Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (απαίδευτοι - πεπαιδευμένοι)

 David Olkarny 

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12

Γιατί οι απαίδευτοι δεν μπορούν να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας;

Οι απαίδευτοι πολίτες κρίνονται ακατάλληλοι να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας γιατί αφενός δεν έχουν γνωρίσει την αλήθεια και αφετέρου δεν έχουν ένα συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους, η επιδίωξη του οποίου θα καθόριζε κάθε τους πράξη τόσο δημόσια όσο και ιδιωτική. Η έλλειψη κατάλληλης παιδείας δεν τους επιτρέπει να φτάσουν στη ζητούμενη θέαση του αγαθού και άρα στη γνώση του πραγματικά επιθυμητού. Παραμένουν έρμαια κατώτερων επιθυμιών και προσωπικών φιλοδοξιών, αδυνατώντας έτσι να αφοσιωθούν με πλήρη αυταπάρνηση στην υπηρεσία των συμπολιτών τους∙ κάτι που συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για τους ιδανικούς άρχοντες.

Ο απαίδευτος μη έχοντας γνωρίσει το κατ’ ουσίαν αγαθό, δεν είναι σε θέση να κατευθύνει κάθε πράξη και απόφαση με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιδιώκει την ευδαιμονία όλων ανεξαιρέτως των πολιτών. Παρασύρεται από τις τυχαίες περιστάσεις και τα τρέχοντα γεγονότα, βασίζοντας την πολιτική του στο επικαιρικό, ενώ δεν παύει να έχει κατά νου λανθασμένες επιδιώξεις. Αντίστοιχη πολιτική, άλλωστε, ασκούσαν οι περισσότεροι ηγέτες της εποχής του φιλοσόφου, χωρίς να εξαιρούνται ακόμη και σημαίνουσες προσωπικότητες, όπως ο Περικλής και ο Θεμιστοκλής. Πολιτικοί, οι οποίοι αντί να αποζητούν την παιδεία, την πνευματική ανέλιξη των συμπολιτών τους και τη δικαιοσύνη, εστίασαν την προσοχή τους στην οικονομική και στρατιωτική εξέλιξη της πόλης, με ολέθρια για την πολιτεία της Αθήνας αποτελέσματα.

Εκείνο που αδυνατούν οι απαίδευτοι άρχοντες να αντιληφθούν είναι πως ο ηγέτης οφείλει να επιδιώκει ανιδιοτελώς την ευδαιμονία όλων των συμπολιτών του, εγκαταλείποντας τις προσωπικές του επιθυμίες και την ανούσια επιδίωξη της ατομικής του ανάδειξης. Ο ιδανικός άρχοντας, όπως σχολιάζει ο Πλάτωνας, δεν έχει οικογένεια, ούτε προσωπική περιουσία, δεν δελεάζεται από τα υλικά αγαθά, ούτε διαφθείρεται από τη δύναμη της εξουσίας. Κατέχει τη θέση του με μοναδικό σκοπό του να υπηρετήσει το ευρύτερο καλό, τη διασφάλιση δηλαδή της ευτυχίας των συμπολιτών του.

Σε τι διαφοροποιείται η ζωή όσων έχουν λάβει την ορθή παιδεία από τη ζωή των απαίδευτων, των τυχαίων και αφιλοσόφητων πολιτικών; (Εκτός από το κείμενο να συμβουλευτείτε και τα σχόλια του βιβλίου σας).

Οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί δεν έχουν έναν υψηλό σκοπό να υπηρετήσουν παρά μόνο το προσωπικό τους συμφέρον. Αντιθέτως ὁ εἷς σκοπός που έχουν οι φύλακες της πολιτείας είναι να υπηρετήσουν πιστά και ανιδιοτελώς την πόλη ολόκληρη.

