Ερωτήσεις ΚΕΕ Διονύσιος Σολωμός «Ο Κρητικός»

Joana Kruse

Πώς ερμηνεύεται, κατά την άποψή σας, η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης στο ποίημα;

Παρά τις άφθονες ερμηνείες που έχουν δοθεί για την εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η θεϊκή αυτή μορφή θα πρέπει να εκλαμβάνεται όπως και ο γλυκύτατος ήχος, ως μία δοκιμασία που πρέπει να αντιμετωπίσει ο ήρωας. Όπως ο γλυκύτατος ήχος αποτελεί έκφανση της ομορφιάς και της αρμονίας της φύσης, έτσι και η Φεγγαροντυμένη δίνεται από τον ποιητή ως ο συγκερασμός της εξιδανικευμένης ομορφιάς της φύσης και ως μέσο πλανέματος του ήρωα. Η πληθώρα, άλλωστε, των ερμηνειών βασίζεται στα χαρακτηριστικά της θεϊκής μορφής, από τα οποία κάθε μελετητής επιλέγει ένα κι επιχειρεί να εξηγήσει την παρουσία της Φεγγαροντυμένης με βάση αυτό. Η Φεγγαροντυμένη όμως δεν είναι μόνο έκφραση θρησκευτικότητας, μόνο μετουσίωση του έρωτα και της ομορφιάς ή μόνο η ενανθρώπιση της πατρίδας και της ελευθερίας. Η Φεγγαροντυμένη εμπεριέχει όλα αυτά τα στοιχεία καθώς διαμορφώνεται από τον ποιητή με τρόπο που να καλύπτει όλες τις ανάγκες κι όλες τις επιθυμίες του Κρητικού.

Ο ποιητής δημιουργεί για τον ήρωά του την ιδανική γυναίκα, δίνοντάς της ομορφιά και καλοσύνη και συσχετίζοντάς τη με κάθε άλλη εσωτερική αναζήτηση του ήρωά του. Η θεϊκή μορφή έχει τη δύναμη να κατανοεί απόλυτα τη συναισθηματική πάλη του ήρωα με τις επώδυνες αναμνήσεις του, είναι παράλληλα τόσο όμορφη που μοιάζει σα να έχει βγει από κάποια ερωτική οπτασία του Κρητικού, και ταυτόχρονα του θυμίζει τη μητρική φροντίδα αλλά και την αγνότητα κάποιας θρησκευτικής μορφής. Η Φεγγαροντυμένη έχει υπερβατική δύναμη και μπορεί να επιβάλλεται ακόμη και στην ίδια τη φύση, έχει όμως και τη ταπεινοσύνη που την καθιστά ανθρώπινη και προσιτή στον ήρωα. Είναι υπερβολικά όμορφη, όχι όμως ανοίκεια στον ήρωα, καθώς το πρόσωπό της του θυμίζει την αγαπημένη του. Είναι, επομένως, ένας τέλειος συνδυασμός όλων των στοιχείων που αποζητά η ψυχή του ήρωα, με σκοπό όμως να κάμψει την αντίστασή του και να τον απομακρύνει από τον αρχικό του στόχο.

Η Φεγγαροντυμένη αποτελεί έναν από τους πειρασμούς και υπηρετεί τον υψηλότερο σκοπό του ποιήματος, που είναι η συνειδητοποίηση από τον ήρωα της ηθικής του ελευθερίας. Ας δούμε, με τα λόγια του Ι. Πολυλά τις προθέσεις του ποιητή για τις συνθέσεις της ποιητικής του ωριμότητας και την επίδραση που άσκησαν στη διαμόρφωση των επιδιώξεών του οι απόψεις του Γερμανού ποιητή Σίλερ. «Και ως προς την ουσία του ποιητικού έργου ο Σολωμός έβλεπε καθαρά και ασάλευτα επίστευε ότι ψυχή του αληθινού ποιήματος πρέπει να είναι η νίκη του λόγου απάνου εις τη δύναμη των αισθήσεων∙ θρίαμβος αληθινός, διότι ούτε θα στηρίζεται εις την στωικήν απάθεια, ούτε θα αναπαύεται (μολονότι όχι ριζικώς αντίθετο) εις την τυφλήν υποταγήν εις την θείαν θέληση, αλλά θα πηγάζη εις τον άνθρωπο από την υψηλήν συναίσθηση της ηθικής του ελευθερίας και από την ανάγκη να έβγη νικητής μες από τους πλέον γλυκούς πειρασμούς της καρδίας, από τον πλέον τρομερόν αγώνα με την τυφλήν οργή των ανελεύθερων εχθρών του φωτός. “Η ψυχή” λέγει ο Σχίλλερ “τόσο περισσότερο εκτείνεται μέσα της, όσο περισσότερους περιορισμούς ευρίσκει έξω της. Διωγμένοι από όλα τα οχυρώματα, όσα δύνανται να δώσουν μίαν φυσικήν προστασία του αισθητικού ανθρώπου, προσφεύγουμε εις τον ακαταμάχητον πύργον της ηθικής μας ελευθερίας, και αποχτούμε μίαν απόλυτη και άπειρη ασφάλεια, ενώ αφήνουμε ένα απλώς σχετικό και προσωρινό υπεράσπισμα μέσα εις το πεδίον των φαινομένων. Αλλά μάλιστα για τούτο, ότι πρέπει να μας πλακώση τούτη η φυσική βία, όπως αναγκασθούμε να ζητήσουμε βοήθεια εις την ηθική μας φύση, δεν μπορούμε να φτάσουμε εις τούτη την ψηλή συναίσθηση της ελευθερίας με άλλο παρά με το πάθος. Η κοινή ψυχή μένει απλώς εις τούτο το πάθος∙ και μέσα εις το ύψος του πάθους ποτέ δεν αισθάνεται άλλο τι παρά τον τρόμο∙ μια αυτόνομη ψυχή εξ εναντίας μάλιστα από αυτό το πάθος σπρώχνεται να μεταβή εις τη συναίσθηση της άκρας ενεργείας, και από κάθε φοβερό αντικείμενο ηξεύρει να γεννήση ένα υψηλό.” 

