Εγχειρίδιο Γλωσσικής Διδασκαλίας: Κατηγορούμενο – Γενική Κατηγορηματική

Peter Holme III 

Εγχειρίδιο Γλωσσικής Διδασκαλίας: Κατηγορούμενο-Γενική Κατηγορηματική

Συμπληρωματικά για το κατηγορούμενο, γενική κατηγορηματική, επιρρηματικό και προληπτικό κατηγορούμενο 

Α. ΥΠΕΝΘΥΜΙΣΗ

Να μελετήσετε το επόμενο κείμενο και να προσπαθήσετε, με βάση όσα ξέρετε μέχρι τώρα, να βρείτε τις λέξεις που είναι κατηγορούμενα:

Κῦρος ἔτι παῖς ὤν, ὅτ’ ἐπαιδεύετο καὶ σὺν ἀδελφῷ καὶ σὺν τοῖς ἄλλοις παισί, πάντων πάντα κράτιστος ἐνομίζετο. Οὗτος αἰδημονέστατος τῶν ἡλικιωτῶν ἐδόκει εἶναι καὶ φιλιππότατος· ἔκρινον δ’ αὐτὸν καὶ τῶν εἰς τὸν πόλεμον ἔργων, τοξικῆς τε καὶ ἀκοντίσεως, φιλομαθέστατον εἶναι καὶ μελετηρότατον. Ἐπεὶ δὲ τῇ ἡλικίᾳ ἔπρεπε, καὶ φιλοθηρότατος ἦν καὶ πρὸς τὰ θηρία φιλοκινδυνότατος.

(Ξενοφῶντος Κύρου Ἀνάβασις, Α’, 9, 2-6, διασκευή)

αἰδημονέστατος (αἰδήμων): πάρα πολύ ντροπαλός

φιλιππότατος (φίλιππος): πάρα πολύ φίλος των αλόγων (της ιππασίας)

ἐπεὶ... ἔπρεπε: όταν πλέον ταίριαζε στην ηλικία του

φιλοθηρότατος (φιλόθηρος): πάρα πολύ φίλος του κυνηγιού

παῖς: κατηγορούμενο στο Κῦρος, μέσω της μετοχής ὤν (εἰμί)

κράτιστος: κατηγορούμενο στο Κῦρος μέσω του ρήματος ἐνομίζετο

αἰδημονέστατος – φιλιππότατος: κατηγορούμενα στο οὗτος μέσω του απαρεμφάτου εἶναι

φιλομαθέστατον – μελετηρότατον: κατηγορούμενα στο αὐτὸν μέσω του απαρεμφάτου εἶναι

φιλοθηρότατος – φιλοκινδυνότατος: κατηγορούμενα στο εννοούμενο υποκείμενο οὗτος μέσω του ρήματος ἦν

Μετάφραση

Ο Κύρος, ενώ ήταν ακόμη παιδί, όταν εκπαιδευόταν μαζί με τον αδερφό του και μαζί με τα άλλα παιδιά, θεωρούταν καλύτερος απ’ όλους σε όλα. Αυτός φαινόταν πως είναι ο πιο ντροπαλός από τους συνομήλικούς του και πάρα πολύ φίλος της ιππασίας. Έκριναν αυτόν και στις πολεμικές δραστηριότητες, στην τοξοβολία και τον ακοντισμό, πως ήταν πολύ φιλομαθής και πολύ μελετηρός. Κι όταν πλέον ταίριαζε στην ηλικία του, ήταν και πολύ φίλος του κυνηγιού και ριψοκίνδυνος απέναντι στα θηρία.

- Κατηγορούμενο είναι η λέξη με την οποία αποδίδεται στο υποκείμενο ένα γνώρισμα.

- Τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενο με το κατηγορούμενο λέγονται συνδετικά (Π.χ. εἰμί, ὑπάρχω, γίγνομαι, τυγχάνω, καθίσταμαι, αἱροῦμαι, καλοῦμαι).

- Το κατηγορούμενο μπορεί να είναι επίθετο ή ουσιαστικό, αλλά επίσης και κάθε άλλη λέξη ή ολόκληρη πρόταση.

Ῥόδος  ἐστὶ νῆσος.

Ἐπύαξα ἦν φιλομαθεστάτη.

Ἀλέξανδρος ἐγένετο τηλικοῦτος (= τόσο μεγάλος).

Ἐγώ εἰμι ὁ λέγων.

Τὸ σιγᾶν (= η σιωπή) ἐστι σωφρονεῖν.

Οἱ στρατεύσαντες ἐγένοντο χίλιοι.

Τὸ στράτευμα ἦν πλησίον.

