Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 13 (το επιχείρημα του Σωκράτη)

Rob Woodcox 

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 13 (το επιχείρημα του Σωκράτη)

Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων

Ο Γλαύκων υποβάλλει την ένσταση ότι αν αναγκάσουν τους φιλοσόφους να επιστρέψουν στο σπήλαιο, θα τους αδικήσουν, αφού θα τους αναγκάσουν να ζουν χειρότερα, ενώ μπορούν να ζήσουν καλύτερα.

α) Τι απαντά ο Σωκράτης στον Γλαύκωνα; Είναι, κατά τη γνώμη σας, πειστικό το επιχείρημα του Σωκράτη;

β) Πώς κρίνετε εσείς την άποψη του Γλαύκωνα;

α) Ο Σωκράτης τονίζει στην απάντησή του πως βασική μέριμνα του Νόμου δεν είναι πώς θα ευτυχήσει υπερβολικά μία μόνο από τις κοινωνικές τάξεις, αλλά πώς θα επιτευχθεί η ευδαιμονία για το σύνολο των πολιτών. Ο Νόμος και μέσω αυτού η Πολιτεία -η ιδανική Πολιτεία που δομείται από τον Πλάτωνα- επιχειρεί α) να ενώσει όλους τους πολίτες σ’ ένα αρμονικό σύνολο είτε πείθοντάς του για τα οφέλη αυτής της συνύπαρξης είτε εξαναγκάζοντάς τους δια της βίας να συμμορφωθούν στην κοινή αυτή θέληση, β) να ωθήσει τους πολίτες να αξιοποιούν ο καθένας τις ιδιαίτερες κλίσεις και ικανότητές του, ώστε να προσφέρεται από την εργασία και προσφορά κάθε μεμονωμένου ατόμου το καλύτερο και μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα προς όφελος της κοινωνικής ομάδας και γ) να διαπαιδαγωγεί και να διαμορφώνει κατά τέτοιο τρόπο τους πολίτες, ώστε αφενός να είναι σε θέση να αποτελέσουν κατάλληλα μέλη του κοινωνικού συνόλου κι αφετέρου να μπορεί να τους αξιοποιεί σε σχέση με τη συνοχή της πολιτειακής συνύπαρξης, μη επιτρέποντάς τους την αυτόνομη, ανεξέλεγκτη και εγωκεντρικά εστιασμένη δράση.

Η άποψη αυτή βρίσκει το ανάλογό της και στα λόγια του Περικλή, όπως αυτά έχουν καταγραφεί από τον Θουκυδίδη (ΙΙ 60): «ἐγὼ γὰρ ἡγοῦμαι πόλιν πλείω ξύμπασαν ὀρθουμένην ὠφελεῖν τοὺς ἰδιώτας ἢ καθ’ ἕκαστον τῶν πολιτῶν εὐπραγοῦσαν, ἁθρόαν δὲ σφαλλομένην. Καλῶς μὲν γὰρ φερόμενος ἀνὴρ τὸ καθ’ ἑαυτὸν διαφθειρομένης της πατρίδος οὐδὲν ἧσσον ξυναπόλλυται, κακοτυχῶν δὲ ἐν εὐτυχούσῃ πολλῷ μᾶλλον διασῴζεται» [Εγώ τουλάχιστον πιστεύω, ότι η πόλις, η οποία ακμάζει ως σύνολον, ωφελεί περισσότερον τους ιδιώτας, παρά εάν, ενώ καθείς από τους πολίτας ευτυχή, εκείνη ως σύνολον αποτυγχάνη. (Μετάφραση: Ελευθέριος Βενιζέλος)].

Ο Σωκράτης, επομένως, ως αντίλογο στην ένσταση του Γλαύκωνα θέτει την ανάγκη της συλλογικής ευδαιμονίας∙ το συλλογικά επωφελές υπερτερεί της ευτυχίας μιας μερίδας πολιτών, ιδίως όταν οι πολίτες αυτοί είναι οι φιλόσοφοι. Η ευθύνη και η δύναμη που αναλογεί στους φιλοσόφους (φύλακες - άρχοντες) δεν μπορεί να συνδυαστεί με την προσδοκία ευδαιμονίας. Αν τους δοθεί η εξουσία και συνάμα τους επιτραπεί να διεκδικούν την ατομική τους ευτυχία, τότε το αποτέλεσμα θα είναι για άλλη μια φορά η διαφθορά, η έπαρση και η αδιαφορία για το σημαντικό έργο που έχουν να επιτελέσουν, όπως δηλαδή καταλήγουν οι άνθρωποι εξουσίας διαχρονικά σε όλες τις κοινωνίες.