Οι άνθρωποι που έχουν λάβει την ορθή παιδεία κατανοούν πως ό,τι έχει αξία είναι η ευδαιμονία των συνανθρώπων τους, η οποία μπορεί να προκύψει μέσω της παιδείας και της δικαιοσύνης. Αντιλαμβάνονται την κενότητα που χαρακτηρίζει τις προσωπικές φιλοδοξίες, τα υλικά αγαθά και την εγωκεντρική θέαση των πραγμάτων. Φροντίζουν έτσι, να θέσουν ανιδιοτελώς τον εαυτό τους στην υπηρεσία των συμπολιτών τους, επιδιώκοντας τις ουσιαστικές επιτεύξεις για την πολιτεία τους, έστω κι αν αυτές απαιτούν μακρόχρονη και κοπιώδη προσπάθεια.  

Στον αντίποδα αυτών βρίσκονται οι απαίδευτοι, οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί, οι οποίοι ως μόνο κίνητρο των πράξεών τους έχουν την ικανοποίηση ίδιων συμφερόντων. Αποβλέπουν στην κατάκτηση της εξουσίας μόνο και μόνο για να αυξήσουν την περιουσία τους και την προσωπική τους δύναμη, αδιαφορούν για τις πραγματικές ανάγκες της πολιτείας και καταφεύγουν σε πράξεις εντυπωσιασμού και λαϊκισμού, επιδιώκοντας ευκαιριακά την εύνοια των πολιτών. Οι πολιτικοί αυτοί έχουν επιλεγεί τυχαία, χάρη στις δημαγωγικές τους τακτικές, χωρίς να διαθέτουν τις απαιτούμενες ικανότητες για τη σωστή διοίκηση της πολιτείας.

Οι φιλόσοφοι βασιλείς (ο όρος βασιλέας στον Πλάτωνα δηλώνει απλώς τον άρχοντα, όχι τον απόλυτο μονάρχη που αντλεί την εξουσία του από το κληρονομικό δικαίωμα ή από τη θέληση του Θεού) είναι προσωπικότητες που δεν διαθέτουν μόνο γνώσεις και συνθετική σκέψη, αλλά πείρα ζωής, διοικητικές ικανότητες και αδαμάντινο χαρακτήρα. Αναλαμβάνουν την εξουσία από αίσθηση καθήκοντος για να διοχετεύσουν μέσα στη νομοθεσία τη σοφία τους και την ακεραιότητά τους. Δεν διαθέτουν ούτε προσωπική περιουσία ούτε καν οικογένεια για να είναι αδέκαστοι, ανεπηρέαστοι και ολόψυχα αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημά τους.

α) Ποιον τρόπο ζωής προτιμούν οι πεπαιδευμένοι από την ανάληψη ευθυνών στη διοίκηση της πολιτείας;

Οι πεπαιδευμένοι πολίτες, όσοι δηλαδή μέσω της παιδείας έχουν φτάσει στη θέαση του αγαθού, απέχουν από την πρακτική ζωή και από την εμπλοκή τους στα θέματα του πολιτικού βίου. Προτιμούν τον θεωρητικό βίο της μελέτης και της σκέψης, μη θέλοντας να συσχετιστούν εκ νέου με τους «δεσμώτες», με τους απαίδευτους δηλαδή πολίτες, οι οποίοι κινούνται ακόμη σ’ ένα επίπεδο εγωιστικών και υλικών επιδιώξεων. Οι πεπαιδευμένοι επιλέγουν τη γαλήνη της πνευματικής ζωής, που τους δίνει την αίσθηση πως προτού καν πεθάνουν έχουν ήδη εγκατασταθεί στα νησιά των μακαρίων -νησιά στη Δύση πέρα από τις στήλες του Ηρακλέους στο ρεύμα του Ωκεανού, όπου σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες ζούσαν οι ήρωες, οι άνθρωποι της χρυσής εποχής (η πρώτη γενιά του ανθρώπινου γένους) καθώς και οι ευσεβείς.