Φίλιππός ἐστιν ὅ,τι ἂν εἴπῃ τις.

- Το κατηγορούμενο, όταν είναι όνομα, συμφωνεί πάντοτε με το υποκείμενο στην πτώση.

- Πέρα όμως από αυτή τη μορφή, που είναι και η πιο συνηθισμένη, το κατηγορούμενο εμφανίζεται και με άλλες μορφές.

Β. ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Στα παρακάτω παραδείγματα να μελετήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις και να επισημάνετε τη συντακτική τους χρήση:

Ἱπποκράτης ὅδε ἐστὶ τῶν ἐπιχωρίων (ένας από τους ντόπιους). = γενική κατηγορηματική διαιρετική

Ἀλκιβιάδης ἦν ἐτῶν ὡς τεσσαράκοντα. = γενική κατηγορηματική της ιδιότητας

Οἱ τελευταῖοι στρατιῶται κατέβαινον σκοταῖοι (με το σκοτάδι) εἰς τὸ πεδίον. = επιρρηματικό κατηγορούμενο του χρόνου

Θεμιστοκλῆς ἀπέθανεν φαρμάκῳ ἑκών (με τη θέληση του). = επιρρηματικό κατηγορούμενο του τρόπου

Τὸ Ἀλεξάνδρου ὄνομα μέγιστον ηὔξατο (ώστε να γίνει μεγάλο). = προληπτικό κατηγορούμενο

Τὸ τῆς πόλεως τεῖχος κτίζεται ὑψηλόν. = προληπτικό κατηγορούμενο

Γ. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

I.   Γενική κατηγορηματική: Όταν το κατηγορούμενο είναι ουσιαστικό, μερικές φορές δεν τίθεται σε ονομαστική πτώση, σύμφωνα με τον κανόνα, αλλά σε γενική που ονομάζεται γενική κατηγορηματική και δηλώνει:

α)  Κτήση (γενική κατηγορηματική κτητική)

Ὁ ἀγρός ἐστι Τιμοξένου (= ανήκει στον Τιμόξενο).

β) Ένα σύνολο, του οποίου το υποκείμενο αποτελεί μέρος (γενική κατηγορηματική διαιρετική).

Ἀγησίλαος ἦν τῶν στρατηγῶν (= ένας από τους στρατηγούς).

γ)  Ύλη (γενική κατηγορηματική της ύλης)

Ὁ στέφανός ἐστι χρυσοῦ (= φτιαγμένος από χρυσό).

δ) Ιδιότητα (γενική κατηγορηματική της ιδιότητας)

Πολλοὶ ἦσαν τῆς αὐτῆς γνώμης (= είχαν την ίδια γνώμη).

ε) Αξία (γενική κατηγορηματική της αξίας)

Ὁ σίτος ἦν ταλάντου (= άξιζε ένα τάλαντο).

Σημείωση: Η χρήση της γενικής κατηγορηματικής (εκτός από τη γενική της ύλης) είναι πολύ συχνή στη νεοελληνική γλώσσα.

— Αυτό το σπίτι είναι του Νίκου (γενική κατηγ. κτητική)

— Ο Κώστας είναι της παρέας μας (γενική κατηγ. διαιρετική)

— Οι πολύχρωμες γραβάτες είναι της μόδας (γενική κατηγ. ιδιότητας)

— Αυτή η σοκολάτα είναι των πεντακοσίων δραχμών (γενική κατηγ. αξίας)

II. Επιρρηματικό κατηγορούμενο: οποιοδήποτε ρήμα (ιδιαίτερα όσα σημαίνουν κίνηση) μπορεί να συνδέει το υποκείμενο με ένα κατηγορούμενο, το οποίο ισοδυναμεί με επίρρημα.

Το κατηγορούμενο αυτό λέγεται επιρρηματικό.

Είναι συνήθως επίθετο και δηλώνει: τόπο, χρόνο, τρόπο, σκοπό, σειρά κ.λπ.

- Οἱ στρατιῶται ἐσκήνουν (= στρατοπέδευαν) ὑπαίθριοι (= στο ύπαιθρο). = τόπο

- Ὁ ἄγγελος ἀφίκετο τριταῖος (= μετά από τρεις μέρες). = χρόνο

- Δημαγόρας ἐστράτευσεν ἐθελοντής (= εθελοντικά). = τρόπο

- Αἱ νῆες (=τα πλοία) ἔπλευσαν βοηθοί (= για να βοηθήσουν). = σκοπό

- Ἀλέξανδρος ἐπετέθη πρῶτος. = σειρά

III.   Προληπτικό κατηγορούμενο: Τα ρήματα που σημαίνουν εξέλιξη και η ενέργειά τους διαρκεί για πολύ χρόνο είναι δυνατό να παίρνουν κατηγορούμενο, με το οποίο αποδίδεται από πριν στο υποκείμενο, ως γνώρισμα, το τελικό αποτέλεσμα του ρήματος.

