Σχόλια στον Κρητικό του Σολωμού Αφηγηματική ενότητα (1[18] στ.2-6)

Guido Borelli 

Σχόλια στον Κρητικό του Σολωμού Αφηγηματική ενότητα (1[18] στ.2-6)

[Οι δύο αρχικές αράδες με τελείες που εμφανίζονται στην έκδοση του Πολυλά δηλώνουν την ύπαρξη δύο προβληματικών στίχων της τελευταίας συνθετικής καταγραφής:]

Δέν έπλεε το ‘να χέρι πλια και τ’ άλλο μ’ αποσταίνει
και(;) τη γλυκιά την κορασιά **** δεν βασταίνει.

<Αρχή του 1 [18]:> Σε κάποιο σημείο – ίσως στην αρχή του 18ου μέρους [1ου] – θα έπρεπε να υπάρχει ρητή αναφορά στο ναυάγιο.

Peter Mackridge, “Time out of Mind: The Relation Between Story and Narative in Solomo’s “The Cretan”: Byzantine and Modern Greek Studies 9. 91984-85), σ. 145.

<Γενικά για το 1 [18]:> Η μάνητα των φυσικών δυνάμεων δεν ξεσπά παρά μονάχα στην ψυχή του ήρωος. [...] Το ναυάγιο δεν περιγράφεται μέσα στο ποίημα. Και τούτο όχι διότι το ποίημα είναι αποσπασματικό ή διότι του λείπει η αρχή. Το ναυάγιο δεν είναι κάτι που συνέβη. Είναι ένα Γεγονός της ψυχής, μια αιτία που ρίχνει την ψυχή στα ορθάνοιχτα σαγόνια των σκοτεινών δυνάμεων που μέσα της κρύβει...

Σ. Ροζάνης, [Σπουδή στον Σολωμό] Το Όραμα της Καταστροφής, Αθ: Δωδώνη, 1978, Ιδ., Σπουδές στον Διονύσιο Σολωμό. σσ. 63-111: 102.