Υπ’ αυτή την έννοια οι φύλακες, μολονότι κατέχουν στην ιδεώδη πόλη την εξουσία, δεν θα έχουν ούτε περιουσία ούτε θα κτίζουν μεγάλες και ωραίες κατοικίες, ούτε θα διαθέτουν χρήματα ούτε θα φιλοξενούν γνωστούς και φίλους. Η ζωή τους θα είναι πειθαρχημένη και λιτή. Προϋπόθεση, η οποία μοιάζει αυστηρή, αλλά στην πραγματικότητα είναι αναγκαία προκειμένου να διαφυλαχθεί η ιδεώδης πολιτεία από τη δύναμη της εξουσίας να διαφθείρει τους ανθρώπους που την κατέχουν.

Η θέση του Σωκράτη είναι πως εφόσον στο πλαίσιο της Πολιτείας οι φιλόσοφοι θα λάβουν την καλύτερη δυνατή παιδεία και θα είναι αποδεδειγμένα οι κατάλληλοι άνθρωποι ν’ αναλάβουν την εξουσία, θα πρέπει να πεισθούν και να κατανοήσουν την ευθύνη και το χρέος που έχουν απέναντι στους συμπολίτες τους. Η ανάληψη της εξουσίας θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως υποχρέωση, ως μέγιστη ευθύνη, και όχι ως προνόμιο. Όπως, άλλωστε, κάθε άλλος πολίτης με βάση τον καταμερισμό των εργασιών και των υποχρεώσεων, οφείλει να ενισχύσει το κοινωνικό σύνολο υπηρετώντας στη θέση που ταιριάζει καλύτερα στις δυνατότητές του, έτσι και οι φιλόσοφοι πρέπει ν’ ανταποκριθούν στην ευθύνη που τους αναλογεί υπηρετώντας την πολιτεία από την ανώτερη θέση στην κοινωνική κατάταξη, αυτή του άρχοντα.

Κριτική του επιχειρήματος

- Παρά το εύλογο της αξίωσης του Σωκράτη να διαφυλαχθεί η Πολιτεία απ’ τη διαφθορά της εξουσίας, προωθώντας στις ανώτατες θέσεις πολίτες που έχουν κατακτήσει τους υψηλότερους αναβαθμούς γνώσης και αντίληψης, η αντίφαση που προκύπτει σε σχέση με τον στόχο της Πολιτείας για διασφάλιση της συλλογικής ευδαιμονίας, δεν αίρεται. Ο Αριστοτέλης διέγνωσε πρώτος την αντίφαση αυτή, τονίζοντας πως δεν μπορεί μια Πολιτεία που επιδιώκει την ευτυχία όλων των πολιτών της να εξαναγκάζει, ακόμη και με τη βία, τους φιλοσόφους της ν’ αναλάβουν την εξουσία, όταν οι ίδιοι δεν θέλουν κάτι τέτοιο. Δεν μπορεί να υπάρξει συλλογική ευτυχία, όταν μια μερίδα των πολιτών έχει εξαναγκαστεί σε κάτι που της φέρνει δυστυχία.