Το κατηγορούμενο αυτό, που προλαβαίνει το αποτέλεσμα της ρηματικής ενέργειας, λέγεται προληπτικό.

Ὁ Ἀσωπὸς ποταμὸς ἐρρύη (= πλημμύρισε) μέγας (= με αποτέλεσμα να γίνει μεγάλος, αδιάβατος).

Ἀννίκερις ὁ Κυρηναῖος τοὺ ἑαυτοῦ φίλους ἱππέας ἐδίδαξε (= ώστε να γίνουν ιππείς).

(Πρβλ. νε. Ο Γιάννης σπουδάζει δικηγόρος).

Δ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να μεταφράσετε το παρακάτω κείμενο, αφού πρώτα βρείτε τα κατηγορούμενα που υπάρχουν σ’ αυτό:

Ἐγώ, ὁ Μαύσωλος, ἐβασίλευσα Καρίας ἁπάσης, ἦρξα Λυδῶν ἐνίων καὶ ἀντίος πολλοῖς ἡγεμόσιν ἦλθον. Τῶν ἐνδοξοτάτων βασιλέων ἦν καὶ ἐν πολέμοις κρατερός. Τὸ δὲ μέγιστον, ὅτε ἐγενόμην ἐτῶν πεντήκοντα, μνῆμα κάλλιστον ἐν Ἁλικαρνασσῷ πρῶτος ἐποίησα. Τοῦτο τὸ μνῆμα ἦν λίθων μεγάλων καὶ ἐκτίσθηὑψηλόν. Δικαίως ἐπὶ τούτοις μέγα φρονῶ καὶ δοκῶ τῶν ἀθανάτων ἔσεσθαι.

ἐνίων (ἔνιοι): μερικών

ἀντίος... ἦλθον: σε σύγκρουση με πολλούς ηγεμόνες ήρθα

κρατερός: δυνατός, γενναίος

μέγα φρονώ: υπερηφανεύομαι

(Λουκιανός, Νεκρικοί Διάλογοι, 24,1, διασκευή)

ἀντίος: επιρρηματικό κατηγορούμενο του τρόπου στο ρήμα ἦλθον

τῶν βασιλέων: γενική κατηγορηματική διαιρετική μέσω του συνδετικού ἦν, που αναφέρεται στο υποκείμενο του ρήματος

κρατερός: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του ρήματος ἦν

ἐτῶν: γενική κατηγορηματική της ιδιότητας, μέσω του ἐγενόμην

πρῶτος: επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει τάξη

λίθων: γενική κατηγορηματική της ύλης, μέσω του ρήματος ἦν

ὑψηλόν: προληπτικό κατηγορούμενο μέσω του ρήματος ἐκτίσθη

τῶν ἀθανάτων: γενική κατηγορηματική διαιρετική μέσω του απαρεμφάτου ἔσεσθαι στο υποκείμενο ἐγώ

Μετάφραση

Εγώ, ο Μαύσωλος, βασίλευσα σε όλη την Καρία, εξουσίασα μερικούς από τους Λυδούς και ήρθα σε σύγκρουση με πολλούς ηγεμόνες. Ήμουν ένας από τους πιο ένδοξους βασιλείς και ήμουν γενναίος στους πολέμους. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι, όταν έγινα πενήντα ετών, έφτιαξα πρώτος ωραιότατο μνημείο στην Αλικαρνασσό. Αυτό το μνημείο φτιάχτηκε με μεγάλες πέτρες και χτίστηκε για να γίνει ψηλό. Δίκαια, λοιπόν, περηφανεύομαι γι’ αυτά και θεωρώ πως θα είμαι ένας από τους αθάνατους.

Να προσδιορίσετε το είδος της γενικής κατηγορηματικής:

Ἡ ἡγεμονία ἐστὶ τῆς πόλεως. [Η κυριαρχία (η ανώτατη αρχή) ανήκει στην πόλη] = γενική κατηγορηματική κτητική

Ἑρμοκράτης ἦν τῶν στρατιωτῶν. [Ο Ερμοκράτης ήταν ένας από τους στρατιώτες] = γενική κατηγορηματική διαιρετική

Ἡ γέφυρα ἐγένετο λίθων. [Η γέφυρα φτιάχτηκε με πέτρες] = γενική κατηγορηματική της ύλης

Ἐνταῦθα ὑπῆρχεν οἶνος πέντε ἐτῶν. [Εδώ υπήρχε κρασί πέντε ετών] = γενική κατηγορηματική της ιδιότητας

