Τονισμός των σύνθετων ρημάτων

Andrew Crane 

Τονισμός των σύνθετων ρημάτων

• Τα σύνθετα ρήματα έχουν την τάση να διατηρούν τον τόνο τους στη συλλαβή που τονίζεται και το αντίστοιχο απλό ρήμα: λύειν - ἀπολύειν, ἦχθαι - ἀπῆχθαι, ρέομεν - ἀπορρέομεν.
• Τάση αναβιβασμού του τόνου στα σύνθετα παρουσιάζουν η Οριστική και η Προστακτική (όπου η λήγουσα είναι βραχεία). Έτσι έχουμε: εἶμι - ἄπειμι, οἶδα – σύνοιδα, λύε - ἀπόλυε, ἄγε – κάταγε, ἴσθι – σύνισθι, εἰμί – πάρειμι.
• Εξαιρείται το γ΄ πληθυντικό Οριστικής Ενεστώτα των ρημάτων ἵημι και ἵστημι (ἱᾶσι - ἀφιᾶσι, ἱστᾶσι - ἐφιστᾶσι), γιατί οι τύποι αυτοί έχουν τονιζόμενες συλλαβές που προέρχονται από συναίρεση.
• Όσον αφορά την προστακτική των συνθέτων, υπάρχει κι εδώ μια εξαίρεση: Το β΄ ενικό Προστακτικής Αορίστου Β΄ Μέσης φωνής διατηρεί τον τόνο του απλού ρήματος (λιποῦ - καταλιποῦ, γενοῦ - συγγενοῦ). Αυτό ισχύει πάντα όταν ο τύπος του απλού ρήματος είναι δισύλλαβος.
• Όταν όμως το β΄ ενικό Προστακτικής Αορίστου β΄ μέσης φωνής είναι τύπος μονοσύλλαβος, ο τόνος διατηρείται μόνο όταν η πρόθεση είναι μονοσύλλαβη ή προέρχεται από έκθλιψη (όπως με τον τύπο οὗ του ἵημι).

π.χ. θοῦ - προθοῦ, σχοῦ - προσχοῦ, οὗ - συνοῦ, από + οὗ = ἀφοῦ, μετά + οὗ = μεθοῦ, δοῦ - ἐνδοῦ.

• Όταν ο τύπος είναι μονοσύλλαβος και η πρόθεση δισύλλαβη, τότε ο τόνος ανεβαίνει στη δεύτερη συλλαβή της πρόθεσης, δηλαδή στην παραλήγουσα (θοῦ - κατάθου, σποῦ - ἐπίσπου, σχοῦ - παράσχου).
• Ας σημειωθεί και πάλι ότι στην Προστακτική Αορίστου Β΄ ανεβαίνει πάντα ο τόνος στην Ενεργητική φωνή είτε έχουμε μονοσύλλαβη είτε έχουμε δισύλλαβη πρόθεση: δός - ἀπόδος, θές – κατάθες, δός - ἔνδος, ἕς - ἄφες. Το ίδιο ισχύει και για τους δισύλλαβους τύπους Προστακτικής: στῆθι – κατάστηθι / ἔνστηθι, λαβέ – σύλλαβε / κατάλαβε, ἰδέ – σύνιδε / κάτιδε.
• Η Υποτακτική και η Ευκτική τείνουν να διατηρούν τον τόνο των απλών ρημάτων (δῶμεν - ἐνδῶμεν, θῶμεν - ἀποθῶμεν), εκτός από την Υποτακτική και Ευκτική Αορίστου Β΄ των ρημάτων ἔχω και ἕπομαι (σχῶ - παράσχω, σχῶμεν – πρόσχωμεν, σπῶμαι - ἐπίσπωμαι, σπῆσθε - ἐπίσπησθε, σποῖο - ἐπίσποιο, σχῶμαι – παράσχωμαι, σχοῖσθε - ἐπίσχοισθε), που ανεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα όταν πρόκειται για λήγουσα μακρά και στην πρόπαραλήγουσα όταν υπάρχει λήγουσα βραχεία.
• Κάτι που δεν πρέπει να λησμονηθεί: Ο τόνος δεν ανεβαίνει ποτέ πάνω από τη συλλαβή που περιέχει αύξηση (συλλαβική ή χρονική) και αναδιπλασιασμό: ἦγον - ἀπῆγον, ἦν - ἐξῆν, εἶχον - συνεῖχον.
• Ποτέ επίσης δεν ανεβαίνει ο τόνος πάνω από την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού (παράδος, μετάθες).
• Τα Απαρέμφατα και οι Μετοχές διατηρούν τον τόνο στη συλλαβή που τονίζονται και τα αντίστοιχα απλά, χωρίς εξαιρέσεις.