- Η αντίφαση αυτή, ωστόσο, αποτελεί θεωρητικό κυρίως σχήμα, αν λάβουμε υπόψη μας την αξία αυτού που επιδιώκει ο Σωκράτης (Πλάτωνας). Το ζητούμενο σε ό,τι αφορά την εξουσία της Πολιτείας είναι διττό: από τη μία πρέπει να δίνεται σ’ εκείνους μόνο που έχουν πραγματικά την ικανότητα και τις γνώσεις να τη διαχειριστούν σωστά, κι από την άλλη δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον πλούτο και τη δύναμη, όπως κατ’ επανάληψη έχει συμβεί στα χρόνια των δημαγωγών. Ιδανικός άρχων δεν είναι εκείνος που έχει τη φιλοδοξία και τη θέληση να κυβερνήσει, επειδή προφανώς αποσκοπεί σε ίδια οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Ιδανικός άρχων είναι εκείνος που, κατά πώς το πρεσβεύει ο Πλάτωνας, έχει φτάσει μέσα από μια κοπιώδη πορεία στη θέαση του αγαθού, έχει αντικρίσει τον ιδανικό κόσμο των Ιδεών και μπορεί πλέον να μεταδώσει στους συμπολίτες του την επιθυμία ν’ ανέλθουν σε αρτιότερα σχήματα κοινωνικής συνύπαρξης∙ σχήματα που το δίχως άλλο μπορούν να διασφαλίσουν τη συλλογική ευδαιμονία, εφόσον από αυτά ελλείπει η κυριαρχία του υλισμού και λοιπών εγγενών ελαττωμάτων της συνήθους περιορισμένης αντίληψης των ανθρώπων δεσμωτών.

Οι φιλόσοφοι έχοντας διανύσει την πορεία εκείνη που τους έχει επιτρέψει την ευδαιμονική θέαση του αγαθού, δεν μπορούν να παραμείνουν αμέτοχοι και εσαεί μακάριοι, οφείλουν ν’ αναλάβουν το υψηλό χρέος τους απέναντι στους συμπολίτες τους που παραμένουν εγκλωβισμένοι σε κατάσταση άγνοιας. Μέσα, άλλωστε, από την πραγμάτωση αυτού του χρέους, όσο επώδυνο κι αν είναι για τους ίδιους, οι φιλόσοφοι θα πρέπει να εκμαιεύσουν την ευδαιμονία εκείνη που προκύπτει απ’ την προσφορά στον άλλον άνθρωπο. Η δική τους ευδαιμονία δεν θα έχει τον απόλυτο βαθμό της ανέφελης ενασχόλησης με τα πνευματικά ζητήματα, θα έχει όμως το χαρακτήρα της βαθιάς ικανοποίησης που αντλείται από την επίτευξη ενός δυσεπίτευκτου έργου∙ της σωστής καθοδήγησης των άλλων πολιτών, ώστε να γνωρίσουν τις ουσιαστικές αξίες που θα πρέπει να διέπουν τον ατομικό και συλλογικό τους βίο.

β) Η σκέψη του Γλαύκωνα πως οι φιλόσοφοι θ’ αδικηθούν αν εξαναγκασθούν ν’ αναλάβουν την εξουσία παρά τη θέλησή τους, έχει νόημα μόνο στο πλαίσιο μιας θεωρητικά σχεδιαζόμενης και ιδεατής Πολιτείας, όπου επιχειρείται η ιδανική διαβίωση για όλους τους πολίτες. Στην πραγματικότητα, όμως, εκείνο που θέλει ν’ αποφύγει ο Πλάτωνας, τα φαινόμενα δηλαδή διαφθοράς και ανικανότητας των αρχόντων, είναι τέτοιας σοβαρότητας, ώστε η αυστηρότητά του είναι δικαιολογημένη.

