Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 7η: Να καταγράψετε τα επιχειρήματα τα οποία χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.

Sandi Baker 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 7^η

Να καταγράψετε τα επιχειρήματα τα οποία χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και να τα αξιολογήσετε.

[Aν υπάρχει πολιτική αρετή και είναι αναγκαίο όλοι οι πολίτες να μετέχουν σ’ αυτήν - διδασκόμενοι ή τιμωρούμενοι, αλλιώς αποβάλλονται από την πόλη ή θανατώνονται, τότε ⇒ οι αγαθοί άνδρες, αφού διδάσκουν στα παιδιά τους τα άλλα, θα ήταν παράδοξο να μη διδάσκουν την αρετή. ♦ Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή. Αν οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο, τότε δεν μπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιμένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ. Αποδεικνύει αρνητικά για ποιο λόγο δεν μπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.]

Η προσπάθεια του Πρωταγόρα να ανασκευάσει τη διαπίστωση του Σωκράτη ότι οι αγαθοί άνδρες δε διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή ξεκινά μ’ ένα ερώτημα ρητορικής υφής. «Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι ανάγκη να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη της πόλης ή δεν υπάρχει;» Το αρχικό αυτό ερώτημα θα συνοδευτεί από επτά υποθετικές προτάσεις, με τις οποίες θα επιχειρηθεί αφενός ο ορισμός εκείνου του πράγματος που λειτουργεί ως συνεκτικός δεσμός της πόλης (η αρετή του ανδρός) κι αφετέρου ο τονισμός της απόλυτης ανάγκης για συμμετοχή όλων των πολιτών στην αρετή αυτή. Κοινή απόδοση και τελικό συμπέρασμα των υποθετικών προτάσεων, είναι η απορία που θα δημιουργούσε η στάση των αγαθών ανδρών αν πράγματι αδιαφορούσαν για τη μετάδοση της πολιτικής αρετής στους γιους τους.

Οι υποθετικές προτάσεις που παρουσιάζουν σταδιακά το συλλογισμό του Πρωταγόρα έχουν ως εξής:

α) «εάν υπάρχει αυτό το ένα πράγμα»: Ο σοφιστής παρόλο που έχει παρουσιάσει στις προηγούμενες ενότητες αναλυτικά την αξία της πολιτικής αρετής, στα πλαίσια του λόγου του θέτει εκ νέου σε υποθετική βάση την ύπαρξη του πολύτιμου αυτού συνεκτικού δεσμού. Η προσπάθεια του Πρωταγόρα να δώσει το συλλογισμό του μέσα από αλλεπάλληλες υποθέσεις, αποτελεί μια άτεχνη απόπειρα μίμησης της μεθόδου του Σωκράτη που προχωρά τη δική του διερεύνηση μέσα από πολλαπλές ερωτήσεις. Όπως ο Σωκράτης προσεγγίζει τα εξεταζόμενα ζητήματα με ερωτήσεις που μοιάζουν κάποτε απλοϊκές, έτσι κι ο Πρωταγόρας ξεκινά από μηδενική βάση το νέο του συλλογισμό, με μια σειρά φαινομενικά αναπόδοτων υποθέσεων, που επί της ουσίας αποτελούν ένα είδος ερωτήσεων, χωρίς όμως να προσφέρεται η ευκαιρία στο συνομιλητή του να απαντήσει, καθώς δεν έχουμε διάλογο, αλλά λόγο.

β) «εάν αυτό το ένα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το όσιον (και αυτά τα ονομάζω όλα μαζί ανδρός αρετήν)»: Η σύγκριση ανάμεσα στις τεχνικές γνώσεις, που μπορούν να κατέχονται από λίγους, και στην πολιτική αρετή που πρέπει να κατέχεται απ’ όλους, μας παραπέμπει στην πρώτη απορία του Σωκράτη και σηματοδοτεί μια επαναφορά σε προηγούμενο σημείο της συζήτησης. Στόχος του σοφιστή είναι να υπενθυμίσει αφενός πως έχει ήδη απαντήσει στην αρχική απορία του συνομιλητή του κι αφετέρου να υπαινιχθεί το άστοχο της απορίας αυτής.

