Αρχαία Ελληνικά: Υποθετικοί Λόγοι

Dieter Spannknebel

Αρχαία Ελληνικά: Υποθετικοί Λόγοι

Υποθετικός λόγος είναι ο συνδυασμός δύο προτάσεων: μιας κύριας, που ονομάζεται απόδοση (ή συμπέρασμα), και μιας δευτερεύουσας υποθετικής, που ονομάζεται υπόθεση (ή ηγούμενον).

Τα είδη των υποθετικών λόγων στην αρχαία ελληνική είναι έξι:

Το 1^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι που θεωρείται πραγματικό, ανεξαρτήτως του αν όντως αυτό είναι ή όχι κάτι το πραγματικό.

Υπόθεση: εἰ + οριστική οποιουδήποτε χρόνου

Απόδοση: οποιαδήποτε έγκλιση

Παραδείγματα:

Εἰ βούλει, μένε [Εάν θέλεις, μείνε] (εἰ + οριστική Ενεστώτα → προστακτική Ενεστώτα)

Κλέαρχος εἰ παρά τους ὅρκους ἔλυε τάς σπονδάς, την δίκην ἔχει [Ο Κλέαρχος, αν πράγματι επιχείρησε να διαλύσει τη συνθήκη παρά τους όρκους, θα τιμωρηθεί] (εἰ + οριστική Παρατατικού → οριστική Ενεστώτα)

Πολλὴ γὰρ ἄν τις εὐδαιμονία εἴη περὶ τους νέους εἰ εἷς μὲν μόνος αὐτοὺς διαφθείρει [Θα ήταν μεγάλη τύχη για τους νέους, εάν ένας μόνο τους κάνει κακό] (εἰ + οριστική Ενεστώτα → δυνητική ευκτική Ενεστώτα)

Τῇ γάρ στρατιᾷ οὐκ ἔστι τά ἐπιτήδεια, εἰ μη ληψόμεθα το χωρίον [Δε θα υπάρχουν τα αναγκαία για το στράτευμα, αν δεν καταλάβουμε την περιοχή] (εἰ + οριστική Μέλλοντα → οριστική Ενεστώτα)

Σημειώσεις:

Αν στην υπόθεση υπάρχει οριστική ιστορικού χρόνου, στην απόδοση δεν μπορούμε να έχουμε δυνητική οριστική, και το αντίστροφο. 

Αν τόσο στην υπόθεση όσο και στην απόδοση έχουμε οριστική Μέλλοντα (εἰ + οριστική μέλλοντα → οριστική μέλλοντα), τότε ο υποθετικός λόγος δηλώνει το πραγματικό στο μέλλον. Έχουμε, δηλαδή, το πραγματικό με σημασία προσδοκώμενου.

Σε αυτή την περίπτωση συνήθως ο υποθετικός λόγος αναφέρεται σε κάποιο ανεπιθύμητο ή αρνητικό ενδεχόμενο.

Παραδείγματα:

Εἰ ἀφήσεις τους Θηβαίους ἄνευ μάχης, κινδυνεύσεις ὑπό τῆς πόλεως τά ἔσχατα παθεῖν [Εάν αφήσεις τους Θηβαίους χωρίς μάχη, θα κινδυνεύεις να πάθεις τα χειρότερα από την πόλη]

Εἰ Ἓκτορα ἀποκτενεῖς, και αὐτός ἀποθανεῖ [Εάν σκοτώσεις τον Έκτορα, θα πεθάνεις κι ο ίδιος]

Το 2^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι που είναι μη πραγματικό, κάτι που βρίσκεται σε αντίθεση μ’ αυτό που πραγματικά συμβαίνει.

Υπόθεση: εἰ + οριστική ιστορικού χρόνου

Απόδοση: δυνητική οριστική ιστορικού χρόνου (οριστική με το δυνητικό ἄν)

Η υπόθεση μεταφράζεται με αν + οριστική Παρατατικού ή Υπερσυντέλικου και η απόδοση με θα + οριστική Παρατατικού ή Υπερσυντέλικου.