Εκοίταα, κι ήτανε μακριά ακόμη τ’ ακρογιάλι˙

<Στ. 1 του 1 [18]:> Ο πρώτος στίχος του Κρητικού [...] μας υποχρεώνει με πρώτη ματιά σε μερικές ποσοτικές παρατηρήσεις˙ οι δεκαέξι γραμματικές συλλαβές περιέχουν οκτώ άλφα. Το άλφα είναι το μακρύτερο σε διάρκεια φωνήεν της ελληνικής λαλιάς. Ο ποιητής αυστηρώς υποταγμένος στους νόμους της στιχουργίας σαφώς συνιζάνει σε μία μετρική συλλαβή τα δύο άλφα του εκοίταα. Αφήνει όμως να λειτουργήσει η χασμωδία στη συνάντηση δύο, πάλι άλφα: μακριά ακόμη. Έτσι στην αρχή του στίχου υπάρχει μια πύκνωση διαρκείας και στη μέση μια αραίωση που κάνει μεγαλύτερη τη διάρκεια. Το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο όμως είναι πως θεωρητικά μεταξύ του μακριά και του ακόμη πρέπει να υπάρξει η παραδοσιακή τομή του δεκαπεντασύλλαβου.
[...] Αντίθετα η λογική τομή του στίχου είναι μετά το εκοίταα. Όταν όμως σταματήσουμε απαγγέλλοντας εκεί, τα δύο άλφα της λέξης ακούγονται αραιά σαν χασμωδία: εκοίταά. Μια ακόμη παρατήρηση˙ προς το τέλος του στίχου η έκθλιψη του όμικρον από το άρθρο, τ’ ακρογιάλι, δεν είναι τυχαία. Ενώ κάλλιστα δηλαδή θα μπορούσε να έχει αφήσει ολόκληρο το «το» και να δημιουργήσει μεγαλύτερη διάρκεια με τη συνίζηση το ακρογιάλι, επιζητεί τη μουσική συγκοπή, άρα μια συντόμευση του ρυθμού.
Σύνθεση. Στο στίχο ομιλεί ο Κρητικός˙ αν ισχύει ό,τι ποσοτικά διαπίστωσα, ο στίχος με την τομή διαβάζεται:
Εκοίταα // κι ήτανε μακριά ακόμη τ’ ακρογιάλι.
Στο πρώτο ημιστίχιο το υποκείμενο που αφηγείται ορίζει αισθητηριακά το αντικείμενο της ενέργειάς του. Τα οκτώ άλφα καθορίζουν την μακρά απόσταση, η τομή βαθαίνει ακόμη πιο πολύ την απόσταση που χωρίζει το δρων υποκείμενο από το προσδοκώμενο ακρογιάλι. Μετά την τομή, το ήτανε αυτονόμως μουσικά λειτουργώντας ακούγεται σαν δάκτυλος και επιτείνει την αίσθηση της απόστασης.
Η χασμωδία μεταξύ όγδοης και ένατης συλλαβής που καταργεί την αναμενόμενη, ρυθμικά συνήθη τομή, όταν μάλιστα το χάσμα ορίζεται από δύο όχθες, άλφα μακριά και ακόμη, δίνει την εντύπωση ενός αγεφύρωτου κενού. Παρόλα αυτά η έκθλιψη στο τ’ ακρογιάλι δημιουργεί μια ψευδαίσθηση πλησιάσματος.
Αν ο ποιητής, όπως υποθέτω, θέλει να υποβάλλει στον αναγνώστη την εντύπωση πως ο Κρητικός κολυμπώντας αισθάνεται το μάταιο της προσπάθειάς του, αλλά ταυτόχρονα συντηρεί την ελπίδα της σωτηρίας, δόμησε το στίχο σε δύο άνισα ημιστίχια, στο πρώτο έβαλε μόνο το υποκείμενο που μιλεί να παρατηρεί και στο δεύτερο το εμπειρικό αποτέλεσμα της παρατήρησής του: την απόσταση που το χωρίζει από το σκοπό του. Μόνο που καθώς κολυμπά, μια βυθιζόμενος, μια ανερχόμενος (την αίσθηση αυτή υποβάλλει το εκοίταα και ύστερα το ήτανε), μια βλέπει ορίζοντα, άρα και το μακρινό ακρογιάλι, και μια χάνει τον ορίζοντα (την αίσθηση αυτή υποβάλλει η χασμωδία μακριά ακόμη και τ’ ακρογιάλι).
Έτσι η εμπειρική εικόνα χώρου έγινε ποιητική, ηχητική εικόνα και η ηχητική εικόνα υπέβαλε την αίσθηση της απόστασης.

Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Ο Ήχος της Κίνησης στη Στιχουργία του Σολωμού»: Η Λέξη, αρ. 142 [αφιέρωμα] (Νοέμβρης-Δεκέμβρης 97), σσ. 664-665.

«Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι!»

<Στ. 2 του 1[18]:> Κιόλας στους πρώτους στίχους του Κρητικού το επίθετο <καλός> κάνει την παρουσία του. [...] το αστροπελέκι, ένα φυσικό φαινόμενο που φέρνει καταστροφή [...] από τη φύση του δεν μπορεί να είναι «καλό». Αλλά ο ναυαγισμένος Κρητικός κάνει μια επίκληση, μια ευχή προς το αστροπελέκι να «ξαναφέξει πάλι», να τον βοηθήσει και πάλι κάτι να διακρίνει με τη λάμψη του μέσα στη βαθιά σκοτεινιά που τον κυκλώνει. Το αστροπελέκι του φάνηκε καλό, ευνοϊκό˙ μια σχέση φιλική δημιουργήθηκε ανάμεσα στο ουράνιο φαινόμενο και το αδύναμο ανθρώπινο πλάσμα που παλεύει με τα κύματα.

Λ. Πολίτης, «”Αλαφροΐσκιωτε Καλέ”: Η Χρήση Μερικών Επιθέτων στο Σολωμό»: ΑΑ.VV., Αντίχαρη: Αφιέρωμα στον Καθηγητή Σταμάτη Καρατζά, Αθ: Ε.Λ.Ι.Α., 1984, σσ. 13-23, Ιδ., Γύρω στον Σολωμό, Μελέτες και άρθρα (1938-1982) Μ.Ι.Ε.Τ., 1995., σσ. 499-518: 501-502.