Να αναζητηθούν και να καταγραφούν ρομαντικά στοιχεία στον Κρητικό.

Ο ρομαντισμός δίνει έμφαση στο συναίσθημα και τη φαντασία, το απόλυτο και το υπερβολικό, το συγκινησιακό και το ιδανικό. Τα στοιχεία αυτά βρίσκουν την έκφρασή του στον Κρητικό με την κεντρική θέση που δίνεται στον έρωτα και στα συναισθήματα που βιώνει ο ήρωας, τόσο για την αγαπημένη του όσο και για τη Φεγγαροντυμένη. Επίσης, στοιχεία φαντασίας και υπερβολής, βρίσκουμε στην παρουσίαση της Φεγγαροντυμένης που κατέχει υπέρμετρη δύναμη και αποτελεί μια ιδανική γυναικεία μορφή.

Ο ρομαντισμός κινείται στο παράδοξο και το μυστηριώδες, το όνειρο, το υπερφυσικό, το ασαφές και το συγκεχυμένο, σε συνδυασμό με μια διάχυτη μελαγχολία και απαισιοδοξία, καθώς και μια νοσταλγική διάθεση για τα περασμένα. Στοιχεία που αισθητοποιούνται στον Κρητικό με την μυστηριακή εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, με τα αισθήματα του ήρωα όταν χάνεται η θεϊκή μορφή, με τη νοσταλγία του για την πατρίδα του, αλλά και με τη συναισθηματική του κατάσταση, όταν βρίσκεται επαίτης στους δρόμους.

Ο ρομαντισμός έχει μια ιδιαίτερη προτίμηση για την προσωπική εμπειρία της φύσης, το Θεό, την περιπέτεια, τον έρωτα, τον ηρωισμό και τους αγώνες για την ελευθερία. Στοιχεία που αποτελούν κεντρικές θεματικές του Κρητικού, ο ήρωας του οποίου θα δοκιμαστεί ενώ βρίσκεται παραδομένος στη φύση, και θα δοκιμαστεί έχοντας κατά νου την αγαπημένη του. Χωρίς να ξεχνάμε το ηρωικό του παρελθόν, τη μεγάλη του επιθυμία να δει επιτέλους την πατρίδα του ελεύθερη, αλλά και τη δεδομένη του πίστη στον Θεό.

Τέλος, ο ρομαντισμός αποβλέπει στη δημιουργία υποβλητικών σκηνικών, όπως αυτό που δημιουργεί το φως του φεγγαριού και το απόλυτο γαλήνεμα της φύσης, για να υποδεχτεί τη θεϊκή μορφή της Φεγγαροντυμένης.

Να  μελετήσετε τη λειτουργία του όρκου στην παραλογή Του Νεκρού Αδελφού και να τη συγκρίνετε µε τη λειτουργία του όρκου στον Κρητικό.

Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,

κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι

κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πεθάναν,

βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο.

Σ’ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ’ όλα μοιρολογιόταν,

στου Κωσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλιά της.

«Ανάθεμά σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε,

οπού μου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα!

το τάξιμο που μου ‘ταξες, πότε θα μου το κάμεις;

Τον ουρανό ‘βαλες κριτή και τους αγιούς μαρτύρους,

αν τύχει πίκρα γή χαρά, να πας να μου τη φέρεις».

Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα,

η γης αναταράχτηκε κι ο Κωσταντής εβγήκε.

Στην παραλογή του Νεκρού Αδελφού ο Κωσταντής πείθει τη μητέρα του να παντρέψουν την Αρετή στα ξένα, και της ορκίζεται πως αν έρθει θάνατος ή αρρώστια εκείνος θα πάει να της τη φέρει πίσω. Παρόλο που ο Κωσταντής πεθαίνει, ο όρκος που έχει δώσει στη μητέρα του, σε συνδυασμό με τις κατάρες της μάνας, θα λειτουργήσει ως η δύναμη εκείνη που θα τον επαναφέρει στη ζωή, μόνο και μόνο για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του.

Ο όρκος επομένως στην παραλογή αποτελεί το στοιχείο που θα οδηγήσει την εξέλιξη των γεγονότων σ’ ένα υπερβατικό επίπεδο, όπου ο θάνατος κατανικείται και ο νεκρός ήρωας καθίσταται ικανός να βγει ξανά στη γη.

Αντιθέτως, στον Κρητικό, ο όρκος του ήρωα έρχεται ως διαβεβαίωση πως όλα όσα θα διηγηθεί είναι αληθινά. Η υπέρβαση της πραγματικότητας, μέσα από την εμφάνιση της θεϊκής φεγγαροντυμένης και του γλυκύτατου ήχου, έχει ήδη συντελεστεί, και ο ήρωας θέλει να πείσει τους ακροατές του πως οι εμπειρίες του είναι πραγματικές.

Ο όρκος της παραλογής είναι η πηγή της υπέρβασης της πραγματικότητας, ενώ στον Κρητικό, ο όρκος έρχεται μετά τη βίωση των θαυμαστών εμπειριών, ως προσπάθεια πειθούς.