Διονύσιος Σολωμός «Ο Κρητικός» (Αφηγηματικές Τεχνικές)

Dan Breckwoldt

Διονύσιος Σολωμός «Ο Κρητικός» (Αφηγηματικές Τεχνικές)

Αφηγητής:

Ο επινοημένος αφηγητής του ποιήματος είναι δραματοποιημένος και ομοδιηγητικός, αποτελεί δηλαδή πρόσωπο της ιστορίας που αφηγείται, και συνάμα αυτοδιηγητικός, καθώς είναι πρωταγωνιστικό πρόσωπο της αφηγούμενης ιστορίας.

Επιπλέον, ο αφηγητής μπορεί να χαρακτηριστεί αξιόπιστος, υπό την έννοια πως ο αναγνώστης μπορεί να εμπιστευτεί τα λεγόμενά του, αλλά και αυτοσυνειδητοποιημένος, μιας κι έχει συνείδηση του γεγονότος ότι αφηγείται μια ιστορία: «Πιστέψετε π’ ό,τι θα πω είν’ ακριβή αλήθεια».

- Η αφήγηση της ιστορίας δίνεται σε πρώτο πρόσωπο, στοιχείο που ενισχύει την παραστατικότητα της αφήγησης και της προσδίδει την αλήθεια του προσωπικού βιώματος.

Οπτική γωνία:

Η αφήγηση μας δίνεται από την οπτική γωνία του πρωταγωνιστή Κρητικού.

Εστίαση:

Η αφήγηση γίνεται με εσωτερική εστίαση, καθώς αντικρίζουμε τα γεγονότα από την οπτική γωνία του ήρωα-αφηγητή. Η εσωτερική εστίαση σημαίνει περιορισμένη θέαση της ιστορίας, υπό την έννοια πως ο αφηγητής δεν έχει γνώση όλων των παραμέτρων της ιστορίας που βιώνει, δεν μπορεί για παράδειγμα να γνωρίζει τις σκέψεις των άλλων προσώπων της ιστορίας.

Στους αναγνώστες, επομένως, παρουσιάζονται τα γεγονότα όπως τα βίωσε και τα αντιλήφθηκε ο ήρωας-αφηγητής.

Χρόνος της ιστορίας:

Τα γεγονότα της κύριας αφήγησης λαμβάνουν χώρα κάποια στιγμή το 1824 μετά τη φυγή χιλιάδων κατοίκων της Κρήτης με πλοία από τη νότια και τη δυτική Κρήτη. Ενώ, ειδικότερα το ναυάγιο και οι θαυμαστές εμπειρίες της Φεγγαροντυμένης και του γλυκύτατου ήχου, πιθανώς να διαρκούν μόλις μια νύχτα.

Αφηγηματικός χρόνος:

Σε ό,τι αφορά την αφηγηματική οργάνωση του χρόνου διακρίνουμε τρεις κατηγορίες: την τάξη ή σειρά, τη διάρκεια και τη συχνότητα.

Α. Τάξη – σειρά

Η τάξη ή σειρά αφορά τη σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και τη σειρά με την οποία αυτά αναδιατάσσονται μέσα στο αφηγηματικό κείμενο.

Οι χρονικές ασυμφωνίες ανάμεσα στην ιστορία και την αφήγηση ονομάζονται αναχρονίες και διακρίνονται σε αναλήψεις και προλήψεις. Ανάληψη είναι κάθε ανάκληση γεγονότος που χρονικά είναι προγενέστερο από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρισκόμαστε σε μια συγκεκριμένη στιγμή∙ αντίθετα, πρόληψη είναι κάθε αφηγηματικός ελιγμός που συνίσταται στην πρόωρη αφήγηση ενός μελλοντικού γεγονότος.

Σύμφωνα με τη διάκριση των χρονικών επιπέδων που κάνει ο Ε. Καψωμένος, ο μύθος του Κρητικού αναπτύσσεται σε τέσσερα χρονικά επίπεδα:

- Το πρώτο καλύπτει το χρόνο του ναυαγίου και της θαυμαστής εμπειρίας.

- Το δεύτερο την προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη.