Το ένα συνεκτικό στοιχείο (η πολιτική αρετή), διακρίνεται εδώ σε επιμέρους στοιχεία (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, οσιότητα), γεγονός που θα επιτρέψει στη συνέχεια στο Σωκράτη να αναρωτηθεί σχετικά με τον ενιαίο χαρακτήρα της πολιτικής αρετής.

γ) «εάν υπάρχει λοιπόν αυτό το πράγμα στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι και σύμφωνα με το οποίο πρέπει να ενεργεί κάθε άνθρωπος ξεχωριστά σε περίπτωση που θέλει να μάθει ή να πράξει κάτι, και σε καμία περίπτωση χωρίς αυτό»: Αν λοιπόν η πολιτική αρετή είναι αυτό που πρέπει να συνέχει κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας είτε πρόκειται για τις πράξεις τους είτε για την πνευματική τους καλλιέργεια. Αν η πολιτική αρετή πρέπει να καθοδηγεί και να ενυπάρχει σε κάθε δράση των ανθρώπων.

Ο Πρωταγόρας τονίζει με έμφαση την ανάγκη να διατρέχει η πολιτική αρετή τη ζωή των πολιτών, επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά την πάγια θέση του για την απόλυτη αξία της.

δ) «εάν, σε περίπτωση που κάποιος δε μετέχει σ’ αυτό, είτε παιδί είναι, είτε άνδρας είτε γυναίκα, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, ώσπου με την τιμωρία να βελτιωθεί»: Η παιδευτική αξία της τιμωρίας και η διδασκαλία ως μέσο ηθικής αγωγής των πολιτών, αναφέρονται εκ νέου από τον Πρωταγόρα.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί η αναφορά στις γυναίκες, τις οποίες ο σοφιστής δεν εξαιρεί από το βασικό σώμα της πόλης και φυσικά δεν τις απαλλάσσει από την υποχρέωση να λαμβάνουν την απαιτούμενη ηθικοπλαστική αγωγή, ώστε να μετέχουν κι εκείνες στην πολιτική αρετή.

ε) «εάν, σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να διώχνουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία και μετά την τιμωρία»: Ο Πρωταγόρας επανέρχεται στη θανατική ποινή, που είχε αναφέρει στα πλαίσια της μυθικής διήγησης, όπως και στην εξορία, θέλοντας να υπενθυμίσει πόσο αυστηρές είναι οι κυρώσεις για εκείνους που αρνούνται ή αδυνατούν να συμμετέχουν στην πολιτική αρετή.

στ) «εάν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα»: Ο σοφιστής έχοντας επαναλάβει τις διαπιστώσεις του σχετικά με το ποια είναι ή καλύτερα ποια πρέπει να είναι η εκτίμηση και η στάση των πολιτών απέναντι στην πολιτική αρετή, ετοιμάζεται να ολοκληρώσει το συλλογισμό του με μια τελευταία υπόθεση.

ζ) «εάν, παρόλο που αυτή είναι η φύση των πραγμάτων, οι αγαθοί άνδρες, ενώ μορφώνουν τους γιους τους σε όλα τα άλλα, αυτό δεν τους το διδάσκουν»: Η υποθετική αυτή πρόταση μας φέρνει στην απόδοση όλων των προηγούμενων προτάσεων και συνιστά επί της ουσίας το βασικό επιχείρημα του σοφιστή. Αν, δηλαδή, οι αγαθοί άνδρες γνωρίζουν όλα αυτά σχετικά με την πολιτική αρετή κι εντούτοις δεν τη διδάσκουν στα παιδιά τους: «τότε σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες!»