Για να γίνει αντιληπτό τι ήθελε ν’ αποφύγει με κάθε τρόπο ο Πλάτωνας, αρκεί να λάβουμε υπόψη μας την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα πολιτικά πράγματα της χώρας. Ο Πλάτωνας πρέσβευε πως η εξουσία θα έπρεπε να δίνεται στους ανθρώπους εκείνους που έχουν φτάσει στον υψηλότερο βαθμό νοητικής αντίληψης μέσω μιας κοπιώδους παιδευτικής διαδικασίας. Σήμερα διαπιστώνουμε πως στο βουλευτικό αξίωμα εκλέγονται άνθρωποι που εξαργυρώνουν τη φήμη τους (πρόσωπα από το χώρο της τηλεόρασης, του θεάματος κτλ.) το οικογενειακό τους όνομα ή τη λαϊκίζουσα τάση τους να υπόσχονται στους πολίτες διάφορες εξυπηρετήσεις και διευκολύνσεις. Άνθρωποι που δεν έχουν ούτε τις απαιτούμενες γνώσεις ούτε τη δυνατότητα να διαχειριστούν σωστά τα πολύπλοκα οικονομικά, νομικά και διπλωματικά ζητήματα που σχετίζονται με τη διακυβέρνηση ενός κράτους. Άνθρωποι που καλούνται να εκφέρουν με την ψήφο τους άποψη για τις οικονομικές πολιτικές του κράτους, χωρίς να είναι καν σε θέση να τις κατανοήσουν. Γνώρισμα, μάλιστα, των πολιτικών εκείνων που υστερούν ως προς την κατάρτισή τους είναι το πλεόνασμα λαϊκισμού που διακρίνει τα λεγόμενά τους, καθώς επιχειρούν να καλύψουν την πραγματική τους αδυναμία να προσφέρουν ουσιαστικό έργο με εύκολες και άκοπες δηλώσεις υπέρ των πολιτών.

Η ευθύνη για την εκλογή αναποτελεσματικών και απαίδευτων ανθρώπων στο βουλευτικό αξίωμα βαρύνει εξίσου τους πολίτες και τα κόμματα. Οι πολίτες ψηφίζουν με γνώμονα προσωπικά μικροσυμφέροντα (σε τοπικές κοινωνίες) ή τη φήμη κάποιου υποψηφίου, κι όχι την πραγματική του αξία, τη μόρφωσή του και τη δυνατότητά του να επιτελέσει άρτια το έργο που του ανατίθεται. Ενώ, από την άλλη, τα κόμματα προωθούν τέτοιους υποψηφίους μόνο και μόνο για να συλλέξουν ψήφους, αφού γνωρίζουν εκ των προτέρων πως η πλειοψηφία των πολιτών δεν έχει σοβαρά κριτήρια κατά την επιλογή των βουλευτών. Προκύπτει έτσι το παράδοξο της εποχής μας να ανατίθεται, σε μια άκρως ανταγωνιστική παγκόσμια οικονομία, η λήψη εξαιρετικά σημαντικών αποφάσεων σε πολιτικούς-μαριονέτες που δεν έχουν ούτε στο ελάχιστο γνώσεις ή πείρα πάνω σε οικονομικά ζητήματα. Αντιστοίχως, κρίσιμα νομικά και διπλωματικά θέματα ψηφίζονται και κρίνονται από ανθρώπους ελλιπούς ή ανύπαρκτης παιδείας.

Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως οι άρχοντες θα έπρεπε να υπηρετούν τον Νόμο και τους πολίτες, χωρίς οι ίδιοι να έχουν το δικαίωμα προσωπικής περιουσίας και πολυτέλειας στον ατομικό τους βίο. Εκείνο που διαπιστώνουμε, όμως, σήμερα είναι ότι οι πολιτικοί θεωρούν πως μπορούν να εφαρμόζουν ή να καταπατούν τους νόμους κατά βούληση∙ αδιαφορούν για τα συμφέροντα και τις ανάγκες των πολιτών, αλλά φροντίζουν επίμονα και με ευλάβεια για τον προσωπικό τους πλουτισμό. Η λιτή διαβίωση, που επιδίωκε ο Πλάτωνας για τους άρχοντες, έχει αντικατασταθεί απ’ τους σημερινούς πολιτικούς με τη συγκέντρωση πλούτου, την κατάχρηση εξουσίας, την αλαζονεία και την πλήρη αδιαφορία για το συλλογικά επωφελές.

Οι δημαγωγοί που δρούσαν στην εποχή του Πλάτωνα και λυμαίνονταν την εξουσία βασιζόμενοι στο λαϊκισμό και όχι στην προσωπική τους αξία και ικανότητα, βρίσκουν άξιους απογόνους διαχρονικά στο χώρο της πολιτικής, και μάλιστα με τη στήριξη των ίδιων των πολιτών, οι οποίοι αδιαφορώντας επί της ουσίας για τα πολιτικά δρώμενα παρέχουν αλόγιστα τη στήριξή τους σε ακατάλληλους ανθρώπους.