- Το τρίτο χρονικό επίπεδο είναι η ζωή του πρόσφυγα μετά το ναυάγιο και το χαμό της κόρης.

- Το τέταρτο είναι ο οραματισμός της έσχατης Κρίσης.

Το πρώτο επίπεδο (όσα διαδραματίζονται την ώρα που ο ήρωας είναι ναυαγός) αποτελεί επί της ουσίας το παρόν της ιστορίας και συνιστά το βασικό μέρος της αφήγησης. Ενώ, το τρίτο επίπεδο (η ζωή δηλαδή του ήρωα ως πρόσφυγα μετά το ναυάγιο) αποτελεί το παρόν της αφήγησης, καθώς τότε, ως επαίτης, διηγείται την ιστορία του.

1^η Ενότητα:

Το ξεκίνημα της αφήγησης με χρόνο Παρατατικό (εκοίταα) υποδηλώνει πως η διήγηση αφορά παρελθοντικά γεγονότα τα οποία δίνονται στο πλαίσιο μιας αναδρομικής αφήγησης. Τα γεγονότα αυτά, ωστόσο, αποτελούν τον κύριο αφηγηματικό κορμό, γι’ αυτό και τα εκλαμβάνουμε ως το παρόν της ιστορίας (πρώτο επίπεδο).

2^η Ενότητα:

Ο πρώτος στίχος «πιστέψετε π’ ό,τι θα πω είν’ ακριβή αλήθεια», φανερώνει πως βρισκόμαστε στο παρόν του αφηγητή, τη στιγμή που ως επαίτης αφηγείται την ιστορία του (τρίτο επίπεδο).

Ενώ, ο όρκος που ακολουθεί μας δίνει στοιχεία για το παρελθόν του αφηγητή και μας περνά σ’ ένα χρονικό επίπεδο προγενέστερο από αυτό του ναυαγίου (δεύτερο επίπεδο). Έχουμε, οπότε, αναδρομή.

Οι παρενθετικοί στίχοι που ακολουθούν (5-18) αποτελούν πρόληψη καθώς μεταφερόμαστε σ’ ένα μελλοντικό σημείο, αλλά και παρέκβαση, καθώς προχωράμε σ’ ένα κατά πολύ μεταγενέστερο σημείο που δεν ακολουθεί τη ροή της αφηγούμενης ιστορίας. Πρόκειται για τον οραματισμό της έσχατης Κρίσης, που συνιστά το τέταρτο χρονικό επίπεδο της αφήγησης.

3^η Ενότητα:

Με την παρατήρηση του πρώτου στίχου «ακόμη εβάστουνε η βροντή...» επιστρέφουμε στο σημείο όπου είχε διακοπεί η ροή της αφήγησης στην 1^η ενότητα∙ επιστρέφουμε δηλαδή στα γεγονότα του ναυαγίου, που αποτελούν την κύρια αφήγηση (παρόν της ιστορίας – πρώτο επίπεδο).

4^η Ενότητα:

Η τέταρτη ενότητα κινείται κυρίως στο παρόν της ιστορίας, στο πρώτο δηλαδή χρονικό επίπεδο. Εμπεριέχει, εντούτοις, δύο αναδρομικές αφηγήσεις.

Η πρώτη αναδρομή δίνεται στο πλαίσιο της προσπάθειας του αφηγητή να θυμηθεί που έχει δει ξανά τη μορφή της Φεγγαροντυμένης (έλεγα πως την είχα ιδεί πολύν καιρόν οπίσω). Έτσι, οι τρεις πιθανές επιλογές των στίχων 11-17, μας περνούν στο δεύτερο επίπεδο, στο παρελθόν δηλαδή του ήρωα.

Αντιστοίχως, επιστρέφουμε στο δεύτερο επίπεδο, όταν ο ήρωας αναθυμάται όσα οδυνηρά έζησε στην Κρήτη (στίχοι 31-36).

5^η Ενότητα:

Η πέμπτη ενότητα κινείται επίσης στο παρόν της ιστορίας, στο πρώτο χρονικό επίπεδο. Εμπεριέχει, ωστόσο, ορισμένες αναχρονίες.

Ειδικότερα: Στους στίχους 5, 7, 9, 13-14 (Εγώ από κείνη τη στιγμή δεν έχιω πλιά το χέρι...), η αφήγηση μεταβαίνει στο τρίτο επίπεδο, στο παρόν του αφηγητή, και συνιστά πρόληψη (πρόδρομη αφήγηση) σε σχέση με το παρόν της ιστορίας.

 Ενώ, στους στίχους 6, 16-20, έχουμε αναδρομή στο παρελθόν του ήρωα στην Κρήτη, και άρα μετάβαση στο δεύτερο χρονικό επίπεδο. Αντίστοιχη μετατόπιση έχουμε και στους στίχους 36-42, όπου ο ήρωας αναθυμάται τις στιγμές που βρισκόταν μόνος του στον Ψηλορείτη.

Β. Διάρκεια – Ρυθμός αφήγησης

Η δεύτερη κατηγορία αφηγηματικής οργάνωσης του χρόνου είναι η διάρκεια, δηλαδή η σχέση ανάμεσα στη χρονική διάρκεια των γεγονότων στην ιστορία, και στην έκταση που καταλαμβάνει η αφήγησή τους μέσα στο κείμενο.

Σε ό,τι αφορά τη διάρκεια διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες αφηγηματικού ρυθμού (ή ταχύτητας): τη σκηνή, την έλλειψη, την περίληψη ή σύνοψη και την παύση.

Η σκηνή χαρακτηρίζεται από την ισοχρονία ανάμεσα στην ιστορία και την αφήγηση (ΧΑ=ΧΙ). Ο Χρόνος της Αφήγησης συμπίπτει με το Χρόνο της Ιστορίας, όταν έχουμε διάλογο μεταξύ προσώπων και όταν έχουμε εσωτερικό μονόλογο.

Στον Κρητικό ο μόνος ολοκληρωμένος διάλογος είναι αυτός της παρέκβασης στη δεύτερη ενότητα, όπου ο ήρωας συνδιαλέγεται με τους αχνούς αναστημένους.

Ως εσωτερικό μονόλογο μπορούμε να εκλάβουμε τα σημεία όπου ο ήρωας αποδίδει τις σκέψεις και τα συναισθήματα που του προκαλεί η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, όπως για παράδειγμα στους στίχους 13-18 (Έλεγα πως την είχα ιδεί πολύ καιρό οπίσω...).

Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί πως η τεχνική του εσωτερικού μονολόγου δεν χρησιμοποιούταν ιδιαίτερα εκείνη την εποχή.

Η περίληψη ή σύνοψη αποτελεί μορφή ανισοχρονίας που και αυτή χαρακτηρίζεται από ρυθμούς επιτάχυνσης, λιγότερου γοργούς όμως από αυτούς της έλλειψης. Ενδέχεται για παράδειγμα να συνοψιστεί μέσα σε λίγες φράσεις η ζωή ενός ανθρώπου (ΧΑ < ΧΙ).

Ένα χαρακτηριστικό σημείο περίληψης έχουμε στην 5^η ενότητα, στο κλείσιμο του ποιήματος, όπου ο αφηγητής αναφέρει «Και τέλος φθάνω στο γιαλό...» χωρίς επί της ουσίας να δώσει περισσότερα στοιχεία για το πόσος χρόνος μεσολάβησε ή τι άλλο ενδεχομένως συνέβη από τη στιγμή που σταμάτησε ο γλυκύτατος ήχος και μέχρι να φτάσει με την κόρη στο γιαλό.

Στην παύση ένα τμήμα της αφήγησης, που οπωσδήποτε έχει κάποια διάρκεια (έστω και ως αναγνωστικός χρόνος), δεν έχει αντίστοιχό του στην ιστορία (ΧΑ=ν > ΧΙ=0). Η αφήγηση, δηλαδή, συνεχίζεται, ενώ η ιστορία έχει χαθεί απ’ τα μάτια μας. Η συνέχιση της αφήγησης μπορεί να πάρει τη μορφή παρεκβάσεων, σκέψεων ή σχολίων του αφηγητή ή, πολύ συχνά, περιγραφών.

