Λατινικά Γ΄ Λυκείου: Πλάγιος Λόγος

Brooke Shaden 

Λατινικά Γ΄ Λυκείου: Πλάγιος Λόγος

Κατά τη μετατροπή του ευθύ λόγου σε πλάγιο γίνονται οι εξής αλλαγές:

• Οι κύριες προτάσεις κρίσεως τρέπονται σε απαρέμφατο (με υποκείμενο σε αιτιατική).

[Οι προτάσεις κρίσεως στον ευθύ λόγο εκφέρονται με Οριστική]  

- Ο Ενεστώτας τρέπεται σε απαρέμφατο Ενεστώτα

- Ο Παρατατικός, ο Παρακείμενος και ο Υπερσυντέλικος τρέπονται σε απαρέμφατο Παρακειμένου

- Ο απλός κι ο συντελεσμένος Μέλλοντας τρέπονται σε απαρέμφατο Μέλλοντα (απλού ή συντελεσμένου αντίστοιχα)

• Κατά τη μετατροπή των προτάσεων κρίσης σε απαρέμφατο δε λαμβάνουμε υπόψη μας το χρόνο του ρήματος εξάρτησης (αρκτικού ή ιστορικού χρόνου).

Παραδείγματα:

Ευθύς λόγος: philosophi mundum censent regi numine deorum (Οι φιλόσοφοι πιστεύουν ότι ο κόσμος κυβερνιέται από τη βούληση των θεών) [Κείμενο 46]

Κύρια πρόταση κρίσης που εκφέρεται με Οριστική Ενεστώτα: censent (censeo-censui-censum-censere).

Πλάγιος λόγος: Tacitus dicit philosophos mundum censere regi numine deorum

Ευθύς λόγος: Cato attulit quodam die in curiam ficum praecocem ex Carthagine (Ο Κάτωνας έφερε κάποια μέρα στη Σύγκλητο ένα πρώιμο σύκο από την Καρχηδόνα) [Κείμενο 25]

Κύρια πρόταση κρίσης που εκφέρεται με Οριστική Παρακειμένου: attulit (affero-attuli-allatum-afferre)

Πλάγιος λόγος: Tacitus dixit Catonem attulisse quodam die in curiam ficum praecocem ex Carthagine

Ευθύς λόγος: Nam (Caecilia) in sacello quodam nocte cum sororis filia persedebat (Κάποια νύχτα δηλαδή (η Καικιλία) καθόταν για πολύ ώρα σ’ ένα ιερό με την κόρη της αδελφής της) [Κείμενο 38]

Κύρια πρόταση κρίσης που εκφέρεται με Οριστική Παρατατικού: persedebat (persedeo-persedi-persessum-persedere)

Πλάγιος λόγος: Tacitus dicit nam (Caeciliam) in sacello quodam nocte cum sororis filia persedisse

Ευθύς λόγος: numquam tamen ego hostem iudicabo Marium (Ποτέ ωστόσο εδώ δε θα κηρύξω το Μάριο εχθρό) [Κείμενο 40]

Κύρια πρότασης κρίσης που εκφέρεται με Οριστική Μέλλοντα: iudicabo (iudico-iudicavi-iudicatum-iudicare)  

Πλάγιος λόγος: Quintus Mucius Scaevola dixit numquam tamen se hostem iudicaturum esse Marium

-          Προσέχουμε κατά τη μετατροπή το Υποκείμενο του απαρεμφάτου, το οποίο στα λατινικά δηλώνεται σε αιτιατική είτε έχουμε ταυτοπροσωπία είτε ετεροπροσωπία, εκτός από τις περιπτώσεις όπου υπάρχει άρση του λατινισμού. Επίσης, προσέχουμε ώστε όλοι οι ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί του υποκειμένου να τεθούν σε πτώση αιτιατική.

-          Άρση λατινισμού έχουμε όταν το ρήμα εξάρτησης είναι λεκτικό ή δοξαστικό παθητικής φωνής, οπότε σε περίπτωση ταυτοπροσωπίας το υποκείμενο του απαρεμφάτου τίθεται σε ονομαστική.