Ιστορικοί χρόνοι θεωρούνται: ο Παρατατικός, ο Αόριστος, ο Υπερσυντέλικος και εν μέρει ο Παρακείμενος.

Παραδείγματα:

Οὗτοι, εἰ ἦσαν ἄνδρες ἀγαθοί, οὐκ’ ἄν ποτε ταῦτα ἔπασχον [αυτοί, αν ήταν αγαθοί άνδρες, δε θα πάθαιναν ποτέ αυτά τα πράγματα] (εἰ + οριστική Παρατατικού → οριστική Παρατατικού)

Οὐκ ἐποίησεν Ἀγασίας, εἰ μη ἐγώ ἐκέλευσα [Δε θα το έκανε ο Αγασίας, αν εγώ δεν το διέταζα] (εἰ + οριστική Αορίστου → οριστική Αορίστου)

Εἰ μὴ συνῄδη, ὦ βουλή, τοῖς κατηγόροις βουλομένοις ἐκ παντὸς τρόπου κακῶς ἐμὲ ποιεῖν, πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας [Αν δε γνώριζα καλά, κύριοι βουλευτές, ότι οι κατήγοροι θέλουν να με βλάψουν με κάθε τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη χάρη γι’ αυτή την κατηγορία] (εἰ + οριστική Παρατατικού → οριστική Παρατατικού)

Σημείωση:

Το δυνητικό ἄν της απόδοσης παραλείπεται όταν:

- Στην απόδοση υπάρχει απρόσωπο ρήμα ή έκφραση (ἔδει, ἐξῆν, προσῆκε, ἔπρεπε, ἐνῆν κτλ. ή ἀναγκαῖον ἦν, εἰκός ἦν, δίκαιον ἦν, ἄξιον ἦν, οἷον τ’ ἦν κτλ.)

- Στην απόδοση υπάρχει ρηματικό επίθετο σε –τέος με το ἦν (βοηθητέον ἤν κτλ.)

- Στην απόδοση υπάρχει ο Αόριστος ή ο Παρατατικός των ρημάτων κινδυνεύω, μέλλω, βούλομαι + απαρέμφατο

Συνήθως με τον Αόριστο ἐκινδύνευσε + απαρέμφατο και τους Παρατατικούς ἔμελλον, ἐβουλόμην + απαρέμφατο.

Παραδείγματα:

Ἐχρῆν γὰρ αὐτούς, εἴπερ ἦσαν ἄξιοι τῆς παρούσης δόξης, ἁπάντων ἀφεμένους τῶν ἄλλων περὶ τοῦ πολέμου τοῦ πρὸς τοὺς βαρβάρους εἰσηγεῖσθαι καὶ συμβουλεύειν [έπρεπε, δηλαδή, αυτοί, αν άξιζαν πραγματικά τη φήμη που έχουν τώρα, αφήνοντας κατά μέρος κάθε άλλο ζήτημα, να υποβάλλουν τις προτάσεις και να προσφέρουν τις συμβουλές τους μονάχα για τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων]

(εἰ-περ =αν πραγματικά + οριστική Παρατατικού → απρόσωπο ρήμα + απαρέμφατο)

Καὶ ἡ πόλις ἐκινδύνευσε πᾶσα διαφθαρῆναι, εἰ ἄνεμος ἐπεγένετο τῇ φλογὶ ἐπίφορος ἐς αὐτήν [και η πόλη θα κινδύνευε να καταστραφεί ολόκληρη, αν σηκωνόταν άνεμος με κατεύθυνση προς αυτή]

(εἰ + οριστική αορίστου → αόριστος του ρήματος κινδυνεύω + απαρέμφατο)

Εἰ γὰρ οἷον τ’ ἦν ἀθανάτους εἶναι, ἄξιον ἦν πενθεῖν τούτους [αν ήταν δυνατό να είναι αθάνατοι, άξιζε να πενθεί κανείς αυτούς]

(εἰ + απρόσωπη έκφραση → απρόσωπη έκφραση + απαρέμφατο)

Το 3^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι το προσδοκώμενο, κάτι που περιμένουμε να γίνει.

