει προκαλέσει θετική εντύπωση στους διπλωματικούς κύκλους.

- Δράττομαι της ευκαιρίας, κύριοι βουλευτές, να σας θυμίσω το ιστορικό της υπόθεσης.

Γ1.«Ο άξιος καλλιτέχνης είναι ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση»

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω περίοδο, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων.

Ο άξιος καλλιτέχνης είναι ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση. Η ικανότητα, άλλωστε, του δημιουργού να προσφέρει ολοένα και πιο ουσιαστικό έργο δεν είναι, όπως πιθανώς πιστεύουν αρκετοί, προϊόν έμπνευσης, αλλά αποτέλεσμα συστηματικής προσπάθειας και μελέτης. Ο καλλιτέχνης χρειάζεται να εντρυφήσει σε έργα προγενέστερων δημιουργών, προκειμένου να είναι σε θέση να αξιοποιήσει τα δικά τους επιτεύγματα, ώστε να δημιουργήσει κάτι που να προχωρά την τέχνη του σ’ ένα ανώτερο επίπεδο.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: καλλιτέχνη, αναγνώριση, υψηλής ποιότητας, αποδοχής, ωριμάζει. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο, το χρόνο κ.λπ.).

Το έργο κάθε καλλιτέχνη χρειάζεται συχνά αρκετό χρόνο μέχρι να φτάσει -αν φτάσει- σ’ ένα σημείο πλήρους ή ευρείας αποδοχής, όπως αρκετό χρόνο χρειάζεται και η τέχνη του για να περάσει από την ανωριμότητα του πρωτόλειου στην υψηλή ποιότητα που χαρίζει η ωριμότητα. Ωστόσο, για τους περισσότερους καλλιτέχνες η πορεία αυτής της ωρίμανσης έχει ως ζητούμενό της τη διαρκή βελτίωση του έργου τους και όχι την αναγνώριση, αφού ό,τι τους ενδιαφέρει κυρίως είναι το να εκφράσουν μέσα από το έργο τους τις ανησυχίες και τις σκέψεις τους, και όχι το αν θα γευτούν τα οφέλη της δόξας ή όχι.

Γ2.α. «Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός»

Στην παραπάνω περίοδο λόγου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μία ονοματική αναφορική πρόταση. Αφού την εντοπίσετε, να την εντάξετε στην κατηγορία είτε των ονοματικών προσδιοριστικών είτε των ονοματικών παραθετικών προτάσεων.

Η ονοματική αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα». Η πρόταση αυτή είναι προσδιοριστική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του προσδιοριζόμενου όρου (η γέφυρα) -χωρίς αυτή δεν μπορεί να σταθεί νοηματικά η κύρια πρόταση-, γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από τον όρο που προσδιορίζει με κόμμα. 

Γ2.α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

- Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός

- η πυξίδα και οι φάροι του

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Με τη μεταφορική χρήση της γλώσσας ο συγγραφέας κατορθώνει να αποδώσει με μεγαλύτερη παραστατικότητα τα επιμέρους νοήματα. Έτσι, ο κριτικός που με το έργο του καθιστά πιο προσιτό το έργο του καλλιτέχνη στο κοινό παρουσιάζεται ως «γέφυρα», ως το μέσο προσέγγισης ανάμεσα στον δημιουργό και στους αποδέκτες του έργου του. Παράλληλα, προκειμένου να αποδοθεί η προσπάθεια του κριτικού να αποτιμήσει το έργο του καλλιτέχνη σαν ένα ταξίδι που χρειάζεται τα κατάλληλα μέσα καθοδήγησης, ο συγγραφέας δανείζεται ναυτικούς όρους και παρουσιάζει τις γενικές αρχές που διατρέχουν την Τέχνη ως την πυξίδα και τους φάρους που προσανατολίζουν τον κριτικό.  

Γ2.α.«Ας μην αδικούμε, λοιπόν, τον κριτικό».

Να αιτιολογήσετε την επιλογή της ενεργητικής σύνταξης από τον συγγραφέα.