Κίμων ἦν γένους παλαιοῦ καὶ εὐκλεοῦς. [Ο Κύρος ήταν από γένος παλαιό και ένδοξο] = γενική κατηγορηματική κτητική  

Σόλων ἦν τῶν ἑπτὰ σοφῶν. [Ο Σόλωνας ήταν ένας από τους επτά σοφούς] = γενική κατηγορηματική διαιρετική

Ἡ Λακεδαίμων τῆς Πελοποννήσου ἐστί. [Η Λακωνία είναι μέρος της Πελοποννήσου] = γενική κατηγορηματική διαιρετική  

Οὗτος ὁ ἀγρὸς πεντήκοντα μνῶν ἐστί. [Αυτό το χωράφι αξίζει πενήντα μνες] = γενική κατηγορηματική της αξίας

Τὸ μὲν ἐπιτιμᾶν (= οι επικρίσεις, οι κατηγορίες) ἐστι παντός, τὸ δ’ ὀρθῶς συμβουλεύειν ἐστὶ σώφρονος. [Οι επικρίσεις είναι γνώρισμα όλων, η σωστή καθοδήγηση όμως του συνετού] = γενικές κατηγορηματικές κτητικές

Ἦν δὲ οὗτος τῶν ἀμφὶ Μίλητον στρατευσάντων. [Αυτός ήταν ένας από εκείνους που εκστράτευσαν κοντά στη Μίλητο] = γενική κατηγορηματική διαιρετική

Ποια από τα κατηγορούμενα είναι προληπτικά, ποια είναι επιρρηματικά και τι σημαίνουν;

Σωκράτης καὶ Πρωταγόρας ἀντίοι (= αντικριστά, απέναντι) ἐκάθηντο ἐν τῷ τοῦ Καλλίου οἴκῳ. [Ο Σωκράτης και ο Πρωταγόρας κάθονταν απέναντι στο σπίτι του Καλλία] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει τόπο (αν αποδοθεί ως αντικριστά, τότε δηλώνει περισσότερο την έννοια του τρόπου)

Δημοσθένης ὄρθριος (= τα ξημερώματα) ἀφίκετο εἰς τὴν πόλιν. [Ο Δημοσθένης έφτασε στην πόλη τα ξημερώματα] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει χρόνο

Διὰ τούτων Φίλιππος ἤρθη μέγας (= αναδείχτηκε ώστε να γίνει μεγάλος). [Μέσω αυτών ο Φίλιππος αναδείχτηκε ώστε να γίνει μεγάλος] = προληπτικό κατηγορούμενο

Κῦρος ἄσμενος (= με ευχαρίστηση) ἑώρα τοὺς Ἕλληνας νικῶντας. [Ο Κύρος έβλεπε με ευχαρίστηση τους Έλληνες να νικούν] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει τρόπο

Ἱεροκλῆς ἀφίκετο τεταρταῖος εἰς Ἄργος. [Ο Ιεροκλής έφτασε την τέταρτη μέρα στο Άργος] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει χρόνο

Οἱ  Θηβαῖοι παρεδόθησαν πρῶτοι. [Οι Θηβαίοι παραδόθηκαν πρώτοι] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει τάξη

Βοῦλις καὶ Σπέρχις ἑκόντες (= με τη θέληση τους) τῷ βασιλεῖ προσῆλθον ἐπὶ τιμωρίᾳ (= για να τιμωρηθούν). [Ο Βούλις και ο Σπέρχις παρουσιάστηκαν με τη θέλησή τους στο βασιλιά για να τιμωρηθούν] = επιρρηματικό κατηγορούμενο που δηλώνει τρόπο

Κίμων ὑπὸ τῆς μητρὸς ἐλεήμων ἐτράφη (= ανατράφηκε). [Ο Κίμωνας ανατράφηκε από τη μητέρα του ώστε να γίνει ευσπλαχνικός] = προληπτικό κατηγορούμενο

Να μεταφέρετε στην αρχαία Ελληνική τις προτάσεις:

Ο Κύρος βγήκε (ἐξῆλθε) από τα ανάκτορα τη δεύτερη μέρα. = Κῦρος ἐξῆλθε τῶν ἀνακτόρων δευτεραῖος

Ο Σωκράτης ήταν ένας από τους φιλοσόφους. = Σωκράτης ἦν τῶν φιλοσόφων

Το σπίτι ήταν φτιαγμένο με πλίνθους. = Ἡ οἰκία ἦν πλίνθων

Αυτός ο ναός είναι από ξύλα. = Oὗτος ὁ ναός ἐστί  ξύλων