Κωνσταντίνος Καβάφης «Καισαρίων» παράλληλο στο «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...»

George Hitchcock

Κωνσταντίνος Καβάφης «Καισαρίων» παράλληλο στο «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...»

Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή,

εν μέρει και την ώρα να περάσω,

την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή

επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω.

Οι άφθονοι έπαινοι κ’ η κολακείες

εις όλους μοιάζουν. Όλοι είναι λαμπροί,

ένδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί·

κάθ’ επιχείρησίς των σοφοτάτη.

Aν πεις για τες γυναίκες της γενιάς, κι αυτές,

όλες η Βερενίκες κ’ η Κλεοπάτρες θαυμαστές.

Όταν κατόρθωσα την εποχή να εξακριβώσω

θάφινα το βιβλίο αν μια μνεία μικρή,

κι ασήμαντη, του βασιλέως Καισαρίωνος

δεν είλκυε την προσοχή μου αμέσως.....

A, να, ήρθες συ με την αόριστη 

γοητεία σου. Στην ιστορία λίγες

γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,

κ’ έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα μες στον νου μου.

Σ’ έπλασα ωραίο κ’ αισθηματικό.

Η τέχνη μου στο πρόσωπό σου δίνει 

μιαν ονειρώδη συμπαθητική εμορφιά.

Και τόσο πλήρως σε φαντάσθηκα,

που χθες την νύχτα αργά, σαν έσβυνεν

η λάμπα μου —άφισα επίτηδες να σβύνει—

εθάρρεψα που μπήκες μες στην κάμαρά μου,

με φάνηκε που εμπρός μου στάθηκες· ως θα ήσουν

μες στην κατακτημένην Aλεξάνδρεια,

χλωμός και κουρασμένος, ιδεώδης εν τη λύπη σου,

ελπίζοντας ακόμη να σε σπλαχνισθούν

οι φαύλοι —που ψιθύριζαν το «Πολυκαισαρίη». 

Η σχέση της ποίησης του Καβάφη με την ιστορία

Στο ποίημα Καισαρίων ο Καβάφης αναδεικνύει τη στενή συσχέτιση της ποιητικής του τέχνης με την ιστορία. Ο ποιητής συνομιλεί συχνά με ιστορικά κείμενα και πρόσωπα είτε για να αντλήσει ένα καίριο σχόλιο για τις ανθρώπινες συμπεριφορές είτε για να τιμήσει ή να στηλιτεύσει τη στάση κάποιου ιστορικού προσώπου. Ο Καβάφης, μάλιστα, δε διστάζει να παρουσιάσει στα ποιήματά του φανταστικά πρόσωπα και καταστάσεις, δίνοντάς του μιαν επίφαση ιστορικότητας, προκειμένου να δημιουργήσει το κατάλληλο πλαίσιο για να αναπτύξει την ποιητική του ιδέα. Ενώ, όπως δηλώνεται στο συγκεκριμένο ποίημα, κάποτε του αρκεί μια σύντομη μνεία σε κάποιο πρόσωπο για να κεντρίσει τη φαντασία του και να τον ωθήσει σε μια ελεύθερη ποιητική αναδημιουργία του.

Η ερωτική διάσταση του ποιήματος γίνεται αισθητή μέσα από την αναφορά του ποιητή στη γοητεία του νεαρού Καισαρίωνα, από το γεγονός ότι τον πλάθει στη σκέψη του ιδιαίτερα όμορφο, αλλά και από την πληρότητα με την οποία τον φαντάζεται. Ο ποιητής αφήνεται στην ποιητική αναδημιουργία του Καισαρίωνα σε τέτοιο βαθμό, ώστε αργά τη νύχτα του φαίνεται πως ο νεαρός μπαίνει στην κάμαρά του και στέκεται μπροστά του, κουρασμένος μεν αλλά ιδεώδης μέσα στη λύπη του.

Η ιδιαίτερη λειτουργία της ποίησης

Το γεγονός ότι στην ιστορία δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα στοιχεία για τον Καισαρίωνα, δίνει στον ποιητή την αναγκαία ελευθερία να τον πλάσει όπως ο ίδιος επιθυμεί. Έτσι, ο Καβάφης αποδίδει στον Καισαρίωνα μια ονειρώδη ομορφιά και μια ικανή αξιοπρέπεια στη λύπη του, ώστε τίποτε να μην υπονομεύει την ιδανικότητα του νεαρού πρίγκιπα.

