Έκθεση Α΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου [Τράπεζα Θεμάτων]

Brian Oldham

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου [Τράπεζα Θεμάτων]

Τρόποι για την ανάπτυξη μιας παραγράφου

Οι πιο συνηθισμένοι τρόποι ανάπτυξης είναι: (1) με παραδείγματα, (2) με σύγκριση και αντίθεση, (3) με αιτιολόγηση, (4) με ορισμό, (5) με διαίρεση, (6) με αίτια και αποτελέσματα, (7) με αναλογία.

Ανάπτυξη με παραδείγματα. Αν το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου χρειάζεται διευκρίνιση, τότε η παράγραφος μπορεί να αναπτυχθεί με παραδείγματα ή με επεξηγήσεις.

Στη θεματική πρόταση π.χ. «Με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών αλλάζουν και οι αντιλήψεις μας», ως παραδείγματα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις αντιλήψεις των ανθρώπων για το θεσμό της δουλείας ή για τη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία κ.ά., ανάλογα με την προτίμησή μας. Αν προτιμήσουμε ως παράδειγμα το θεσμό της δουλείας, η παράγραφος μπορεί να αναπτυχθεί ως εξής:

Με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών αλλάζουν και οι αντιλήψεις μας. Στις συνθήκες π.χ. της δουλοκτητικής εποχής, όταν η παραγωγή υλικών αγαθών στηριζόταν κυρίως στην εργασία των δούλων, η δουλεία θεωρούνταν φυσικός και δίκαιος θεσμός. Με τη μετάβαση όμως στη φεουδαρχική οργάνωση της κοινωνίας, όταν πια έγινε σαφές πως η απόδοση των εργατών αυξάνεται με την παροχή κινήτρων, η δουλεία θεωρήθηκε αναποτελεσματικός θεσμός, και οι φεουδάρχες προχώρησαν σε καίριες βελτιώσεις τόσο των συνθηκών εργασίας όσο και των συνθηκών διαβίωσης, προκειμένου να διασφαλίσουν και την απόδοση των εργατών όσο και την αφοσίωσή τους.

Σύγκριση και αντίθεση: Η θεματική περίοδος μπορεί να μας παρακινεί να επισημάνουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα σε πρόσωπα, πράγματα και ιδέες. Στην περίπτωση αυτή αναπτύσσεται με σύγκριση και αντίθεση:

Το δοκίμιο ενώ έχει αρκετά στοιχεία κοινά με τα λογοτεχνικά και μη λογοτεχνικά κείμενα, δεν ταυτίζεται με κανένα. Το κοινό που έχει με τη λογοτεχνία είναι πως, όταν η οργάνωσή του δεν είναι αυστηρή και σκοπός του δεν είναι μόνο να πείσει, προχωρά σε μια συνειρμική προσέγγιση του θέματος. Ενώ, συνάμα, ο λόγος του δεν είναι αυστηρά επιστημονικός, επιτρέποντας έτσι ακόμη και σχεδόν λυρικές καταγραφές. Η διαφορά του αφορά κυρίως τη μορφή που λαμβάνει, όταν κύριο στόχο έχει την πειθώ ή την απόδειξη μιας θέσεως, καθώς τότε προσεγγίζουν περισσότερο τον επιστημονικό λόγο. Από την άλλη το δοκίμιο έχει ομοιότητες αλλά και διαφορές με τα μη λογοτεχνικά είδη της πραγματείας, διότι ενώ η πραγματεία έχει πιο ειδικό κοινό και προχωρά σε διεξοδική ανάλυση ενός επιστημονικού θέματος, το δοκίμιο συνιστά περισσότερο μιαν απόπειρα εκλαΐκευσης γνώσεων, γι’ αυτό και απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό, χωρίς να προχωρά σε διεξοδική ανάλυση. Ωστόσο, τόσο στην πραγματεία όσο και στο δοκίμιο, ζητούμενο είναι η λογική απόδειξη ορισμένων θέσεων, οπότε γίνεται ευρεία αξιοποίηση επιχειρημάτων.  

