Σονέτα του Πετράρχη ως παράλληλα για τον Κρητικό

Arthur Braginsky

Σονέτα του Πετράρχη ως παράλληλα για τον Κρητικό

Το έργο του Πετράρχη (1304-1374) αποτέλεσε ένα από τα αναγνώσματα του Διονύσιου Σολωμού και επηρέασε την ποιητική του δημιουργία, καθώς η εξύμνηση της δύναμης της αγάπης και η αποθέωση της γυναίκας, που απασχολούν το Σολωμό, αποτελούν βασικά στοιχεία στο έργο του Ιταλού ποιητή.
Τα 366 σονέτα του Πετράρχη (canzoniere) είναι αφιερωμένα στη μεγάλη αγάπη του ποιητή, τη Laura, την οποία παρουσιάζει ως την ωραιότερη γυναίκα που υπήρξε ποτέ. Ο ποιητής ζει και αναπνέει για να εξυμνεί την ομορφιά και την αρετής της αγαπημένης του, παρουσιάζοντας τη σταδιακά σαν ένα πλάσμα που δεν ανήκει σ’ αυτόν τον κόσμο. Ο θάνατος, άλλωστε, της αγαπημένης γυναίκας θα ωθήσει τον ποιητή στην αποθέωσή της και θα τον κάνει να ευχηθεί πολλές φορές το θάνατό του, ώστε να μεταβεί στον παράδεισο όπου εκείνη τον περιμένει καρτερικά.

CLVI

I' vidi in terra angelici costumi
et celesti bellezze al mondo sole,
tal che di rimembrar mi giova et dole,
ché quant'io miro par sogni, ombre et fumi;

et vidi lagrimar que' duo bei lumi,
ch'àn fatto mille volte invidia al sole;
et udí' sospirando dir parole
che farian gire i monti et stare i fiumi.

Amor, Senno, Valor, Pietate, et Doglia
facean piangendo un piú dolce concento
d'ogni altro che nel mondo udir si soglia;

ed era il cielo a l'armonia sí intento
che non se vedea in ramo mover foglia,
tanta dolcezza avea pien l'aere e 'l vento.

[Είδα αγγελική αρετή στη γη
και παραδείσια ομορφιά σε γήινο έδαφος,
ώστε είμαι θλιμμένος και γεμάτος χαρά με την ανάμνηση αυτή,
κι αυτό που βλέπω μοιάζει με όνειρο, σκιά, καπνό∙

και είδα δύο αξιαγάπητα μάτια που δάκρυσαν,
που έκαναν τον ήλιο να ζηλέψει χίλιες φορές∙
κι άκουσα λέξεις να αναδύονται ανάμεσα στους αναστεναγμούς,
που έκαναν τα βουνά να κινηθούν και τα ποτάμια να σταματήσουν.

Αγάπη, Κρίση, Στενοχώρια, Αξία και Θρήνος,
έκαναν τη γλυκύτερη χορωδία θρήνου
απ’ οποιαδήποτε άλλη έχει ακουστεί κάτω απ’ το φεγγάρι∙

και ο παράδεισος προσηλωμένος στην αρμονία,
κανένα φύλλο δε φαινόταν να κινείται στα κλαδιά,
τόσο γεμάτοι με γλυκύτητα ήταν ο άνεμος και ο αέρας.]

Η ομορφιά και η αρετή της αγαπημένης του ποιητή είναι τέτοια, που μοιάζει αδύνατο να αποτελεί μέρος αυτού του κόσμου, γι’ αυτό και ο ποιητής πιστεύει πως είναι πιθανότερο η θέαση της αγαπημένης του να ήταν ένα όνειρο παρά ένα πραγματικό συμβάν.
Η δύναμη της γυναικείας παρουσίας που επιβάλλεται στη φύση, όπως και η ακινησία του φυσικού περιβάλλοντος, που βρίσκουμε σ’ αυτό το σονέτο, αποτελούν θεματικές που αξιοποιήθηκαν κι από το Σολωμό.

XIX
...
Ch'i' non son forte ad aspectar la luce
di questa donna, et non so fare schermi
di luoghi tenebrosi, o d' ore tarde:

però con gli occhi lagrimosi e 'nfermi
mio destino a vederla mi conduce;
et so ben ch'i' vo dietro a quel che m'arde.

[Δεν είμαι αρκετά δυνατός για να κοιτάξω το φως
αυτής της γυναίκας, και δε γνωρίζω πώς να φτιάξω ένα παραπέτασμα
με σκιώδη μέρη ή με το πέρασμα της ώρας.

κι όμως, με δακρυσμένα και ασθενικά μάτια, η μοίρα μου
με οδηγεί να στρέψω το βλέμμα μου σ’ αυτή: και γνωρίζω καλά
πως θα ήθελα να προχωρήσω πέρα από τη φωτιά που με καίει.]

