Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια [Ενότητα 1η] φύσις & ἔθος

Pete Mcbride

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια [Ενότητα 1^η] φύσις & ἔθος

Ποια σχέση έχουν µε τις ηθικές αρετές ἡ φύσις και τό ἔθος; Να δώσετε το εννοιολογικό περιεχόµενο των όρων.

Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται˙ οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως οι ηθικές αρετές συνιστούν απόρροια του έθους, της συνήθειας δηλαδή, καθώς ο άνθρωπος αποκτά τα επιθυμητά ψυχικά και πνευματικά χαρακτηριστικά μέσω της διαρκούς εφαρμογής των ζητούμενων ποιοτήτων στη συμπεριφορά του. Σε αντίθεση με παλαιότερες αντιλήψεις που συνέδεαν τις κάθε είδους αρετές με την ευγενική και αριστοκρατική καταγωγή (φύσις), ο Αριστοτέλης πρεσβεύει πως η κατάκτηση των ηθικών αρετών επιτυγχάνεται μόνο μέσα από τη συνειδητή προσπάθεια του ατόμου, το οποίο καλείται από νωρίς να συμπεριφέρεται με συγκεκριμένους τρόπους, ώστε οι τρόποι αυτοί να γίνουν αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας και του χαρακτήρα του.

Οι ηθικές αρετές που αποδίδονται απ’ τον φιλόσοφο στο «ἐπιθυμητικόν μέρος της ψυχής, σ’ εκείνο δηλαδή που μετέχει και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος, δεν αποκτώνται με τη διδασκαλία, όπως οι διανοητικές, αλλά μέσα από μια επίμονη και χρονοβόρα διαδικασία εθισμού, κατά την οποία το άτομο συνηθίζει να συμπεριφέρεται μ’ έναν ορισμένο τρόπο. Μια διαδικασία τόσο αναγκαία για την απόκτηση του επιδιωκόμενου ήθους, ώστε ο Αριστοτέλης επικαλείται ακόμη και την ετυμολογική σύνδεση των λέξεων ηθικής και έθους, προκειμένου να καταδείξει πληρέστερα τη μεταξύ τους σχέση. Σύμφωνα, άλλωστε, με τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων η ετυμολογική και γλωσσική σχέση ανάμεσα στις λέξεις φανέρωνε και μία βαθύτερη συσχέτιση των σημαινόμενων σε επίπεδο πραγματικότητας. Ορθώς, άλλωστε, ο Αριστοτέλης επισημαίνει πως η λέξη ηθική προκύπτει από τη λέξη έθος, καθώς το ἔθος αποτελεί συνεσταλμένη βαθμίδα της λέξης ἦθος.

Το ἔθος ως όρος αποδίδει την έννοια της συνήθειας, της έξης, που προκύπτει από τη διαρκή επανάληψη μιας πράξης ή συμπεριφοράς. Εύλογα, επομένως, ο Αριστοτέλης συνδέει το έθος (τη συνήθεια) με τη διαμόρφωση του ήθους και κατ’ επέκταση της ηθικής ενός ατόμου, αφού η επανάληψη μιας συμπεριφοράς (έθος) λειτουργεί ως γενεσιουργό αίτιο για την σταθερότερη πρόσκτηση της αντίστοιχης ηθικής ποιότητας. Η ηθική ιδωμένη υπ’ αυτό το πρίσμα δεν είναι παρά ένα πλέγμα συμπεριφορών και αντιδράσεων, που μπορούν να παγιωθούν ως χαρακτηριστικό γνώρισμα του ατόμου, μόνο μέσα από τον εθισμό, τη συνήθεια, στις ζητούμενες ενέργειες.

Στον αντίποδα του έθους, και άρα των επίκτητων γνωρισμάτων, βρίσκεται η έννοια της φύσις, της έμφυτης δηλαδή ύπαρξης μιας ιδιότητας στον άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης παρεκκλίνει εδώ από την παλαιότερη πεποίθηση που ήθελε την ευγενική καταγωγή να σηματοδοτεί και την έμφυτη ύπαρξη πλείστων αρετών στο άτομο, τονίζοντας πως η απόκτηση των ηθικών αρετών είναι καθαρά ζήτημα προσωπικής προσπάθειας και εθισμού στις επιζητούμενες αρετές. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να γεννηθεί κατέχοντας ως φυσικό του γνώρισμα τη δικαιοσύνη, μπορεί ωστόσο να γίνει δίκαιος, αν συνηθίσει να φέρεται κατ’ αυτό τον τρόπο σε κάθε περίπτωση. Προφανής, βέβαια, η δυσκολία μιας τέτοιας επιδίωξης, καθώς το άτομο προκειμένου να αποκτήσει την επιζητούμενη αρετή οφείλει να εφαρμόζει απαρέγκλιτα την επιθυμητή ποιότητα στη συμπεριφορά του, ανεξάρτητα από τις ειδικές συνθήκες και τις εκάστοτε περιστάσεις.

Ο Αριστοτέλης, πάντως, προχωρά σε μια πολύ σημαντική διευκρίνιση στο κλείσιμο της ενότητας, επισημαίνοντας πως παρά το γεγονός ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, δεν είναι εντούτοις αντίθετες προς την ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί με τη δυνατότητα να δεχτούν τις ηθικές αρετές και να τις τελειοποιήσουν με τον εθισμό, με το έθος. Προχωρά, έτσι, σε μια συνεργατική σύζευξη των εννοιών της φύσις και του έθους, υπό την έννοια πως οτιδήποτε είναι αντίθετο ή μη συμβατό προς τη φύση δεν μπορεί να εδραιωθεί ως διαρκές γνώρισμα, όσες προσπάθειες εθισμού κι αν γίνουν. Είναι, άρα, σαφές πως εφόσον ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει τις ηθικές αρετές, αυτές δεν είναι αντίθετες ή ασυμβίβαστες με την ανθρώπινη φύση.

Ας προσεχθεί, βέβαια, πως το δυνάμει της ανθρώπινης φύσης δεν σημαίνει ότι οδηγεί κατ’ ανάγκη, εύκολα ή άκοπα στο «τελειουμένοις». Ο άνθρωπος οφείλει να επιδιώξει με αφοσίωση, αποφασιστικότητα και πλήρη αυτοέλεγχο τις ηθικές αρετές.