Υπόθεση: ἐάν, ἄν, ἤν + υποτακτική

Απόδοση: οριστική Μέλλοντα ή ανάλογη έκφραση που έχει σημασία μέλλοντα  

Η υπόθεση μεταφράζεται με αν + υποτακτική, ενώ η απόδοση με οριστική μέλλοντα.

Παραδείγματα:

Ἐάν ζητῇς καλῶς, εὑρήσεις [αν ψάχνεις σωστά, θα βρεις] (ἐάν + υποτακτική ενεστώτα → οριστική μέλλοντα)

Ἐάν ἐμέ ἀποκτείνητε, βλάψετε ὑμᾶς αὐτούς [αν με σκοτώσετε, θα βλάψετε εσάς τους ίδιους] (ἐάν + υποτακτική ενεστώτα → οριστική μέλλοντα)

Ως μελλοντικές εκφράσεις μπορούν να εκληφθούν:

- οι εγκλίσεις επιθυμίας, δηλαδή η προστακτική, η υποτακτική, η ευχετική ευκτική

Ἤν μὲν πόλεμον αἱρῆσθε, μηκέτι ἥκετε δεῦρο ἄνευ ὅπλων [αν προτιμάτε τον πόλεμο, να μην έρχεσθε πια εδώ χωρίς όπλα] (ἤν + υποτακτική ενεστώτα → προστακτική ενεστώτα)

- η δυνητική ευκτική

Ἐὰν ἡμεῖς ἐπιχειρῶμεν τὰ αὐτὰ λόγῳ ψιλῷ κοσμεῖν, τάχ’ ἂν δεύτεροι φαινοίμεθα [αν εμείς επιχειρήσουμε να τιμήσουμε τα ίδια πράγματα με απλό λόγο, θα μπορούσαμε να φανούμε υποδεέστεροι] (ἐάν + υποτακτική ενεστώτα → δυνητική ευκτική ενεστώτα)

- απρόσωπο ρήμα + τελικό απαρέμφατο (δεῖ, χρή, πρέπει, προσήκει, ἔξεστι κτλ.)

Ἤν δ’ ἡμεῖς νικήσωμεν, ἡμᾶς δεῖ τοὺς ἡμετέρους φίλους τούτων ἐγκρατεῖς ποιῆσαι [αν όμως κερδίσουμε εμείς, θα πρέπει να καταστήσουμε τους φίλους μας κυρίαρχους] (ἤν + υποτακτική αορίστου → απρόσωπο ρήμα + τελικό απαρέμφατο)

- Ενεστώτας με σημασία Μέλλοντα

Ἤν θανῇς σύ, παῖς ὅδ’ ἐκφεύγει μόρον [αν πεθάνεις εσύ, το παιδί αυτό θα γλιτώσει το θάνατο] (ἤν + υποτακτική αορίστου β΄ → οριστική ενεστώτα)

Προσοχή: Όταν έχουμε οριστική Ενεστώτα στην απόδοση, τότε ο υποθετικός λόγος συμπίπτει με το 4^ο είδος. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να διακρίνουμε το 3^ο από το 4^ο είδος με βάση το νόημα. Αν έχουμε κάτι το προσδοκώμενο η απόδοση θα σημαίνει κάτι που θα συμβεί αποκλειστικά στο μέλλον μία φορά. Ενώ, αν έχουμε αόριστη επανάληψη στο παρόν ή στο μέλλον, τότε η απόδοση ακόμη κι αν αναφέρεται στο μέλλον θα δηλώνει κάτι το επαναλαμβανόμενο.

- ρηματικά επίθετα σε –τέος, -τός + ἐστί

Ἐὰν δ’ ἀποδέχηται ὡς ἀγαθόν, γένηται δὲ μοχθηρὸς καὶ δοκῇ, ἆρ’ ἔτι φιλητέον; [αν, όμως, προσφέρει κανείς τη φιλία του σε κάποιον που θεώρησε έντιμο, στη συνέχεια , ωστόσο, εκείνος αποδειχτεί πανούργος, πρέπει να εξακολουθήσει να τον αγαπά;]

- οριστική Αορίστου ή Παρακειμένου με σημασία Μέλλοντα

Ἐάν τούτων μη μνησθῶ, ὄλωλα [εάν δε θυμηθώ αυτά, χάθηκα] (ἐάν + υποτακτική παθητικού αορίστου → οριστική παρακειμένου) Ο Παρακείμενος εδώ χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάτι με απόλυτη βεβαιότητα.