-          Η κλητική προσφώνηση, όπου υπάρχει, τίθεται στον πλάγιο λόγο ως αντικείμενο του ρήματος εξάρτησης.

Παράδειγμα:

Ευθύς λόγος: ego, pater, cana esse malo

Πλάγιος λόγος: Iulia respondit patri se canam esse malle

Προσέχουμε πως δεν συντάσσονται όλα τα ρήματα με αντικείμενο σε αιτιατική. Έτσι, τα ρήματα: dico (=λέω), impero (= διατάζω), narro (= αφηγούμαι), persuadeo (= πείθω), praecipio (= καθοδηγώ), respondeo (= απαντώ), scribo (= γράφω) συντάσσονται με Δοτική.

Ενώ τα ρήματα: adhortor (= προτρέπω), hortor (= παρακινώ), admoneo (= συμβουλεύω), moneo (= συμβουλεύω), doceo (= υποδεικνύω), incito (= παρακινώ κάποιον), instituo (= διδάσκω), interrogo (= ρωτώ), iubeo (= διατάζω), oro (= παρακαλώ), rogo (= παρακαλώ, ρωτώ, ζητώ να) συντάσσονται με Αιτιατική.

• Οι κύριες προτάσεις επιθυμίας τρέπονται σε δευτερεύουσες Βουλητικές προτάσεις που εισάγονται με το ut (ή με το ne, όταν είναι αρνητικές) κι εκφέρονται με Υποτακτική. Ανάλογα πάντως με το ρήμα εξάρτησης μπορούν να τραπούν και σε απαρεμφατικές (Τελικό απαρέμφατο, πάντοτε χρόνου Ενεστώτα).
• Οι προτάσεις επιθυμίας στον ευθύ λόγο εκφέρονται με Υποτακτική ή Προστακτική και όταν εκφράζουν άρνηση με noli – nolite + Απαρέμφατο Ενεστώτα ή ne (nemo, nihil, numguam και όποια άλλη αρνητική λέξη) + Υποτακτική Παρακειμένου.
• [Σύμφωνα με τον Α. Τζάρτζανο και το Θ. Κακριδή: Οι προτάσεις επιθυμίας, που εκφέρονται με υποτακτική ή προστακτική, στον πλάγιο λόγο εκφέρονται κανονικά με Υποτακτική Ενεστώτα ή Παρατατικού. Ενώ η μετατροπή τους σε τελικό απαρέμφατο ή βουλητική πρόταση, θεωρούνται σπάνιες περιπτώσεις.]
• Από τα πιθανά ρήματα εξάρτησης (ρήματα που σημαίνουν: διαταγή, ζητώ, παρακαλώ, προτρέπω, πείθω, αποφασίζω, επιτρέπω φροντίζω κλπ.), εκείνα που συντάσσονται μόνο με βουλητική πρόταση είναι τα εξής:

moneo (= συμβουλεύω) [Κείμενο 45]

provideo (= προνοώ, μεριμνώ) [Κείμενο 45]

incito (= παρακινώ κάποιον) [Κείμενο 29]

rogo (= παρακαλώ κάποιον, ρωτώ, ζητώ να) [Κείμενα 21, 23, 38]

• Ενώ, τρέπονται μόνο σε τελικό απαρέμφατο, όταν ρήμα εξάρτησης είναι ένα από τα ακόλουθα:

iubeo (= διατάζω) [Κείμενο 48]

impero (= διατάζω) [Κείμενο 7]

constituo (= αποφασίζω) [Κείμενο 45]

• Οι βουλητικές προτάσεις εκφέρονται πάντοτε με υποτακτική, γιατί το περιεχόμενό τους είναι απλώς επιθυμητό. Εκφέρονται με Υποτακτική Ενεστώτα μετά από αρκτικό χρόνο και με Υποτακτική Παρατατικού μετά από ιστορικό χρόνο.