Με τη χρήση της ενεργητικής σύνταξης δίνεται έμφαση στο υποκείμενο της ενέργειας.

Γ2.β. Να τρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική.

Ας μην αδικείται, λοιπόν, ο κριτικός από εμάς.

Δ. Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος του κριτικού και ποια είναι η σχέση του με το δημιουργό και με το έργο τέχνης;

Η τέχνη αποτελεί κάποτε ένα δύσκολο πεδίο δοκιμασίας, τόσο για το κοινό που επιχειρεί να την κατανοήσει χωρίς να έχει την αναγκαία εξοικείωση, όσο και για τους ίδιους τους δημιουργούς που, βρισκόμενοι στα πρώτα τους βήματα, αισθάνονται την ανάγκη μιας ουσιαστικής καθοδήγησης. Τον ιδιαίτερα απαιτητικό αυτό διττό ρόλο του ερμηνευτή και καθοδηγητή αναλαμβάνει ο κριτικός τέχνης, που καλείται επιπλέον να αποτιμήσει την αξία των επιμέρους έργων και να αποφανθεί για το κατά πόσο συνιστούν γνήσια καλλιτεχνικά φανερώματα ή όχι.

Ο κριτικός, λοιπόν, αξιοποιεί τις γνώσεις και την εμπειρία που έχει αποκομίσει από τη συνεχή επαφή με την τέχνη, για να μελετήσει τα νέα δημιουργήματα και να επιχειρήσει μια πρώτη ερμηνευτική τους προσέγγιση, ώστε να επιτρέψει μέσα από τις δικές του διαπιστώσεις το αναγκαίο για το κοινό φώτισμα του κάθε έργου. Είναι, δηλαδή, εκείνος που λειτουργεί ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό, φροντίζοντας να φανερώνει με την έμπειρη ματιά του τα λιγότερο εμφανή στοιχεία των έργων τέχνης∙ τα στοιχεία εκείνα που ένας λιγότερο εξοικειωμένος αποδέκτης του έργου δεν θα μπορούσε να εντοπίσει και θα παρέμενε, άρα, λειψή η κατανόηση του εκάστοτε καλλιτεχνήματος.

Πέρα, όμως, από το να λειτουργεί ως ερμηνευτής του κάθε έργου, είναι κι εκείνος που προχωρά σε μια αξιολογική αποτίμησή του, προσφέροντας στον ίδιο τον δημιουργό πολύτιμη ανατροφοδότηση σχετικά με το κατά πόσο έχει κατορθώσει να επιτύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Στέκει απέναντι από το έργο ως αντικειμενικός κριτής και εντοπίζει κατά τρόπο ιδιαίτερα οξυδερκή τόσο τα προτερήματα όσο και τις πιθανές ελλείψεις και ατέλειές του. Τη στιγμή που ο δημιουργός αδυνατεί λόγω της προσωπικής του εμπλοκής να αντιληφθεί πλήρως την αξία ή την πληρότητα του έργου του, ο κριτικός, εφοδιασμένος με μεγάλη εμπειρία, με εξειδικευμένες γνώσεις και με συνολική εποπτεία των καλλιτεχνικών κινημάτων, λειτουργεί ως ο ιδανικός αποδέκτης του έργου, αφού μπορεί να το αξιολογήσει με την αναγκαία επάρκεια και αποστασιοποίηση.

Η αξιολογική αυτή αποτίμηση, που αν εκληφθεί ορθά από τον δημιουργό αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για την περαιτέρω εξέλιξή του, γίνεται με απόλυτο σεβασμό τόσο απέναντι στον καλλιτέχνη όσο και απέναντι στο εξεταζόμενο έργο. Πρόθεση, άλλωστε, του κριτικού δεν είναι να μειώσει ή να αποθαρρύνει τον δημιουργό, αλλά αντιθέτως να του προσφέρει κατά τρόπο εποικοδομητικό τις επισημάνσεις εκείνες που θα του επιτρέψουν να βελτιωθεί ακόμη περισσότερο. Ο κριτικός, ούτως ή άλλως, είναι πάνω απ’ όλα ένας λάτρης της τέχνης, που αφιερώνει τη ζωή του σε αυτή και περισσότερο από καθετί επιθυμεί να έρχεται σε επαφή με ολοένα και πιο άρτια έργα τέχνης.