Ο Πρωταγόρας, επομένως, επιχειρεί να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους, όχι επιχειρηματολογώντας επ’ αυτού, αλλά παρουσιάζοντας πόσο παράλογο και απαράδεκτο θα ήταν το αντίθετο. Για να τονίσει μάλιστα την παραδοξότητα που θα χαρακτήριζε την αδιαφορία των αγαθών ανδρών, επανέρχεται στο θέμα αυτό παρουσιάζοντας αναλυτικότερα τις αυστηρότατες ποινές με τις οποίες θα κινδύνευαν τα παιδιά τους να τιμωρηθούν σε περίπτωση που δεν τα δίδασκαν την πολιτική αρετή. «ενώ όμως είναι το πράγμα αυτό διδακτό... αυτοί διδάσκουν στους γιους τους τα άλλα, των οποίων η άγνοια δεν πρόκειται να επιφέρει ως ποινή τον θάνατο, αυτό όμως, την αρετή, που εάν τα αγόρια δεν τη μάθουν και δεν τη φροντίσουν, μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οίκου τους, αυτή δεν τη διδάσκουν»

Αξιολόγηση του επιχειρήματος:

Το πρώτο επιχείρημα με το οποίο ο Πρωταγόρας επιχειρεί να απαντήσει στη διαπίστωση του Σωκράτη, δεν είναι ιδιαίτερα πειστικό:

α) Ο σοφιστής καταφεύγει στη χρήση ενός ρητορικού ερωτήματος και πολλαπλών υποθέσεων στη συνέχεια, μέσω των οποίων επί της ουσίας επαναλαμβάνει σκέψεις και διαπιστώσεις που έχει ήδη κάνει σε προηγούμενες ενότητες, χωρίς να παρουσιάζει κάποια καινούρια ιδέα.  

β) Θεωρεί και πάλι το διδακτό της αρετής ως δεδομένο και το χρησιμοποιεί στην αποδεικτικό του συλλογισμό, καταφεύγοντας για άλλη μια φορά σε «λήψη του ζητουμένου».

γ) Βασίζει όλο του το συλλογισμό σε μια προσπάθεια αρνητικής απόδειξης, θεωρώντας πως το να τονίσει πόσο παράλογο θα ήταν να μη διδάσκουν οι αγαθοί άνδρες στα παιδιά τους την πολιτική αρετή, λειτουργεί ως αναμφισβήτητη απόδειξη του ζητουμένου.

δ) Χρησιμοποιεί και σ’ αυτόν τον συλλογισμό του δεοντολογικές διατυπώσεις, παρουσιάζοντας περισσότερο το τι θα έπρεπε να συμβαίνει παρά το τι πραγματικά συμβαίνει.

«Στην πραγματικότητα, αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή.»

Ο αποδεικτικός συλλογισμός του Πρωταγόρα θα συνεχιστεί με την παρουσίαση των προσπαθειών που καταβάλλονται τόσο από την πολιτεία όσο κι από τους ίδιους τους πολίτες για να επιτευχθεί η αγωγή και η επιθυμητή ηθική διάπλαση των νέων.

• Από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει τι του λένε, και η παραμάνα του και η μητέρα και ο παιδαγωγός του, όπως και ο πατέρας του, προσπαθούν να του μάθουν τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι είναι καλό και τι αισχρό, τι είναι όσιο και τι ανόσιο.
• Αν το παιδί ανταποκρίνεται στις νουθεσίες και τις συμβουλές των ενηλίκων έχει καλώς, διαφορετικά το απειλούν και το χτυπούν, προκειμένου να το φέρουν στη θεμιτή πορεία βελτίωσης.
• Στη συνέχεια (από τα 6 περίπου έτη του) στέλνουν το παιδί στους δασκάλους, οι οποίοι περισσότερο από τη διδασκαλία των γραμμάτων και της μουσικής, μεριμνούν για την ευκοσμία του παιδιού.
• Όταν, μάλιστα, τα αγόρια μάθουν να διαβάζουν και να κατανοούν το γραπτό λόγο, όπως και τον προφορικό, τα βάζουν οι δάσκαλοι να διαβάζουν δυνατά και να αποστηθίζουν τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών. Η αξία αυτής της επαφής με την ποίηση έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς σε αυτή προβάλλονται πολλά ηρωικά πρότυπα και δίνονται σημαντικές συμβουλές για το σωστό τρόπο ζωής. Έτσι το παιδί αντλεί από τα ποιητικά κείμενα τα ιδανικά εκείνα πρότυπα που θα το ωθήσουν να επιδιώξει τους ηθικούς κι ενάρετους τρόπους διαβίωσης.
• Κι όταν ολοκληρωθεί η εκπαίδευσή τους κοντά στους δασκάλους, η πολιτεία τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην κάνουν ότι θέλουν οι ίδιοι, αλλά να ακολουθούν τις οριζόμενες από την πολιτεία συμπεριφορές. Για εκείνους μάλιστα που δεν ακολουθούν τις επιταγές των νόμων είτε αυτοί είναι άρχοντες είτε αρχόμενοι, η πολιτεία έχει καθορίσει μια σειρά κυρώσεων, ώστε να τους επαναφέρει στο σωστό δρόμο.