Η αγαπημένη γυναίκα είναι τόσο όμορφη, ώστε εκπέμπει ένα τόσο ισχυρό φως που είναι ικανό να τυφλώσει όποιον την αντικρίζει. Το φως εδώ εκφράζει την ένταση της ομορφιάς, ενώ θα αξιοποιηθεί από το Σολωμό στον Κρητικό ως έκφανση της δύναμης που κατέχει η θεϊκή Φεγγαροντυμένη και την καθιστά ικανή να φωτίζει τη νύχτα.

CCCXXIII
...
Alfin vid'io per entro i fiori et l'erba
pensosa ir sí leggiadra et bella donna,
che mai nol penso ch'i' non arda et treme:
humile in sé, ma 'ncontra Amor superba;
et avea indosso sí candida gonna,
sí texta, ch'oro et neve parea inseme;
ma le parti supreme
eran avolte d'una nebbia oscura:
punta poi nel tallon d'un picciol angue,
come fior colto langue,
lieta si dipartio, nonché secura.
Ahi, nulla, altro che pianto, al mondo dura!

Canzon, tu puoi ben dire:
- Queste sei visïoni al signor mio
àn fatto un dolce di morir desio. -

[Τέλος, είδα μια τόσο αξιαγάπητη και γεμάτη χάρη γυναίκα
να περνά σκεφτική ανάμεσα στα λουλούδια και το γρασίδι,
ώστε δεν μπορώ να τη σκεφτώ χωρίς να φλέγομαι και να τρέμω∙
ταπεινή στον εαυτό της, ήταν υπερήφανη απέναντι στον Έρωτα∙
και φορούσε μια τόσο λευκή εσθήτα
έτσι υφασμένη που έμοιαζε χρυσάφι να έχει ανακατευθεί με χιόνι∙
αλλά το στέμμα στο κεφάλι της
ήταν κρυμμένο από μια σκοτεινή ομίχλη∙
τότε, δαγκωμένη από ένα μικρό φίδι στη φτέρνα,
λύγισε όπως ένα λουλούδι όταν κόβεται,
χαρούμενη και αποφασισμένη να αποχωρήσει.
Ω, τίποτε πέρα από το θρήνο δε διαρκεί σ’ αυτόν τον κόσμο!

Τραγούδι, μπορείς κάλλιστα να πεις:
«Αυτά τα οράματα έδωσαν
στον κύριό μου, μια γλυκιά επιθυμία να πεθάνει.»]

Ο Πετράρχης παρουσιάζει μια σειρά από οράματα που βλέπει, το τελευταίο από τα οποία είναι μιας εξαιρετικά όμορφης γυναίκας, η οποία ξαφνικά χάνει τη ζωή της και αποχωρεί απ’ αυτό τον κόσμο.

CCCLII

Spirto felice che sí dolcemente
volgei quelli occhi, piú chiari che 'l sole,
et formavi i sospiri et le parole,
vive ch'anchor mi sonan ne la mente:

già ti vid'io, d'onesto foco ardente,
mover i pie' fra l'erbe et le vïole,
non come donna, ma com'angel sòle,
di quella ch'or m'è piú che mai presente;

...
Nel tuo partir, partí nel mondo Amore
et Cortesia, e 'l sol cadde del cielo,
et dolce incominciò farsi la morte.

[Ευτυχισμένο πνεύμα που κοίταζες τόσο γλυκά
από αυτά τα μάτια, φωτεινότερα κι από τον ήλιο,
και σχημάτιζες τους αναστεναγμούς και τις λέξεις,
με τόση ζωντάνια που ακόμη αντηχούν στο μυαλό μου.

Κάποτε σε είδα, να φλέγεσαι με τη φωτιά της αρετής,
να κινείς τα πόδια σου ανάμεσα στο γρασίδι και τα λουλούδια,
όχι σαν γυναίκα, αλλά όπως κινούνται οι άγγελοι,
μια εικόνα που είναι πιο ζωντανή για μένα από ποτέ.

...
Με την αποχώρησή σου, ο Έρωτας και η Αβρότητα έφυγαν
από τη γη, ο ήλιος έπεσε από τον ουρανό
και ο ίδιος ο θάνατος άρχισε να μοιάζει πιο γλυκός.]

Η γυναίκα εξιδανικεύεται από τον ποιητή, συγκρίνεται το φωτεινό της βλέμμα με το φως του ήλιου, κινείται όπως οι άγγελοι κι όταν αποχωρεί από τη γη, φεύγουν μαζί της ο Έρωτας και η ομορφιά.

CCLXXV

Occhi miei, oscurato è 'l nostro sole;
anzi è salito al cielo, et ivi splende:
ivi il vedremo anchora, ivi n'attende,
et di nostro tardar forse li dole.
...

[Δικά μου μάτια, ο ήλιος μας σκοτείνιασε
ή καλύτερα ανέβηκε στον παράδεισο και λάμπει εκεί∙
εκεί θα τη δω ξανά, εκεί περιμένει,
και θρηνεί, ίσως, που αργούμε τόσο πολύ.]