Στην απαιτητική, επομένως, επικοινωνία με τα έργα τέχνης, το κοινό δεν απομένει χωρίς καθοδήγηση και βοήθεια. Ο κριτικός φροντίζει να θέτει στην υπηρεσία του κοινού τόσο τις πολύτιμες γνώσεις του όσο και το οξυμένο αισθητικό του κριτήριο, έτσι ώστε μήτε η ερμηνεία του έργου μήτε η αξιολογική του αποτίμηση να αφήνονται στην τύχη. Ενώ, παράλληλα, ακόμη κι ο δημιουργός επωφελείται, εφόσον έχει την ευκαιρία να δει το έργο του μέσα από την οπτική ενός έμπειρου αποδέκτη και να αντιληφθεί έτσι και το πώς γίνεται αντιληπτό από τους άλλους, αλλά και τα σημεία του που πιθανώς υστερούν.

[Λέξεις: 503] 

Ρώμος Φιλύρας «Madona Mia»

Diego Fernandez

Ρώμος Φιλύρας «Madona Mia»

Να προσέξετε στο ποίημα αυτό τη λεπτή ευαισθησία και την τάση για εξαΰλωση και εξιδανίκευση.

Ανάλαφρη, απαλή σαν πεταλούδα,

σαν της δροσιάς το στάλαγμα στα κρίνα,

σα μια πνοή που αγγίζει σε βελούδα,

σαν της αυγής την πρώτη χρυσακτίνα,

ήρθες αργά, όπως στην εκκλησία

θα ‘μπαινεν η θλιμμένη Παναγία,

ανάλαφρο ένα στέναγμα στα χείλη,

σαν μυστική σκιά μέσα στο δείλι.

Ήρθες... κι εγώ τον ερχομό σου νιώθω

σαν κάτι που δεν φτάνω με τον πόθο,

σαν αποκάλυψη αγνώστου κόσμου,

που άστραψεν άξαφνα μπροστά στο φως μου!

* Madona mia: (φρ. ιταλική), Παναγία μου.

Ερωτήσεις

1. Πώς παρουσιάζεται στο ποίημα η γυναικεία μορφή;

Ο ποιητής φροντίζει μέσα από αλλεπάλληλες παρομοιώσεις να αποδώσει τον ιδιαίτερο αντίκτυπο που έχει στην ψυχή του η μορφή της αγαπημένης γυναίκας, για την εμφάνιση της οποίας δεν μας δίνει ωστόσο κανένα στοιχείο. Επιλέγει να μεταδώσει στον αναγνώστη την αίσθηση της ομορφιάς της μέσα από εικόνες που φανερώνουν πως τη διακρίνει κάτι το αιθέριο και μαγευτικό. Ξεκινά, έτσι, σχολιάζοντας πως είναι ανάλαφρη και απαλή σαν πεταλούδα (παρομοίωση), δίνοντας ένα πρώτο στοιχείο το οποίο και θα παρουσιάσει ακόμη πιο εμφατικά με τις τρεις επόμενες παρομοιώσεις. Η αγαπημένη γυναίκα είναι σχεδόν άυλη∙ η υπόστασή της είναι περισσότερο θεϊκή παρά ανθρώπινη, εφόσον μοιάζει απαλλαγμένη από το σωματικό βάρος και κινείται με την ελαφρότητα στοιχείων που δεν προσιδιάζουν με την ανθρώπινη φύση. Η παρουσία της γίνεται μόλις αισθητή, όπως το στάλαγμα της δροσιάς πάνω σ’ έναν κρίνο (παρομοίωση) ή όπως μια πνοή που αγγίζει βελούδα (παρομοίωση), κι ακόμη περισσότερο σαν την πρώτη ακτίνα φωτός της αυγής (παρομοίωση).