<Στ. 2 του 1 [18]:> Ο Γουέρντσγουέρθ και ο Κόλεριτζ απεχθάνονται [...] να αποδίδονται ανθρώπινα συναισθήματα σε φυσικά φαινόμενα για ρητορικούς λόγους. Εδώ πάλι ο Σολωμός διέφερε πολύ απ’ αυτούς και η πρακτική του πλησίαζε πιο πολύ αυτήν του Κιτς και του Σέλεϊ, που ξαναυιοθέτησαν την τεχνική της προσωποποίησης ιδεών και φυσικών φαινομένων τη χρήση της επίκλησης. Πάντως αξίζει να σημειωθεί ότι συνήθως ο Σολωμός την επίκληση την τοποθετεί στο στόμα κάποιου ήρωα αντί να απευθύνεται στα πράγματα ο ίδιος. Στο δεύτερο στίχο του Κρητικού ο αφηγητής μιλάει στο αστροπελέκι [...]. Αφού περιμένει το αστροπελέκι να τον ακούσει και να τον υπακούσει, ο Κρητικός (αν όχι ο ποιητής) υποθέτει ότι αυτό έχει ανθρώπινες ή θεϊκές ιδιότητες.

Peter Mackridge, ό.π., σσ. 80-81.

<Σττ. 2-4 του 1 [18]:> Τα τέσσερα αστροπελέκια, που πέσανε [4 μαζί με ένα που εξυπακούεται από τον στ. 2 ότι προηγήθηκε], μοιάζουν να ήταν το τέλος της τρικυμίας. [Βλ. αρχή της επόμενης αφηγηματικής ενότητας].

Γ. Μ. Αποστολάκης, Η ποίηση στη Ζωή μας, Αθ. 1923 [Αθ.: Βιβλ. της «Εστίας», χ.χ. Θεσσαλονίκη: εκδ. Βάνιος, 1991], σ. 251.

Πολύ κοντά στην κορασιά με βρόντημα μεγάλο

<Στ. 4 του 1 [18]:> Ας θυμηθούμε εδώ πως στην «Τρελή Μάνα» (ένα από τα άσματα που η Μαρία τραγουδάει στον Λάμπρο) τα δύο παιδιά τα σκοτώνει το αστροπελέκι. [...] το πρώτο μέρος <γενικά> δημιουργεί αίσθηση υψηλού δέους, όπου τα στοιχεία της φύσης αποδεικνύονται άπειρες φορές πιο ισχυρά κι ανώτερα κι από το πιο δυνατό ανθρώπινο σώμα. Παρατηρούμε τους πληθυντικούς (πέλαγα, ακρογιαλιές, βουνά) που υπογραμμίζουν την απεραντοσύνη της πλάσης. Στην ομοιοκαταληξία αντήχαν και αν είχαν [στ. 5-6] η πλήρης σχεδόν φωνητική ταυτότητα των λέξεων μιμείται την ηχώ που περιγράφει ο Κρητικός.

Peter Mackridge, ό.π, σ. 146.

<Σττ. 5-6 του 1 [18]:> Η εμβρόντητη αυτή φύση προοιμιάζει θα έλεγα, τη γέννηση και τη συντέλεια του κόσμου – σε δεύτερο επίπεδο τη γέννηση και το τέλος του ποιήματος. Οπωσδήποτε ρίχνει τη γέφυρα για το μεταφυσικό τοπίο της επόμενης παρένθετης εικόνας 2 [19].

Δ. Ν. Μαρωνίτης, Οι Εποχές του Κρητικού, Αθ.: «Λέσχη», 1975 – Ιδ. Πίσω Μπρος: Προτάσεις και Υποθέσεις για τη Νεοελληνική Ποίηση και Πεζογραφία...., Αθ. Στιγμή, 1986., σ. 26.

Δείτε επίσης:

Σχήματα λόγου στον Κρητικό του Σολωμού