Οι φιλόσοφοι αντιλαμβάνονται πως η ανάληψη ευθυνών στη διοίκηση της πολιτείας σημαίνει την απαιτητική και συχνά εξαντλητική αντιπαράθεση με φιλόδοξους, ανταγωνιστικούς ανθρώπους, οι οποίοι προκειμένου να εξασφαλίσουν τις προσωπικές τους επιδιώξεις θέτουν εμπόδια σε κάθε προσπάθεια που αποσκοπεί στο συλλογικό καλό. Γνωρίζουν πως μια τέτοια ευθύνη θα τερμάτιζε την ψυχική και πνευματική γαλήνη που με κόπο κατέκτησαν, καθώς θα τους ωθούσε σ’ έναν συνεχή αγώνα ενάντια στην άγνοια, τον υλισμό και την κενοδοξία των άλλων ανθρώπων.

Έχοντας, επομένως, φτάσει σ’ ένα υψηλό επίπεδο επίγνωσης και κατανόησης του ανθρώπινου βίου, στέκουν αδιάφοροι απέναντι στις τιμές που θα μπορούσαν να τους αποδώσουν οι υπόλοιποι άνθρωποι, και αντικρίζουν τα προβλήματα των δεσμωτών ως δυσάρεστες καταστάσεις που πλέον δεν τους αφορούν. Ίσως μάλιστα να λανθάνει στη στάση τους αυτή και μια αίσθηση αλαζονείας, που τους οδηγεί να αποστασιοποιούνται από τις ανάγκες των απαίδευτων ανθρώπων. Αποποιούνται εύκολα την εξουσία και τις τιμές που τη συνοδεύουν, μιας και γνωρίζουν καλά πως οι ευθύνες που ακολουθούν τη ζωή ενός ευσυνείδητου άρχοντα είναι δυσβάσταχτες.

β) Με ποιον εκφραστικό τρόπο παρουσιάζει την επιθυμία τους ο Πλάτων;

τοὺς δὲ ὅτι ἑκόντες εἶναι οὐ πράξουσιν, ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι; (οι δεύτεροι, επειδή με τη θέλησή τους δεν θα αναμειχθούν στην πρακτική ζωή, γιατί νομίζουν ότι έχουν εγκατασταθεί στα νησιά των μακαρίων, ενώ είναι ακόμα ζωντανοί;)

Η επιθυμία των πεπαιδευμένων ανθρώπων παρουσιάζεται με μια παρομοίωση, καθώς αν και είναι ακόμη ζωντανοί εκείνοι ζουν σαν να βρίσκονται ήδη στα νησιά των μακαρίων.

Η ευδαιμονία και η γαλήνη που συνοδεύει τη ζωή τους μετά τη θέαση του αγαθού και την κατάκτηση του ανώτατου βαθμού πνευματικής εξέλιξης, είναι μεν μια ιδανική κατάσταση, χαρακτηρίζεται ωστόσο από μια αντιπαραγωγική και ανώφελη απραξία. Ο μόνος λόγος για τον οποίο κατορθώνουν να γευτούν την ιδεατή αυτή ευτυχία είναι γιατί αποφεύγουν να αναλάβουν τις ευθύνες τους απέναντι στους άλλους πολίτες. Έτσι, αν και οι ίδιοι θεωρούν ότι έχουν επιτύχει κάτι το εξαιρετικά σημαντικό, στην πραγματικότητα βρίσκονται μόνο στην αρχή του προορισμού τους. Κι αυτό γιατί αμέσως μετά την κατάκτηση της αναγκαίας παιδείας, οι φιλόσοφοι οφείλουν να επιστρέψουν κοντά στους δεσμώτες, κοντά στους απαίδευτους συμπολίτες τους, και να δώσουν το δύσκολο αγώνα του διαφωτισμού τους.

Η επιστροφή στη σπηλιά, στο πεδίο της άγνοιας, θα βλάψει την όρασή τους και θα τους εκθέσει στην καταφρόνια των άλλων, οι οποίοι ενδέχεται ακόμη και να επιτεθούν στους επίδοξους ελευθερωτές τους και να τους εξοντώσουν, χαρακτηριστική ως προς αυτή η καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη. Παρά τον κίνδυνο ωστόσο, ο απελευθερωμένος δεσμώτης, ο φιλόσοφος δηλαδή, έχει την υποχρέωση να κατέλθει στη σπηλιά και να προσπαθήσει να αναμορφώσει τους δεσμώτες.