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο ποιητής επιχειρεί μέσα από τις παρομοιώσεις αυτές να δημιουργήσει την εντύπωση πως η αγαπημένη γυναίκα χαρακτηρίζεται από μια υπερκόσμια αίσθηση τρυφερότητας∙ πως είναι σχεδόν εξαϋλωμένη. Εντύπωση που ενισχύεται ακόμη περισσότερο, όταν στη συνέχεια την παρομοιάζει με τη θλιμμένη Παναγία, και φανερώνει έτσι πως η γυναικεία αυτή μορφή γίνεται αντιληπτή με θρησκευτικό σεβασμό, αφού ο ποιητής βλέπει σε αυτή ποιότητες που ξεπερνούν κατά πολύ τις ανθρώπινες ιδιότητες.

Το ανάλαφρο του σώματος και της κίνησής της, η απαλότητά της, το δροσιστικό της άγγιγμα, η βελουδένια αίσθηση της πνοής της, αλλά και η ακτινοβόλος λάμψη της, που προκύπτουν μέσα από τις παρομοιώσεις της πρώτης στροφής, είναι στοιχεία που καθιστούν εμφανή την πρόθεση του δημιουργού, όχι μόνο να εξιδανικεύσει τη γυναικεία μορφή, αλλά και να την απομακρύνει πλήρως από τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Η αγαπημένη γυναίκα υπερέχει όλων των άλλων ανθρώπων, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε εμπνέει έναν σχεδόν θρησκευτικό σεβασμό στην ψυχή του ποιητή. Η παρουσία της στέκεται ικανή να αποκαλύψει μπροστά στα έκπληκτα μάτια του έναν άγνωστο και πρωτοφανέρωτο κόσμο, που αστράφτει αίφνης και καταλύει καθετί ως τότε γνωστό και οικείο.   

2. Ποια εκφραστικά μέσα (σχήματα λόγου, εικόνες κτλ.) χρησιμοποιεί ο ποιητής για να παραστήσει τη γυναικεία μορφή και πώς κλιμακώνονται μέσα στο ποίημα;

Στην 1^η στροφή ο ποιητής χρησιμοποιεί τέσσερις παρομοιώσεις (σαν πεταλούδα, σα της δροσιάς το στάλαγμα, σαν μια πνοή, σαν της αυγής την πρώτη χρυσακτίνα), οι οποίες συναποτελούν μια ευρύτερη εικόνα της φύσης, όπως αυτή εμφανίζεται νωρίς το πρωί. Όλες αυτές οι παρομοιώσεις ενέχουν το στοιχείο του φωτός, της ανάλαφρης ατμόσφαιρας, της δροσερής και ευδαιμονικής φύσης, που απολαμβάνει το ξεκίνημα της νέας ημέρας. Υπάρχει σ’ αυτές μια αίσθηση ελαφρότητας και μια πηγαία ζωογόνα διάθεση που μαρτυρά συνάμα πως η αγαπημένη γυναίκα είναι νεαρής ηλικίας.