1. Στα σύνθετα του εἰμί, ο τόνος ανεβαίνει: α) Στην Οριστική Ενεστώτα και β) Στο β΄ ενικό και πληθυντικό της Προστακτικής του Ενεστώτα.

π.χ. πάρειμι, πάρει, πάρεστι(ν) κτλ. – πάρισθι, πάρεστε (αλλά: παρῶ, παρῇς, παρῇ κτλ. – παρείην - παρεῖναι – παρών κτλ.)

2. Το β΄ ενικό της Προστακτικής του ενεργητικού Αορίστου Β΄ των ρημάτων ἔρχομαι, εὑρίσκω, λαμβάνω, λέγω και ὁρῶ, όταν δεν είναι σύνθετο, τονίζεται στη λήγουσα: (ἔρχομαι - ἦλθον) ἐλθέ, (εὑρίσκω - ηὗρον) εὑρέ, (λαμβάνω - ἐλάμβανον) λαβέ, (λέγω - εἶπον) εἰπέ, (ὁρῶ - εἶδον) ἰδέ (αλλά: ἄπελθε, ἔξευρε, παράλαβε, πρόειπε, πάριδε).

3. Το β΄ ενικό της Προστακτικής του μέσου Αορίστου Β΄ (είτε απλό είτε σύνθετο) κανονικά τονίζεται στη λήγουσα και παίρνει περισπωμένη: γενοῦ, λαβοῦ - συγγενοῦ, αντιλαβοῦ. Αν όμως είναι μονοσύλλαβο και σύνθετο με δισύλλαβη πρόθεση, ανεβάζει τον τόνο στην παραλήγουσα: (ἔχομαι - ἐσχόμην) σχοῦ - παράσχου, (ἕπομαι - ἑσπόμην) σποῦ - ἐπίσπου.

4. Στα σύνθετα εἶμι, φημί, οἶδα και κεῖμαι, ο τόνος ανεβαίνει στην Οριστική και Προστακτική Ενεστώτα, αν το επιτρέπει η λήγουσα (όταν δηλαδή η λήγουσα δεν είναι μακρόχρονη).

π.χ. ἄπειμι, ἄπει, ἄπεισι(ν), ἄπιμεν κτλ. - ἄπιθι, ἄπιτε (αλλά ἀπίτω, ἀπιόντων κτλ.)

σύμφημι, ἀπόφημι, σύμφαθι (αλλά συμφάτω, συμφάντων κτλ.)

σύνοιδα, σύνισμεν – σύνισθε κτλ. (αλλά συνίστω, συνίστων)

ἀπόκειμαι, διάκειμαι, κατάκεισο (αλλά κατακείσθω)

5. Στο β΄ ενικό της Προστακτικής Ενεργητικής φωνής του Αορίστου Α΄ ο τόνος ανεβαίνει στην παραλήγουσα στα σύνθετα ρήματα: π.χ. κατάλυσον, ἐπίρριψον, ἀνάκρινον

6. Στο β΄ ενικό της Προστακτικής Μέσης φωνής του Αορίστου Α΄ ο τόνος ανεβαίνει στην παραλήγουσα στα σύνθετα ρήματα: λῦσαι – παράλυσαι

7. Στα συνηρημένα με μονοσύλλαβο ρηματικό θέμα σε –εω ανεβαίνει ο τόνος στην πρόθεση στο β΄ ενικό της Προστακτικής της Ενεργητικής φωνής και στους συνηρημένους τύπους της Οριστικής:

π.χ πλεῖ - παράπλει, πνεῖ - ἔκπνει αλλά παραπλεῖτε