Παραδείγματα:

Ευθύς λόγος: Accipe nunc (Μάθε τώρα) [Κείμενο 24]

Κύρια πρόταση επιθυμίας που εκφέρεται με Προστακτική Ενεστώτα: accipe (accipio-accepi-acceptum-accipere)

Πλάγιος λόγος: Tacitus adhortatus est (Ορ. Πρκ.) eum ut acciperet (Υποτ. Πρτ) tunc

Ευθύς λόγος: Congrediamur (Ας μονομαχήσουμε) [Κείμενο 31]

Κύρια πρόταση επιθυμίας που εκφέρεται με προτρεπτική Υποτακτική: congrediamur (congredior-congressus sum-congredi αποθ.)

Πλάγιος λόγος: Dux hostium persuadet (πείθει) (Ορ. Εν.) eum ut congrediantur (Υποτ. Εν.)

Dux hostium persuasit (Ορ. Πρκ.) eum ut congrederentur (Υποτ. Πρτ.)

• Οι ευθείες ερωτήσεις τρέπονται σε δευτερεύουσες Πλάγιες Ερωτηματικές προτάσεις, που εκφέρονται πάντοτε με Υποτακτική, γιατί θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης.
• Οι πλάγιες ερωτηματικές εξαρτώνται από ρήματα ερωτηματικά, λεκτικά, γνωστικά, αποπειρατικά κτλ., και εισάγονται με ερωτηματικά μόρια, με ερωτηματικές και αναφορικές αντωνυμίες και επιρρήματα (π.χ.: quis =ποιος, quantus =πόσος, ubi =που, quando =πότε, cur =γιατί, quin =γιατί δεν, καθώς και με τα μόρια ne, num =αν, nonne =αν δεν [το nonne χρησιμοποιείται συνήθως μόνο με το quaero]).
• Στις πλάγιες ερωτηματικές ισχύουν οι κανόνες της ακολουθίας των χρόνων, έτσι όταν μετατρέπουμε μια ευθεία ερώτηση σε πλάγια προσέχουμε τα εξής:

Μετά από ρήμα εξάρτησης σε αρκτικό χρόνο, η Υποτακτική του Ενεστώτα εκφράζει το σύγχρονο, η Υποτακτική Παρακειμένου το προτερόχρονο, και η Υποτακτική του Ενεστώτα της Ενεργητικής Περιφραστικής Συζυγίας το υστερόχρονο (μετοχή ενεργητικού μέλλοντα + sim). (Οι βασικοί αρκτικοί χρόνοι της οριστικής είναι ο ενεστώτας, ο παρακείμενος με σημασία ενεστώτα, ο απλός και ο συντελεσμένος μέλλοντας. Επίσης η προστακτική του ενεστώτα και του μέλλοντα).

Μετά από ρήμα εξάρτησης σε ιστορικό χρόνο η Υποτακτική του Παρατατικού εκφράζει το σύγχρονο, η Υποτακτική του Υπερσυντελίκου το προτερόχρονο και η Υποτακτική του Παρατατικού της Ενεργητικής Περιφραστική Συζυγίας το υστερόχρονο (μετοχή ενεργητικού μέλλοντα + essem). (Οι βασικοί ιστορικοί χρόνοι της οριστικής είναι ο παρακείμενος με σημασία αορίστου, ο παρατατικός και ο υπερσυντέλικος).

[Σύμφωνα με το Θ. Κακριδή: Οι ρητορικές ερωτήσεις που στον ευθύ λόγο εκφέρονται με οριστική, επειδή κατ’ ουσία είναι προτάσεις κρίσεως, στον πλάγιο λόγο τρέπονται κανονικά σε απαρέμφατο με υποκείμενο σ’ αιτιατική. Ενώ ο Τζάρτζανος διευκρινίζει πως η εκφορά τους με υποτακτική γίνεται όταν το ρήμα της ευθείας ερωτήσεως είναι β΄ προσώπου.]

Παραδείγματα:

Ευθύς λόγος: Num ad hostem veni et captiva in castris tuis sum? (Μήπως έχω έρθει σ’ εχθρό κι είμαι αιχμάλωτη στο στρατόπεδό σου;) [Κείμενο 43]

Δύο ευθείες ερωτήσεις, ολικής άγνοιας, ρητορικές. Εισάγονται με το num γιατί αναμένεται αρνητική απάντηση κι εκφέρονται η 1^η με Ορ. Παρκ. (veni) ενώ η 2^η με Ορ. Εν. (sum).