Η ποιητική αναδημιουργία της μορφής του Καισαρίωνα, που σε μια πρώτη ανάγνωση υποδεικνύει μια ερωτική προσέγγιση -ένα είδος ερωτικής φαντασίας του ποιητή- εμπεριέχει δύο επιμέρους σημαντικές λειτουργίες:

1^ο  Μέσα από τους στίχους του ποιητή ο παραγνωρισμένος Καισαρίωνας ανασύρεται από την αφάνεια της ιστορίας κι έρχεται στο προσκήνιο, όμορφος και ιδανικός. Ο ποιητής επί της ουσίας διασώζει τον νεαρό πρίγκιπα και του δίνει στο ποίημά του τον κεντρικό ρόλο που του αναλογεί. Ο πρόωρα και άδικα δολοφονημένος νέος, αποκτά μια ιδιαίτερη αξία για τον ποιητή, ο οποίος συγκινείται, όχι τόσο από το γεγονός ότι επρόκειτο για το γιο της Κλεοπάτρας, αλλά κυρίως από το εξαιρετικά νεαρό της ηλικίας του. Ένας έφηβος πρίγκιπας που δολοφονείται προτού προλάβει να πράξει οτιδήποτε, προτού δείξει το ιδιαίτερο του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του, αποτελεί για τον Καβάφη μια σημαντική απώλεια. Γι’ αυτό ο ποιητής φροντίζει να δώσει στο νεαρό ένα ελάχιστο απ’ ό,τι του στέρησε η ιστορία, μια ευκαιρία να βρεθεί στο κέντρο του ενδιαφέροντος.

2^ο Η όλη διαδικασία που περιγράφεται στο ποίημα αυτό -η διαδικασία γένεσης ενός καβαφικού ποιήματος- μας επιτρέπει να αντιληφθούμε πληρέστερα πώς η ενασχόληση με την ποίηση αποσπά τον ποιητή από το παρόν του και τον μεταφέρει σ’ έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η αναπλαστική δύναμη της φαντασίας του. Ο Καβάφης, αντλώντας συχνά ερεθίσματα από τα βιβλία ιστορίας, περιέρχεται σε μια κατάσταση συνειδητής αναδημιουργίας προσώπων, εποχών και καταστάσεων, που υπηρετεί κυρίως την ποιητική του τέχνη, αλλά και του προσφέρει μια διαφυγή από τις πιθανές οχλήσεις του παρόντος.

Στον Καισαρίωνα μας δίνεται το ένα μέρος της ποιητικής δημιουργίας, αυτό που σχετίζεται με το πρώτο αναγκαίο ερέθισμα -ανάγνωση ιστορικών βιβλίων-, αλλά και με την τελική αναδημιουργία των ιστορικών προσώπων ή καταστάσεων μέσω της φαντασίας του ποιητή. Το άλλο μέρος της ποιητικής τέχνης τονίζεται στο ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...» και αφορά το βασικό μέσο της ποίησης, τον λόγο. Καθετί που ο ποιητής αναδημιουργεί με τη φαντασία του, πρέπει στη συνέχεια να καταγραφεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ώστε η ποιητική ιδέα να υπηρετείται άριστα.

Η ποίηση είναι βέβαια γέννημα μιας έλλογης διαδικασίας, από την οποία προκύπτει η βαθύτερη ουσία του ποιήματος, αλλά συχνά απαιτεί τη φαντασία του ποιητή, ιδίως όταν πρόκειται για γεγονότα του παρελθόντος (είτε ιστορικά είτε παλαιότερα βιώματα του ίδιου του ποιητή), ώστε να παρασταθεί με τις καίριες εκείνες λεπτομέρειες που θα ενισχύσουν την πιστότητα της παρουσιαζόμενης εικόνας. Ενώ, συνολικά, η ποίηση δεν μπορεί να υπάρξει, χωρίς τη μεσολάβηση του λέξεων που θα μετουσιώσουν τις ιδέες και τις εικόνες που έχει στη σκέψη του ο ποιητής σε ποιητικό λόγο.

Η συσχέτιση με το ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...»

Η έκκληση του ποιητή προς την Τέχνη της Ποιήσεως να τον βοηθήσει με τα φάρμακά της, ώστε να ξεχάσει για λίγο τον πόνο που του προκαλεί το γήρασμα της μορφής του, αποκτά στα πλαίσια του Καισαρίωνα την ιδανική της έκφραση. Η οραματική θέαση του νεαρού πρίγκιπα, τον οποίο ο Καβάφης φαντάζεται με κάθε λεπτομέρεια, μας δείχνει πώς εννοεί ο ποιητής τη συνδρομή της τέχνης του.

Η φαντασία, το γενεσιουργό αυτό μέσο της ποίησης, επιτρέπει στον ποιητή να απομακρυνθεί από τους πόνους και τις ανησυχίες του παρόντος, και να αφεθεί σε μια ηδονική ή έστω ευχάριστη αναδημιουργική νοητική κατάσταση. Ο ποιητής λησμονεί οτιδήποτε τον αφορά και εισέρχεται με τη φαντασία του σ’ έναν παρελθοντικό κόσμο, όπου και γίνεται προνομιακός θεατής ενός προσώπου αγνοημένου από την ιστορία.

Η φαντασιακή αναδημιουργία παρελθοντικών προσώπων και καταστάσεων, όπως και η ακόλουθη λεκτική απόδοση των σκέψεών του, αποσπούν τον ποιητή από τις τρέχουσες ανησυχίες του και του προσφέρουν την αναγκαία παραμυθία.