Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 7η
Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; (ἔστι τι ἕν, ἢ οὐκ ἔστιν, οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας μετέχειν, εἴπερ μέλλει πόλις εἶναι;) Ποιο είναι το «ένα», «αναγκαίο» για την ύπαρξη της πόλης; Nα εντοπίσετε τη σχέση ανάμεσα στην άποψη αυτή και στον πρωταγόρειο μύθο.
[Ο μύθος έδειξε την πεποίθηση του Πρωταγόρα ότι η αρετή του πολίτη είναι κτήμα όλων «δυνάμει» (όλων αφού σε όλους δόθηκε η αἰδώς και η δίκη σύμφωνα με το μύθο). Χρειάζεται όμως η διδασκαλία και η εξάσκηση για να αφομοιωθεί (βλ. ενότητα 4η), διαφορετικά δε θα υπήρχε ποινικό δίκαιο (ενότητα 5η), ούτε θα έθετε νόμο ο Δίας για την τιμωρία όσων δε μετέχουν στην αἰδῶ και στη δίκη (βλ. ενότητα 3η).]
Ο Πρωταγόρας στο λόγο του διατυπώνει τη σκέψη πως η αρετή του πολίτη είναι το αναγκαίο εκείνο στοιχείο, στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη της πόλης. Σε αντίθεση με τις τεχνικές γνώσεις που δεν είναι απαραίτητο να τις κατέχουν όλοι οι πολίτες, η αρετή του πολίτη, που συνίσταται από επιμέρους αρετές, όπως είναι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η ευσέβεια, πρέπει να κατέχετε απ’ όλους για να συγκροτηθεί και να διατηρηθεί η πολιτεία.
Η αναφορά στην απόλυτη αξία της αρετής του πολίτη έχει ήδη ξεκινήσει στα πλαίσια του μύθου, όπου ο Πρωταγόρας παρουσίασε την αδυναμία των ανθρώπων να συνυπάρξουν αρμονικά σε οργανωμένες κοινωνίες και τη σωτήρια παρέμβαση του Δία, που ζήτησε να μοιραστούν σε όλους τους ανθρώπους η αἰδώς και η δίκη. Όπως μάλιστα έγινε σαφές από το μύθο, επειδή η πολιτική αρετή δόθηκε εκ των υστέρων στον άνθρωπο και όχι τη στιγμή της δημιουργίας του, υπάρχει σε αυτόν δυνάμει μόνο. Επομένως, δεν είναι δεδομένο ότι ο άνθρωπος θα αξιοποιήσει την πολύτιμη αυτή αρετή, γι’ αυτό το λόγο ο Δίας ζήτησε να τεθεί ως νόμος η θανάτωση όποιου ανθρώπου δεν συμμετέχει στην αιδώ και τη δικαιοσύνη.
Το πέρασμα από την εν δυνάμει κατοχή της πολιτικής αρετής στην εμπέδωση και ενεργή αξιοποίησή της, επιτυγχάνεται μέσα από τη διδασκαλία και την άσκηση, χωρίς να παραγνωρίζεται βέβαια η ύπαρξη των ποινών ως μέσο συνετισμού εκείνων που αδυνατούν να αντιληφθούν πόσο σημαντικό είναι να μετέχουν στην πολιτική αρετή.
Με τη βοήθεια του μύθου ο Πρωταγόρας αιτιολόγησε αφενός την ιδιαίτερη αξία της πολιτικής αρετής (χάρη σ’ αυτήν επιτυγχάνεται η συγκρότηση πολιτειών), επιχείρησε να εξηγήσει την αδυναμία ορισμένων πολιτών να αναγνωρίσουν την αξία της και να υιοθετήσουν την πολιτική αρετή (δόθηκε εκ των υστέρων στους ανθρώπους κι έτσι υπάρχει μόνο δυνάμει κι όχι ως έμφυτο γνώρισμα), παρουσίασε τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την αφομοίωσή της (επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία), αλλά και την αναγκαιότητα των ποινών προκειμένου να επανέρχονται στο σωστό δρόμο όσοι παρεκκλίνουν.
Ενώ, στα πλαίσια του λόγου του, θα παρουσιάσει τις συστηματικές και συνεχείς προσπάθειες που γίνονται από τους ενήλικες, ώστε οι νέοι πολίτες να υιοθετήσουν τα κελεύσματα της πολιτικής αρετής εξ απαλών ονύχων.
Ο Πρωταγόρας θεωρεί την ἀνδρὸς ἀρετήν, την πολιτική αρετή, ως μοναδικό θεμέλιο για τη συγκρότηση και διατήρηση του οικοδομήματος της πολιτείας. Πώς κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό; Να κρίνετε την εγκυρότητα του συλλογισμού του.