Η αγαπημένη του ποιητή μετά το θάνατό της βρίσκεται στον παράδεισο, όπου και τον περιμένει σχεδόν ανυπόμονα να βρεθεί κι εκείνος κοντά της. Μια τέτοια συνάντηση θα επιχειρήσει να δημιουργήσει ο Σολωμός στον Κρητικό.

CCCLIV
...
Forma par non fu mai dal dí ch'Adamo
aperse li occhi in prima; et basti or questo:
piangendo i' 'l dico, et tu piangendo scrivi.

[Καμία μορφή δεν ήταν ισάξια της από τη μέρα που ο Αδάμ
άνοιξε για πρώτη φορά τα μάτια του∙ και τώρα ας είναι αυτό αρκετο∙
στα λέω αυτά κλαίγοντας, και κλαίγοντας πρέπει να τα γράψεις.]

Η θεματική του Αδάμ αποτέλεσε στοιχείο που θέλησε και ο Σολωμός να αξιοποιήσει για να εκφράσει εναργέστερα την εντύπωση που προκαλεί ο γλυκύτατος ήχος στον Κρητικό. Ο Πετράρχης χρησιμοποιεί την αναφορά στον Αδάμ για να δείξει πως δεν εμφανίστηκε ποτέ μια γυναίκα τόσο όμορφη, όσο η αγαπημένη του.

CLIV

Le stelle, il cielo et gli elementi a prova
tutte lor arti et ogni extrema cura
poser nel vivo lume, in cui Natura
si specchia, e 'l Sol ch'altrove par non trova.

L'opra è sí altera, sí leggiadra et nova
che mortal guardo in lei non s'assecura:
tanta negli occhi bei for di misura
par ch'Amore et dolcezza et gratia piova.
...

[Τα αστέρια, ο ουρανός, τα στοιχεία χρησιμοποίησαν
όλη τους την τέχνη, και όλη τη βαθύτερη φροντίδα τους,
για να φτιάξουν αυτό το ζωντανό φως, όπου η Φύση
καθρεφτίζεται, και ένας ήλιος χωρίς σύγκριση.

Το αποτέλεσμα, τόσο ευγενές, γεμάτο χάρη και σπάνιο,
είναι τέτοιο που η θνητή ματιά δεν μπορεί να το συλλάβει∙
τέτοιο είναι το μέγεθος της ομορφιάς στα μάτια της
που ο Έρωτας βρέχει χάρη και γλυκύτητα.]

Η ομορφιά της αγαπημένης του ποιητή μοιάζει να είναι έργο όλων των στοιχείων της φύσης, τα οποία εργάστηκαν για να δημιουργήσουν μια τέλεια μορφή, που αποδίδεται από τον ποιητή ως ζωντανό φως.

CCXIII
...
e que' belli occhi che i cor' fanno smalti,
possenti a rischiarar abisso et notti,
et tôrre l'alme a' corpi, et darle altrui;
...

[κι αυτά τα αξιαγάπητα μάτια που ζαλίζουν την καρδιά,
μπορούν να φωτίσουν την άβυσσο και τη νύχτα,
να βγάλουν την ψυχή από το σώμα και να την προσφέρουν σε άλλο.]

Όπως η Φεγγαροντυμένη του Σολωμού έχει την ικανότητα να φωτίζει τη νύχτα με φως μεσημεριού, έτσι και η αγαπημένη του Πετράρχη με τη λαμπρότητα των ματιών της μπορεί να φωτίσει την άβυσσο και τη νύχτα.

III
....
Trovommi Amor del tutto disarmato
et aperta la via per gli occhi al core,
che di lagrime son fatti uscio et varco:

però al mio parer non li fu honore
ferir me de saetta in quello stato,
a voi armata non mostrar pur l'arco.

[Ο Έρωτας με βρήκε άοπλο
και άνοιξε το δρόμο για την καρδιά μου, μέσω των ματιών μου
που έχουν γίνει πέρασμα και πύλη των δακρύων μου.

έτσι μου φαίνεται πως αυτό δεν τον τιμά καθόλου
να με πληγώσει με το βέλος του, σ’ αυτή την κατάσταση,
αφού αυτός δε δείχνει καθόλου το τόξο του σε σας που είστε οπλισμένοι.]

Η διαφορά ανάμεσα στους δύο ποιητές είναι πως ενώ ο Πετράρχης βασίζει την ποίησή του στην εξύμνηση του έρωτα και μένει στάσιμος στην περιγραφή της έντασης που έχουν τα συναισθήματά του, ο Σολωμός προχωρά στη δημιουργία μιας βαθύτερης ποιητικής σύνθεσης, όπου ο ήρωας δοκιμάζεται και αποκτά την ευκαιρία να εξυψωθεί ηθικά.