- δευτερεύουσα πρόταση τελική ή ενδοιαστική ή πλάγια ερωτηματική, που αναφέρεται στο μέλλον  

Ἀλλά ὅρα ὅπως ἐπικουρήσῃς μοι, ἐάν με ἐλέγχειν ἐπιχειρῇ ὁ Μενέξενος [αλλά εξέτασε πώς θα με βοηθήσεις, αν ο Μενέξενος προσπαθήσει να με ελέγξει] (ἐάν + υποτακτική ενεστώτα → δευ/σα πλάγια ερωτηματική, εκφερόμενη με οριστική μέλλοντα)

Σημείωση: Όταν στην υπόθεση υπάρχει ἐάν, ἄν, ἤν + υποτακτική και στην απόδοση απρόσωπο ρήμα, για να διακρίνουμε αν πρόκειται για προσδοκώμενο ή αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον, αρκεί να δούμε την ακριβή έννοια του απρόσωπου ρήματος. Αν, δηλαδή, έχουμε: χρή, δεῖ, προσήκει + απαρέμφατο, είναι φανερό ότι, αφού ισοδυναμούν με προστακτική, πρόκειται για το προσδοκώμενο.

Αν υπάρχει όμως: συμβαίνει, εἴωθε, πέφυκε, εἰκός ἐστί, ἂξιον ἐστί που δηλώνουν διαχρονικότητα, τότε έχουμε αόριστη επανάληψη στο παρόν και στο μέλλον.

Θυμίζουμε πως το προσδοκώμενο μπορεί να δηλωθεί και με εκφορά 1^ου είδους εἰ + οριστική Μέλλοντα → οριστική Μέλλοντα

Το 4^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι που περιμένει κάποιος ότι θα επαναλαμβάνεται αόριστα στο παρόν ή στο μέλλον.

Υπόθεση: ἐάν, ἂν, ἤν + υποτακτική

Απόδοση: οριστική ενεστώτα ή έκφραση που ισοδυναμεί με ενεστώτα, όπως είναι ο γνωμικός αόριστος ή μέλλοντας και ο παρακείμενος με σημασία ενεστώτα.

Η υπόθεση μεταφράζεται με αν + υποτακτική ή κάθε φορά που, και η απόδοση με οριστική ενεστώτα.

Παραδείγματα:

Ἐάν τις τον ἥλιον ἀναιδῶς ἐγχειρῇ θεάσασθαι, την ὄψιν ἀφαιρεῖται [κάθε φορά που κάποιος επιχειρεί να δει τον ήλιο με αναίδεια, χάνει το φως του] (ἐάν + υποτακτική ενεστώτα → οριστική ενεστώτα)

Ἐάν τις φανερός γένηται κλέπτων, θάνατός ἐστι ἡ ζημία [αν κάποιος αποκαλυφθεί ότι κλέβει, η ποινή είναι θάνατος] (ἐάν + υποτακτική αορίστου → οριστική ενεστώτα)

Ἤν τις τούτων τι παραβαίνῃ, ζημίαν αὐτοῖς ἐπέθεσαν [κάθε φορά που κάποιος από αυτούς παραβαίνει κάτι, τους τιμωρούν] (ἤν + υποτακτική ενεστώτα → οριστική αορίστου)

Ἔτι δὲ τῶν μὲν πολλῶν ἐὰν ἁμάρτῃ τις, ζημίας κατὰ τὴν ἀξίαν εἴληφεν [και αν κάποιος από τους απλούς στρατιώτες σφάλει, έχει την τιμωρία που του αξίζει] (ἐάν + υποτακτική αορίστου → οριστική παρακειμένου)

  

Το 5^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι που θεωρείται δυνατό, χωρίς να εξετάζεται αν αυτό θα πραγματοποιηθεί ή όχι, έχουμε δηλαδή την απλή σκέψη του λέγοντος.