[Αφετηρία ήταν η πρόταση ότι, αφού υπάρχει πόλη ως οργανωμένη κοινότητα, δεν μπορεί παρά να υπάρχει ένα συνεκτικό στοιχείο, θεμελιώδες για την ίδια την ύπαρξη και τη διατήρησή της. Αυτό το ένα δεν μπορεί να είναι κάποια ειδική τέχνη, αλλά κάτι που κατέχουν όλοι, που έχει - αν θυμηθούμε την απάντηση του Δία στον Ερμή - μείνει έξω από τον καταμερισμό εργασίας. Αυτό είναι η ἀνδρὸς ἀρετή, η πολιτικὴ ἀρετή, που τη συναποτελούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα. Αφού υπάρχει λοιπόν αυτό το ένα, τότε πρέπει όλοι να μετέχουν σ’ αυτό και όποιος δε μετέχει, ούτε διδασκόμενος ούτε κολαζόμενος, να τιμωρείται με εξορία από την πόλη ή με θάνατο. Η οργανωμένη ζωή δε θα ήταν εφικτή χωρίς το αίσθημα σεβασμού και δικαίου. Σε κάποια φάση της εξέλιξης, όταν οι άνθρωποι κατάλαβαν τη σημασία της ζωής σε οργανωμένη κοινότητα, όταν ἐζήτουν ἁθροίζεσθαι, δέχτηκαν την αἰδῶ και τη δίκη ως προϋποθέσεις της «συνάθροισης» αυτής. Ούτε η αἰδώς και η δίκη - θεμέλια της πολιτικής - ούτε η ίδια η πολιτική «δόθηκαν», ή υπήρχαν, εξ αρχής στον άνθρωπο. Αναπτύχθηκαν σε μια φάση της εξέλιξης. Η οργανωμένη κοινωνική ζωή επιβάλλει κανόνες, νόμους. Οι νόμοι αυτοί δεν είναι φυσικοί γενικά, αλλά «φυσικοί για την κοινωνική ζωή», επειδή είναι αναγκαίοι. Γι’ αυτό και είναι σκληρές οι ποινές στους παραβάτες τους, σε όσους δηλαδή δε ρυθμίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με την πολιτική αρετή - με τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, την οσιότητα.
Η αποδεικτική διαδικασία του Πρωταγόρα έχει βέβαια δεοντολογικό χαρακτήρα (ἀναγκαῖον μετέχειν, δεῖ μετέχειν) λόγω του οποίου παρουσιάζεται ως «λογικά αδύνατη» (Γ. Μαρκαντωνάτος, σσ. 110-111) και επικρίνεται γιατί «ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε μῦν» (Δ. Γουδής, σ. 147). Το σημαντικό, κατά τη γνώμη μας, στο διάλογο του Πρωταγόρα δεν είναι οι κανόνες της τυπικής λογικής αλλά η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του σοφιστή.]
Ο Πρωταγόρας ξεκινώντας από το γεγονός ότι υπάρχουν οργανωμένες πολιτείες θεωρεί ως δεδομένη, γι’ αυτό και την επικαλείται μ’ ένα ρητορικό ερώτημα, την παρουσία της πολιτικής αρετής. Είναι, κατά τον Πρωταγόρα, αδύνατο να δεχτούμε ότι η δημιουργία πολιτειών επιτεύχθηκε χωρίς τη συνεισφορά της πολιτικής αρετής κι αυτό ουσιαστικά αποτελεί τη βάση της επιχειρηματολογίας του.
Αν δεν υπήρχε το αίσθημα δικαιοσύνης, ο αλληλοσεβασμός, η σωφροσύνη και η ευσέβεια, δε θα ήταν εφικτή η αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων και η συγκρότηση πολιτειών. Γι’ αυτό άλλωστε υπάρχουν οι τιμωρίες, αλλά και οι βαρύτερες ποινές, όπως είναι η εξορία και η θανάτωση, για εκείνους που αδυνατούν να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν τις επιταγές της πολιτικής αρετής.
Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα αν ιδωθεί αυστηρά υπό το πρίσμα των κανόνων της τυπικής λογικής εμπεριέχει εγγενείς αδυναμίες, καθώς ο σοφιστής βασίζεται σε δεοντολογικές διατυπώσεις, αναφέρεται δηλαδή κυρίως στο τι πρέπει και στο τι είναι αναγκαίο να συμβαίνει. Η δεοντολογική αυτή προσέγγιση υπονομεύει την εγκυρότητα του συλλογισμού, υπό την έννοια ότι τον απομακρύνει από το τι πραγματικά συμβαίνει. Η αποδεικτική διαδικασία αυτής της θέσης έχει βέβαια ξεκινήσει ήδη από το μύθο που διηγήθηκε ο σοφιστής, όπου και παρουσίασε εκτενέστερα την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής ως θεμέλιο για τη συγκρότηση των πολιτειών.
Η προσπάθεια του Πρωταγόρα να συνδέσει κατ’ απόλυτο τρόπο την πολιτική αρετή με την οργάνωση και διατήρηση των πολιτειών, παρά τα περιορισμένα περιθώρια πειθούς του μύθου και παρά το δεοντολογικό της χαρακτήρα, ενέχει ιδιαίτερη αξία, αν αναλογιστούμε την ιδανική μορφή που θα μπορούσε να λάβει η κοινωνική οργάνωση αν πράγματι όλοι οι πολίτες μετείχαν ενεργά στην πολιτική αρετή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου