Αρχαία ελληνικά: Εξαρτημένοι Υποθετικοί Λόγοι

Dieter Spannknebel

Αρχαία ελληνικά: Εξαρτημένοι Υποθετικοί Λόγοι

Η απόδοση του υποθετικού λόγου, όταν αυτός βρίσκεται σε πλάγιο λόγο, δεν είναι κύρια πρόταση, αλλά δευτερεύουσα πρόταση, απαρέμφατο ή κατηγορηματική μετοχή.

Τα ρήματα από τα οποία μπορεί να εξαρτηθεί ένας υποθετικός λόγος είναι: αισθητικά ή γνωστικά, δοξαστικά, λεκτικά, βουλητικά, κελευστικά ή προτρεπτικά, αποτρεπτικά, ερωτηματικά, δηλωτικά, και άλλα ρήματα ή εκφράσεις παρόμοιας σημασίας.

Μετά από αισθητικά ή γνωστικά ρήματα η απόδοση του υποθετικού λόγου είναι: ειδικό απαρέμφατο ή κατηγορηματική μετοχή (με το δυνητικό ἄν) ή ειδικό απαρέμφατο (είτε με το ἄν είτε χωρίς αυτό).

Έχουμε δηλαδή το σχήμα: Γνωρίζω, ακούω, αισθάνομαι κτλ. ότι, εάν…, → το «ότι» δίνεται με ειδική πρόταση ή ειδικό απαρέμφατο ή κατηγορηματική μετοχή.

Μετά από δοξαστικά ρήματα η απόδοση είναι: ειδικό απαρέμφατο (με ή χωρίς το ἄν). 

Έχουμε δηλαδή το σχήμα: Νομίζω, πιστεύω, θεωρώ κτλ. ότι, εάν…, → το «ότι» δίνεται με ειδικό απαρέμφατο.

Μετά από λεκτικά ρήματα η απόδοση είναι: ειδική πρόταση, ή ειδικό απαρέμφατο (με ή χωρίς το ἄν).

Έχουμε δηλαδή το σχήμα: Λέω, ότι, εάν…, → το «ότι» δίνεται με ειδική πρόταση ή ειδικό απαρέμφατο.

Μετά από ρήματα κελευστικά, βουλητικά, προτρεπτικά ή αποτρεπτικά, η απόδοση είναι: τελικό απαρέμφατο.

Έχουμε δηλαδή το σχήμα: Διατάζω, θέλω, προτείνω κτλ., να, εάν…, → το «να» της περιόδου δίνεται με το τελικό απαρέμφατο.

Μετά από ρήματα ερωτηματικά η απόδοση είναι: πλάγια ερωτηματική πρόταση.

Έχουμε δηλαδή το σχήμα: Ρωτώ, αν…, εάν → το ερωτηματικό «αν» δίνεται με την πλάγια ερώτηση.

Στο πλαίσιο του πλάγιου λόγου επηρεάζεται, όμως, όχι μόνο η απόδοση, αλλά και η υπόθεση, στοιχείο που δυσκολεύει τη διαδικασία αναγνώρισης του είδους του υποθετικού λόγου.

Η υπόθεση, βέβαια, αλλάζει μόνο σε τρία από τα έξι είδη υποθετικών λόγων και μόνο αν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου. Ενώ, όταν το ρήμα εξάρτησης είναι αρκτικού χρόνου και τα έξι είδη διατηρούν αμετάβλητο τον τρόπο εκφοράς της υπόθεσης.  

Τα τρία είδη που επηρεάζονται σε περίπτωση εξάρτησης από ιστορικό χρόνο είναι: το 1^ο (πραγματικό), το 3^ο (προσδοκώμενο) και το 4^ο (αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον). Και στα τρία αυτά είδη, όταν εξαρτώνται από ιστορικό χρόνο, η υπόθεση εκφέρεται με εἰ + ευκτική του πλαγίου λόγου.

Ανάλογα, λοιπόν, με το χρόνο του ρήματος εξάρτησης έχουμε τα ακόλουθα:

1^ο είδος: Πραγματικό

Αρκτικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + οριστική κάθε χρόνου → Απόδοση: Δευτερεύουσα πρόταση (ειδική ή πλάγια ερωτηματική) Ειδικό ή Τελικό απαρέμφατο, Κατηγορηματική μετοχή

Ιστορικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + ευκτική

Ἀγησίλαος λέγει ὅτι, εἰ ταῦτα πράττουσιν, ἁμαρτάνουσιν (Ο Αγησίλαος λέει ότι αν κάνουν αυτά, σφάλλουν)

εἰ + οριστική → οριστική

Στον ευθύ λόγο θα είχε ως εξής: Εἰ ταῦτα πράττετε, ἁμαρτάνετε

2^ο είδος: Μη πραγματικό

Αρκτικός ή Ιστορικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + οριστική ιστορικού χρόνου → Απόδοση: Δευτερεύουσα με δυνητική οριστική, Δυνητικό απαρέμφατο ή Δυνητική κατηγορηματική μετοχή

Ἀπαγγέλλετε Ἀριαίῳ ὅτι, εἰ μὴ ὑμεῖς ἤλθετε, ἐπορευόμεθα ἂν ἐπὶ βασιλέα (Να αναγγείλετε στον Αριαίο ότι εάν δεν ερχόσασταν εσείς θα προχωρούσαμε κατά του βασιλιά)

εἰ + οριστική αορίστου β΄ → δυνητική οριστική παρατατικού

Στον ευθύ λόγο: Εἰ μὴ ὑμεῖς ἤλθετε, ἐπορευόμεθα ἂν ἐπὶ βασιλέα

3^ο είδος: Προσδοκώμενο

Αρκτικός χρόνος: Υπόθεση ἐάν, ἄν, ἤν + υποτακτική → Απόδοση: Δευτερεύουσα με χρόνο μέλλοντα ή δυνητική ευκτική, Ειδικό απαρέμφατο (μέλλοντα) ή δυνητικό, Μετοχή μέλλοντα ή δυνητική, Τελικό απαρέμφατο

Ιστορικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + ευκτική

Οἱ Λακεδαιμόνιοι ἡγοῦντο, εἰ τοῦτο ἄνευ τῆς σφετέρας γνώμης ἔσοιτο, χαλεπὸν ἔσεσθαι. (Οι Λακεδαιμόνιοι θεωρούσαν πως αν αυτό γινόταν χωρίς τη δική τους σύμφωνη γνώμη, θα γινόταν δυσάρεστο)

εἰ + ευκτική → απαρέμφατο μέλλοντα

4^ο είδος: Αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον

Αρκτικός χρόνος: Υπόθεση: ἐάν, ἄν, ἤν + υποτακτική → Απόδοση: Δευτερεύουσα με χρόνο Ενεστώτα, Ειδικό απαρέμφατο (Ενεστώτα ή Παρακειμένου), Μετοχή (Ενεστώτα ή Παρακειμένου)

Ιστορικός χρόνος: Υπόθεση εἰ + ευκτική

Οἶδα μὲν οὖν ὅτι ταῦτα πάντα, ἢν οἴωνται ναυμαχήσειν ἄνθρωποι, καὶ ἀσκεῖται καὶ μελετᾶται (Γνωρίζω βέβαια ότι όλα αυτά, αν οι άνθρωποι περιμένουν να εμπλακούν σε ναυμαχία, τα εξασκεί και τα μελετά κανείς)

ἤν + υποτακτική → δευτερεύουσες ειδικές με οριστική ενεστώτα

Στον ευθύ λόγο: Ταῦτα πάντα, ἢν οἴωνται ναυμαχήσειν ἄνθρωποι, καὶ ἀσκεῖται καὶ μελετᾶται

5^ο είδος: Απλή σκέψη του λέγοντος

Αρκτικός ή ιστορικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + ευκτική → Απόδοση: Δευτερεύουσα με δυνητική ευκτική, Δυνητικό απαρέμφατο, Δυνητική μετοχή

Ἀλλὰ δοκεῖ μοι ἧττον ἂν διὰ τοῦτο τυγχάνειν, εἴ τι δέοισθε παρ’ αὐτῶν (Μου φαίνεται όμως ότι εξαιτίας αυτού δυσκολότερα θα μπορούσατε να πετύχετε, αν θέλετε κάτι από αυτούς)

εἰ + ευκτική → δυνητικό απαρέμφατο

Στον ευθύ λόγο: Εἴ τι δέοισθε παρ’ αὐτῶν, ἧττον ἂν διὰ τοῦτο τυγχάνοιτε

6^ο είδος: Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν

Αρκτικός ή ιστορικός χρόνος: Υπόθεση: εἰ + ευκτική → Απόδοση: Δευτερεύουσα με δυνητική οριστική ή απλή οριστική (εξάρτηση αρκτικού χρόνου) ή ευκτική πλαγίου λόγου (εξάρτηση ιστορικού χρόνου), Απαρέμφατο απλό ή δυνητικό, Μετοχή απλή ή δυνητική

Ἃπαντες ἐγίγνωσκον ὅτι εἴ τινάς θορυβουμένους αἴσθοιτο Κύρος, κατασβεννύναι την ταραχήν πειρῶτο (Όλοι γνώριζαν ότι, εάν ο Κύρος καταλάβαινε πως κάποιοι αντιδρούσαν, επιχειρούσε να παύσει την ταραχή)

6^ο είδος (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν) εἴ + ευκτική → ευκτική πλαγίου λόγου, με εξάρτηση από ιστορικό χρόνο

Γίνεται, επομένως, αντιληπτό πως δυνητικά η υπόθεση στα πέντε από τα έξι είδη υποθετικών λόγων ενδέχεται να έχει τη μορφή εἰ + ευκτική, οπότε η αναγνώριση του υποθετικού λόγου γίνεται με βάση την απόδοση, το νόημά του, αλλά και τη μετατροπή του πλαγίου λόγου σε ευθύ.  

Σημείωση: Είναι πιθανό ακόμη και με εξάρτηση από ιστορικό χρόνο να μην επηρεαστεί ο τρόπος εκφοράς της υπόθεσης.

Παρατηρήσεις για την αναγνώριση των υποθετικών λόγων:

1. Αν το ρήμα εξάρτησης είναι αρκτικού χρόνου, τότε η εκφορά των υποθετικών λόγων δεν επηρεάζεται κι η αναγνώρισή τους καθίσταται ευκολότερη.

Λέγοντες ὅτι, ἤν ναυσί και πεζῷ μετά σφῶν ἔλθωσιν, και τῆς Ζακύνθου και τῆς Κεφαλληνίας κρατήσουσι (Λέγοντας ότι, εάν έλθουν μαζί τους με ναυτικό και πεζικό, θα κυριεύσουν και τη Ζάκυνθο και την Κεφαλληνία)

3^ο είδος (προσδοκώμενο) ἤν + υποτακτική → ειδική πρόταση με οριστική μέλλοντα

Παρατηρούμε ότι ο υποθετικός λόγος διατηρεί τις εγκλίσεις εκφοράς που θα είχε και στον ευθύ λόγο.

Η μετατροπή της περιόδου σε ευθύ λόγο είναι άρα απλή, καθώς αφαιρώντας το ρήμα εξάρτησης και το σύνδεσμο εισαγωγής της ειδικής πρότασης, το μόνο που απαιτείται είναι οι αλλαγές στα πρόσωπα.

Ἤν ναυσί και πεζῷ μεθ’ ἡμας ἔλθητε, και τῆς Ζακύνθου και τῆς Κεφαλληνίας κρατήσετε

Με ρήμα εξάρτησης αρκτικού χρόνου μόνο το 5^ο και το 6^ο είδος έχουν υπόθεση εἰ + ευκτική, και ενδεχομένως παρόμοια απόδοση (δυνητικό απαρέμφατο ή μετοχή, αν και στο 6^ο είδος έχουμε σπάνια τέτοια απόδοση), οπότε βασιζόμαστε στο νόημα της περιόδου για να εντοπίσουμε το είδος του υποθετικού λόγου.

Αν αναφέρεται σε κάτι που γίνεται κατ’ επανάληψη στο παρελθόν, τότε θα είναι το 6^ο είδος (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν), σε κάθε άλλη περίπτωση θα είναι το 5^ο είδος (απλή σκέψη του λέγοντος).

Οἶμαι ἄν σε ταῦτα διαπραξάμενον ἀποπλεῖν, εἰ βούλοιο (Θεωρώ πως αφού κάνεις αυτά θα μπορέσεις να αποπλεύσεις, αν θέλεις)

5^ο είδος: εἰ + ευκτική → δυνητικό απαρέμφατο

Στον ευθύ λόγο: Σὺ ἀποπλέοις ἄν, εἰ βούλοιο

Αντίστοιχα, αν έχουμε υπόθεση ἐάν, ἄν, ἤν + υποτακτική και απόδοση απαρέμφατο ή μετοχή, τότε ο υποθετικός λόγος μπορεί να είναι είτε του 3^ου είτε του 4^ου είδους. Σε αυτή την περίπτωση, αν ο υποθετικός λόγος αναφέρεται σε κάτι που θα γίνει στο μέλλον μία φορά, έχουμε το 3^ο είδος (προσδοκώμενο), ενώ αν αναφέρεται σε κάτι που θα γίνεται κατ’ επανάληψη στο παρόν ή στο μέλλον, έχουμε το 4^ο είδος (αόριστη επανάληψη παρόν – μέλλον).

Ὁρᾷ τὸ περιτείχισμα ἁπλοῦν ὂν καί, εἰ κρατήσειέ τις τῶν Ἐπιπολῶν τῆς ἀναβάσεως ῥᾳδίως ἂν αὐτὸ ληφθέν. (Βλέπει ότι το περιτείχισμα είναι ένα απλό τείχος και εάν κάποιος κυρίευε τον ανηφορικό δρόμο προς τις Επιπολές, θα μπορούσε να το κατακτήσει εύκολα)

3^ο είδος (προσδοκώμενο): Η κατάληψη θα συμβεί μία φορά, δε θα συμβαίνει κατ’ επανάληψη στο παρόν ή στο μέλλον.

εἰ + ευκτική → δυνητική κατηγορηματική μετοχή

Στον ευθύ λόγο: Ἂν κρατήσῃ τις τῶν Ἐπιπολῶν τῆς ἀναβάσεως ῥᾳδίως ἂν τοῦτο ληφθείη

2. Αν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου κι η υπόθεση είναι εἰ + ευκτική, τότε εντοπίζουμε εύκολα το 5^ο είδος αν στην απόδοση έχουμε δυνητική ευκτική.

Αν έχουμε στην απόδοση δυνητικό απαρέμφατο ή μετοχή, τότε το πιθανότερο είναι και πάλι ο υποθετικός λόγος να ανήκει στο 5^ο είδος (απλή σκέψη του λέγοντος), καθώς το δυνητικό απαρέμφατο κι η δυνητική μετοχή εντοπίζονται σπανιότερα στις αποδόσεις των άλλων ειδών.

Ωστόσο σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να κατανοούμε το νόημα της πρότασης.

Εἶπεν ὅτι ἔλθοι ἂν εἰς λόγους, εἰ ὁμήρους λάβοι (Είπε ότι θα προσέλθει σε διαπραγματεύσεις, αν λάβει ομήρους)

5^ο είδος (απλή σκέψη του λέγοντος) εἰ + ευκτική → δυνητική ευκτική

Σε ευθύ λόγο η πρόταση θα είχε ως εξής: Ἔλθοιμι ἂν εἰς λόγους, εἰ ὁμήρους λάβοιμι

3. Αν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου κι η υπόθεση είναι εἰ + ευκτική, ενώ στην απόδοση υπάρχει δευτερεύουσα με χρόνο ενεστώτα είτε απαρέμφατο ή μετοχή χρόνου ενεστώτα, τότε ο υποθετικός λόγος είναι είτε του 1^ου είτε του 4^ου είδους. Θα βασιστούμε, οπότε, στο νόημα, έχοντας κατά νου πως το 4^ο είδος (αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον) δηλώνει κάτι που θα γίνεται κατ’ επανάληψη στο παρόν ή στο μέλλον, ενώ το 1^ο είδος (το πραγματικό) αναφέρεται σ’ ένα πραγματικό γεγονός συντελούμενο μία φορά.

Κλέανδρος εἶπεν ὅτι Δέξιππον οὐκ ἐπαινοίη, εἰ ταῦτα πεποιηκώς εἴη (Ο Κλέανδρος είπε ότι δεν επαινεί τον Δέξιππον, αν έχει κάνει αυτά τα πράγματα)

1^ο είδος (κάτι που είναι ή το θεωρεί ο ομιλητής πραγματικό)

εἰ + ευκτική παρακειμένου → ευκτική ενεστώτα

Στον ευθύ λόγο οι ευκτικές του πλαγίου λόγου τρέπονται σε οριστικές των αντίστοιχων χρόνων: Εἰ ταῦτα Δέξιππος πεποίηκεν, οὐκ ἐπαινῶ αὐτόν

4. Ακόμη κι αν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου, αν στην υπόθεση έχουμε εἰ + οριστική (ιστορικού χρόνου), τότε πρόκειται για το δεύτερο είδος (μη πραγματικό), καθώς είναι το μόνο είδος που διατηρεί ανεπηρέαστη την οριστική έγκλιση στην υπόθεση, ακόμη κι όταν εξαρτάται από ιστορικό χρόνο.

Ἔγνωμεν τοῦτον, εἰ ἤλθετε ὑμεῖς, οὐκ ἄν ποιήσαντα ταῦτα (Καταλάβαμε ότι, αν ερχόσασταν εσείς, αυτός δεν θα τα έκανε αυτά)

2^ο είδος (μη πραγματικό) εἰ + οριστική αορίστου → δυνητική κατηγορηματική μετοχή αορίστου

Παρατηρούμε ότι ο υποθετικός λόγος διατηρεί την οριστική παρά την εξάρτηση ιστορικού χρόνου.

Σε ευθύ λόγο η δυνητική κατηγορηματική μετοχή θα έδινε δυνητική οριστική αντίστοιχου χρόνου: οὗτος οὐκ ἄν ἐποίησε ταῦτα

5. Αν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου κι η υπόθεση είναι εἰ + ευκτική (όχι χρόνου μέλλοντα), ενώ στην απόδοση υπάρχει μέλλοντας, τότε συνήθως ο υποθετικός λόγος είναι του 3^ου είδους (προσδοκώμενο).

Αν στην υπόθεση η ευκτική είναι χρόνου μέλλοντα, συνήθως -όχι πάντα- πρόκειται για το 1^ο είδος (πραγματικό). 

Εἶπεν ὁ Σάτυρος ὅτι οἰμώξοιτο, εἰ μὴ σιωπήσειεν (Είπε ο Σάτυρος ότι θα θρηνήσει αν δεν σωπάσει)

3^ο είδος εἰ + ευκτική αορίστου → ευκτική μέλλοντα

Στον ευθύ λόγο ο υποθετικός λόγος θα είχε ως εξής:

οἰμώξεις, ἐὰν μὴ σιωπήσῃς

ἐὰν + υποτακτική → οριστική μέλλοντα