Υπόθεση: εἰ + ευκτική

Απόδοση: δυνητική ευκτική (όλων των χρόνων εκτός του Μέλλοντα) ή οριστική αρκτικού χρόνου.

Σπανιότερα στην απόδοση μπορεί να τεθεί προστακτική.

Η υπόθεση μεταφράζεται με αν + οριστική ενεστώτα, ενώ η απόδοση με οριστική μέλλοντα ή κάποια δυνητική έκφραση με υποτακτική, όπως θα μπορούσα να, είναι δυνατόν να, μπορώ να)

Παραδείγματα:

Εἴ τις αὐτοὺς ξυνελὼν φαίη πεφυκέναι ἐπὶ τῷ μήτε αὐτοὺς ἔχειν ἡσυχίαν μήτε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ἐᾶν, ὀρθῶς ἂν εἴποι [αν έλεγε κανείς γι' αυτούς με μια κουβέντα ότι γεννήθηκαν για να μην κάθονται ούτε οι ίδιοι ήσυχα ούτε να αφήνουν τους άλλους ήσυχους, θα μιλούσε σωστά]

(εἰ + ευκτική ενεστώτα → δυνητική ευκτική αορίστου)

Εἰ τις σε διδάξειεν ὅ μη τυγχάνεις ἐπιστάμενος, βελτίων ἄν γένοιο [αν κάποιος σε δίδασκε κάτι που συμβαίνει να μη γνωρίζεις, θα μπορούσες να γίνεις καλύτερος] (εἰ + ευκτική αορίστου → ευκτική αορίστου)

Εἰ τις περιέλοιτο τῆς ποιήσεως πάσης το τε μέλος και τον ρυθμόν και το μέτρον, λόγοι γίγνονται το λειπόμενον [αν κάποιος αφαιρούσε απ’ όλη την ποίηση τη μελωδία, το ρυθμό και το μέτρο, αυτό που θ’ απέμενε θα ήταν απλές λέξεις] (εἰ + ευκτική αορίστου → οριστική ενεστώτα)

Εἴ τις τάδε παραβαίνοι, ἐναγὴς ἔστω τοῦ Ἀπόλλωνος [Αν κάποιος παραβεί αυτά, να έχει την κατάρα του Απόλλωνα] (εἰ + ευκτική ενεστώτα → προστακτική ενεστώτα)

Το 6^ο είδος των υποθετικών λόγων δηλώνει κάτι που επαναλαμβανόταν αόριστα στο παρελθόν.

Υπόθεση: εἰ + ευκτική επαναληπτική

Απόδοση: οριστική ιστορικού χρόνου, είτε οριστική παρατατικού (συνήθως χωρίς το δυνητικό ἄν) είτε οριστική αορίστου (συνήθως με το δυνητικό ἄν) είτε σπανιότερα υπερσυντέλικου.

Η υπόθεση μεταφράζεται με το κάθε φορά που ή όσες φορές + οριστική παρατατικού, ενώ η απόδοση με παρατατικό.

Παραδείγματα:

Τῶν ἐχθρῶν εἰ τινά λάβοιεν, ἀπέκτεινον [κάθε φορά που συλλάμβαναν κάποιον απ’ τους εχθρούς, τον σκότωναν] (εἰ + ευκτική αορίστου → οριστική παρατατικού)

Εἴ τις αὐτῷ δοκοίη βλακεύειν, ἔπαισεν ἄν [αν του φαινόταν ότι κάποιος χάζευε, τον χτυπούσε] (εἰ + ευκτική ενεστώτα → δυνητική οριστική αορίστου)

Εἴ δέ τις ἀντείποι, ἐτεθνήκει [σε περίπτωση που κάποιος έφερνε αντίρρηση, έπεφτε νεκρός] (εἰ + ευκτική αορίστου → οριστική υπερσυντέλικου)