Το κλίμα, ωστόσο, αλλάζει μέσα από τις παρομοιώσεις της δεύτερης στροφής, όπου η γυναικεία μορφή εμφανίζεται να έρχεται προς τον ποιητή αργά, όπως αργά θα έμπαινε στην εκκλησία η θλιμμένη Παναγία (παρομοίωση), μ’ έναν ανάλαφρο στεναγμό στα χείλη, σαν μια μυστική σκιά που κινείται μέσα στο λιγοστό φως του δειλινού (παρομοίωση). Οι εικόνες που προκύπτουν μέσα από τις παρομοιώσεις αυτές προσδίδουν επιπλέον ποιότητες στη γυναικεία μορφή, διαφοροποιώντας παράλληλα το συναισθηματικό κλίμα, καθώς εδώ κυριαρχεί μια αίσθηση θλίψης ή μελαγχολίας. Η κοπέλα κινείται αργά, με την επιβλητικότητα που θα ταίριαζε στη θλιμμένη Παναγία∙ παρομοίωση που φανερώνει αφενός τη διάθεση του ποιητή να θεοποιήσει κατά κάποιο τρόπο την αγαπημένη γυναίκα κι αφετέρου την πρόθεσή του να τονίσει τον απόλυτο σεβασμό με τον οποίο την αντικρίζει και την υποδέχεται. Ο ανάλαφρος στεναγμός στα χείλη της μεταδίδει την αίσθηση της μελαγχολίας που τη διακρίνει∙ αίσθηση που υπηρετείται και από την αναφορά στη θλιμμένη Παναγία. Ενώ, το γεγονός ότι μοιάζει με σκιά που κινείται στο φως του δειλινού, δημιουργεί αφενός μια μυστηριακή και απόκοσμη εντύπωση κι αφετέρου υποδηλώνει την αλλαγή του σκηνικού, αφού δεν βρισκόμαστε πια στο γεμάτο φως και ζωντάνια κλίμα του πρωινού, αλλά σε μια πιο προχωρημένη ώρα, όπου κυριαρχεί πια το ημίφως.

3. Πώς προετοιμάζεται η συναισθηματική κατάσταση που εκφράζεται στους στίχους 9-10;

Στους καταληκτικούς στίχους ο ποιητής δηλώνει εμφατικά πως βιώνει τον ερχομό της αγαπημένης γυναίκας ως κάτι το τελείως πρωτόγνωρο∙ συναισθηματική κατάσταση που έχει, βέβαια, προετοιμαστεί κατάλληλα μέσα από τον ιδιαίτερο τρόπο που έχει παρουσιαστεί η γυναικεία μορφή. Το άυλο της υπόστασής της, ο θρησκευτικός σεβασμός που δημιουργεί η εμφάνισή της, όπως και το μυστηριακό στοιχείο της παρουσίας της, δεν μπορούν παρά να έχουν μια εκπληκτική επίδραση στα συναισθήματα του ποιητή.

Μας αποκαλύπτει, λοιπόν, πως τον ερχομό της τον νιώθει σαν κάτι που δεν μπορεί να φτάσει με τον πόθο (παρομοίωση)∙ σαν κάτι που δεν μπορεί να περιγράψει και να εξηγήσει μόνο με την ερωτική έλξη και τον σωματικό πόθο, αφού η ψυχή του κατακλύζεται από πλήθος συναισθημάτων, τα οποία δεν μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά στη σωματική έλξη του έρωτα και στην επιθυμία. Ο ερχομός της λειτουργεί για τον ποιητή σαν έναυσμα για την αποκάλυψη ενός άγνωστου μέχρι εκείνη τη στιγμή κόσμου (παρομοίωση) -για μια πρωτόγνωρη συναισθηματική κατάσταση- που αστράφτει ξαφνικά μπροστά του. Η παρουσία της κινητοποιεί κατά τέτοιο τρόπο την ψυχή του ποιητή και τον κάνει να αισθάνεται τόσο έντονα συναισθήματα, ώστε βιώνει μια κατάσταση που δεν είχε βιώσει ποτέ ξανά και που δεν γνώριζε καν πως υπήρχε. Ο άγνωστος κόσμος, επομένως, είναι το πλήθος των διαφορετικών συναισθημάτων που του προκαλεί η εξιδανικευμένη αυτή γυναικεία μορφή.

Ο ερχομός της λειτουργεί καταλυτικά για τον ποιητή, εφόσον αναδύονται μέσα του συναισθήματα πρωτόφαντα∙ συναισθήματα που δεν σχετίζονται κατ’ ανάγκη με την ερωτική έλξη∙ συναισθήματα που του αποκαλύπτουν άγνωστους γι’ αυτόν αναβαθμούς της ευτυχίας και της χαράς. Ο ποιητής αισθάνεται την ψυχή του να γεννιέται εκ νέου, αντικρίζοντας τον κόσμο σαν έναν χώρο γεμάτο εκπληκτική ομορφιά και απροσμέτρητες προοπτικές ευδαιμονίας.