Πλάγιος λόγος: Mater interrogat eum num ad hostem venerit et captiva in castris illius sit (Με εξάρτηση από αρκτικό χρόνο, η πρώτη πλάγια εκφέρεται με Υποτακτική Παρακειμένου για να δηλωθεί το προτερόχρονο σε σχέση με τη ρήμα εξάρτησης, ενώ η δεύτερη με Υποτακτική Ενεστώτα για να δηλωθεί το σύγχρονο.)

Ευθύς λόγος: Ego non cognosco vocem tuam? (Εγώ δεν αναγνωρίζω τη φωνή σου;) [Κείμενο 24]

Ευθεία ερώτηση, ολικής άγνοιας, ρητορική, που εκφέρεται με Ορ. Ενεστώτα: cognosco (cognosco-cognovi-cognitum-cognoscere)

Πλάγιος λόγος: Ennius interogavit num ipse non cognosceret vocem illius (Με εξάρτηση από ιστορικό χρόνο, η πλάγια εκφέρεται με Υποτακτική Παρατατικού που δηλώνει το σύγχρονο σε σχέση με την πρόταση εξάρτησης.)

• Οι δευτερεύουσες προτάσεις στον πλάγιο λόγο παραμένουν αμετάβλητες ως προς το είδος τους, αλλά εκφέρονται με Υποτακτική, σύμφωνα με τους κανόνες της ακολουθίας των χρόνων.

[Σημείωση: Η Οριστική διατηρείται σε σπάνιες περιπτώσεις, όταν θεωρείται ότι η πρόταση λειτουργεί ανεξάρτητα από τον πλάγιο λόγο. Για παράδειγμα στο κείμενο 42 η δευτερεύουσα αναφορική quo intendit, που εκφέρεται με οριστική.

Nunc intellego, si iste in Manliana castra pervenerit, quo intendit... (Τώρα καταλαβαίνω ότι, αν αυτός φτάσει στο στρατόπεδο του Μανλίου, όπου κατευθύνεται...)  

Όπως και στο κείμενο 27 η αναφορική πρόταση quae deinceps scribam, που εκφέρεται με Οριστική.

meliora enim fore spero, quae deinceps scribam (γιατί ελπίζω ότι θα είναι καλύτερα αυτά που θα γράψω αργότερα)

Παράδειγμα:  

Ευθύς λόγος: dum (Caecilia) more prisco omen nuptiale petit filiae sororis (Eνώ επιδίωκε η Καικιλία την εμφάνιση γαμήλιου οιωνού για την κόρη της αδερφής της)

Δευτερεύουσα χρονική πρόταση που εισάγεται με το χρονικό σύνδεσμο dum και εκφέρεται με Οριστική Ενεστώτα, γιατί η πράξη μας ενδιαφέρει από καθαρά χρονική άποψη.

Πλάγιος λόγος: Tacitus dicit dum (Caecilia) more prisco nuptiale petat (Υποτ. Εν.) filiae sororis

• Οι αντωνυμίες μετατρέπονται στον πλάγιο λόγο ως εξής:

ego = ipse

nos = ipsi

mei – nostri = sui ή ipsius, ipsorum

mihi – nobis = sibi ή ipsi, ipsis

me – nos = se ή ipsum, ipsos

me – nobis = se ή ipso, ipsis

meus – noster = suus ή ipsius, ipsorum

tu = ille

hic, iste = ille, is

tuus = illius

vester, vestra, vestrum = illorum, illarum, illorum

• Τα επιρρήματα μετατρέπονται στον πλάγιο λόγο ως εξής:

Χρονικά:

nunc (τώρα) = tunc, tum (τότε)

hodie (σήμερα) = illo die, eo die (εκείνη τη μέρα)

heri (χθες) = pridie (την επόμενη μέρα)

Τοπικά:

hic (εδώ) = ibi, illic (εκεί)

hoc loco (σ’ αυτόν το χώρο) = illo loco (σ’ εκείνο το χώρο)