Ο Πρωταγόρας με τη συνοπτική αυτή παρουσίαση του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήνας, παρόλο που δεν μας παρέχει αναλυτικές πληροφορίες, κατορθώνει εντούτοις να εξυμνήσει τη συστηματική προσπάθεια που καταβάλλεται για την ηθική τελείωση των νέων.

Ο Πρωταγόρας έχοντας ήδη επισημάνει πως είναι αδιανόητο οι αγαθοί άνδρες να μη φροντίζουν για την ηθική διάπλαση των παιδιών τους, παρουσιάζει τώρα με ιδιαίτερα σαφή τρόπο την παιδαγωγική πορεία που ακολουθούν οι Αθηναίοι πολίτες, από πολύ μικρή ηλικία, ώστε να υποδείξει στο Σωκράτη πως η διδασκαλία της αρετής αποτελεί τη βασική μέριμνα της αθηναϊκής πολιτείας.

«Ενώ λοιπόν τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή.»

Αξιολόγηση του επιχειρήματος

Το δεύτερο επιχείρημα με το οποίο ο Πρωταγόρας επιχειρεί να αντικρούσει την άποψη του Σωκράτη, σχετικά με την αδυναμία των αγαθών ανδρών να μεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους, έχει μερική μόνο αποτελεσματικότητα.

• Το γεγονός ότι οι Αθηναίοι προσπαθούν με μεθοδικότητα να επιτύχουν την κατάλληλη ηθική αγωγή των παιδιών τους, δε σημαίνει αυτομάτως πως το επιτυγχάνουν κιόλας. Είναι άλλωστε γνωστό πως οι επιδιώξεις της παιδείας δεν βρίσκουν πάντοτε την πραγμάτωσή τους, καθώς υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που επηρεάζουν τη τελική διαμόρφωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα των παιδιών. Έτσι, παρόλο που η παρουσίαση του Πρωταγόρα βασίζεται στα δεδομένα της πραγματικότητας, ως προς τις προσπάθειες των Αθηναίων, εντούτοις εμφανίζεται να δέχεται ως βέβαιο ένα αποτέλεσμα που δεν παύει να είναι απλώς επιθυμητό και επιδιωκόμενο.
• Ο Πρωταγόρας, επομένως, και σ’ αυτό το συλλογισμό του δέχεται ως δεδομένο αυτό ακριβώς που επιθυμεί να αποδείξει, το διδακτό της αρετής δηλαδή, γεγονός που καθιστά την αποδεικτική διαδικασία ελλιπή μιας κι έχουμε λήψη του ζητουμένου.
• Παρά την ιδανική παρουσίαση της αθηναϊκής αγωγής, η διαπίστωση του Σωκράτη πως οι αγαθοί άνδρες αδυνατούν να μεταδώσουν στα παιδιά τους την αρετή, απαντάται με ένα ακόμη ρητορικό ερώτημα, αλλά χωρίς ουσιαστικά επιχειρήματα.