Ας προσεχθεί πως οι περιγραφές, τα σχόλια και οι παρεκβάσεις συνιστούν επιβραδύνσεις σε ό,τι αφορά το ρυθμό της αφήγησης.

Περιγραφές

1^η Ενότητα:

Στο πλαίσιο της 1^η ενότητας δίνονται κάποια στοιχεία περιγραφής σε σχέση με τη φύση κατά τη διάρκεια της καταιγίδας.

2^η Ενότητα:

Στο πλαίσιο της παρένθετης ενότητας δίνεται περιγραφή του χώρου όπου θα πραγματοποιηθεί η Τελική Κρίση, με πολλά στοιχεία εγκοσμίωσης. Ενώ, συνάμα, δίνονται και περιγραφικά στοιχεία σε σχέση με την αγαπημένη του ήρωα.

3^η Ενότητα:

Στην ενότητα αυτή έχουμε περιγραφή της θάλασσας (μετάβαση από την ταραχή της τρικυμίας στην απόλυτη γαλήνη), καθώς και περιγραφή της υπερβατικής μορφής.

4^η Ενότητα:

Εκτενής περιγραφή της Φεγγαροντυμένης και των θεϊκών της ιδιοτήτων, με ιδιαίτερη έμφαση στο στοιχείο του φωτός.     

5η Ενότητα:

Στην ενότητα αυτή έχουμε περιγραφικές αναφορές στις ηρωικές μάχες απ’ το παρελθόν του ήρωα, αλλά και λυρικές περιγραφές της ομορφιάς του τοπίου στο πλαίσιο των αποφατικών παρομοιώσεων.

Γ. Συχνότητα

Η τρίτη κατηγορία αφηγηματικής οργάνωσης είναι η συχνότητα, η οποία συνίσταται στη σχέση ανάμεσα στις φορές που ένα γεγονός συμβαίνει στην ιστορία και στις φορές που αυτό αναφέρεται στην αφήγηση.

Στον Κρητικό έχουμε μοναδική αφήγηση των γεγονότων, υπό την έννοια πως κάθε γεγονός που συμβαίνει δίνεται μία φορά στο πλαίσιο της αφήγησης.

Αφηγηματικοί Τρόποι

Αφήγηση:

Η αφήγηση δίνεται σε πρώτο πρόσωπο από τον αφηγητή (μίμηση).

Διάλογος:

Ο μόνος ολοκληρωμένος διάλογος του ποιήματος εντοπίζεται στην παρέκβαση της 2^ης ενότητας.

Περιγραφή:

Στο ποίημα αυτό συναντάμε στοιχεία περιγραφής σε κάθε επιμέρους ενότητα.

Εσωτερικός μονόλογος:

Αν και συνιστά μη διαδεδομένη τεχνική εκείνης της εποχής, ωστόσο εντοπίζουμε ορισμένα σημεία απόδοσης σκέψεων και συναισθημάτων του ήρωα, τα οποία μπορούν να εκληφθούν ως φανερώματα εσωτερικού μονολόγου.

Σχόλια:

Ο ήρωας-αφηγητής στο πλαίσιο της αφήγησης και των περιγραφών εντάσσει κάποιες παρατηρήσεις που μπορούν να εκληφθούν ως σχόλια.

Παραδείγματα: 

«Σύρριζα στη Λαβύρινθο, π’ αλαίμαργα πατούσα», όπου ο ήρωας σχολιάζει το πολεμικό του μένος.

«Ίσως δε σώζεται στη γη ήχος που να του μοιάζει» ένα από τα σχόλια του ήρωα πάνω στην ιδιαίτερη φύση του γλυκύτατου ήχου.

«Όμως αυτοί είναι θεοί, και κατοικούν απ’ όπου / Βλέπουνε μες στην άβυσσο και στην καρδιά τ’ ανθρώπου», σχόλιο του αφηγητή σε σχέση με τη δυνατότητα της Φεγγαροντυμένης να διαβάζει και τις πιο μύχιες σκέψεις του.