Αιτιολόγηση: Αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μας παρακινήσει να ρωτήσουμε το «γιατί», η μέθοδος ανάπτυξης θα πρέπει να είναι ασφαλώς η αιτιολόγηση:

Θα ήταν επικίνδυνο σφάλμα να στηριχτούμε σήμερα πάνω στην άποψη ότι ο πυρηνικός πόλεμος μπορεί να αποφευχθεί ή να προληφθεί με το πυρηνικό αδιέξοδο ή με την ισορροπία του τρόμου. Πρώτο, γιατί η τεχνολογία μπορεί να καταστρέψει αυτήν την ισορροπία. Έπειτα η ισορροπία γίνεται όλο και πιο ασταθής, καθώς κράτη που μέχρι πρότινος τελούσαν σε αδράνεια λόγω οικονομικής αδυναμίας, προβάλουν αίφνης ως διεκδικητές νέων διευρυμένων προνομίων ή ενός πιο ουσιαστικού ρόλου στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό, μη διστάζοντας να απειλήσουν το υπάρχον status quo. Τέλος, δεν μπορεί να θεωρηθεί βέβαιη η προσήλωση όλων των κρατών στην ανάγκη αποφυγής μιας γενικευμένης ή μεμονωμένης σύρραξης, όταν κάποια από αυτά έρχονται αντιμέτωπα με την απροθυμία των παραδοσιακά ισχυρών δυνάμεων να παραχωρήσουν μέρος του ελέγχου της ενεργειακής οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και με την επιμονή τους να παρεμβαίνουν δυναμικά στα εσωτερικά ζητήματα των λιγότερο ισχυρών κρατών.

Ορισμός. Στην περίπτωση που το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου υποβάλλει στον αναγνώστη την πιθανή ερώτηση «Τι είναι;» ή «Τι εννοεί με αυτό;» η παράγραφος πρέπει να αναπτυχθεί με ορισμό:

Πολιτισμός είναι το σύνολο των επιτευγμάτων του ανθρώπου. Όλα τα αγαθά που έχουν σχέση με την τεχνική, την επιστήμη, την τέχνη κι εν γένει την ευρύτερη πνευματική δραστηριότητα των ανθρώπων είναι προϊόντα του πολιτισμού. Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν τα «ιδεώδη» που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, ο ανθρωπισμός, η αλληλεγγύη, η επιθυμία διαρκούς ειρήνης, καθώς και τα επιτεύγματα που πραγματοποιήθηκαν στους επιμέρους τομείς προόδου.

Διαίρεση: Αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη έτσι που να αποκαλύπτει τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ένα αντικείμενο ή μια ιδέα, η πιο πρόσφορη μέθοδος για την ανάπτυξή της είναι η διαίρεση - το κομμάτιασμα του όλου στα μέρη του:

Τον πολιτισμό τον διαιρούμε συνήθως σε τεχνικό και πνευματικό. Ο τεχνικός πολιτισμός περιλαμβάνει τις υλικές εκφάνσεις της τεχνολογικής και επιστημονικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Η δυναμική παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον και η δημιουργία των αστικών κέντρων συνιστούν μορφές του τεχνικού πολιτισμού. Στην έννοια του πνευματικού πολιτισμού μπορούμε να περιλάβουμε τα έργα της λογοτεχνικής και φιλοσοφικής δραστηριότητας, της τέχνης, αλλά και την ηθική εξέλιξη των ανθρώπων. Ο πνευματικός πολιτισμός αναφέρεται περισσότερο στα θεωρητικά επιτεύγματα της ανθρώπινης διάνοιας και εκφράζεται μέσα από το επίπεδο ανάπτυξης των πνευματικών συνθηκών ζωής ενός κοινωνικού συνόλου.

Αίτια και αποτελέσματα: Αν σε μια θεματική πρόταση διατυπώνεται η αιτία ή οι αιτίες που οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα ή σε αποτελέσματα, τότε η ανάπτυξη πρέπει να γίνει με τη μέθοδο των αιτίων και αποτελεσμάτων:

Η κατάργηση της σύγχρονης δουλείας οφείλεται στις ίδιες αιτίες που προκάλεσαν και την κατάργηση της αρχαίας δουλείας. Η πρώτη αιτία ήταν πως χάρη στα διδάγματα του Χριστιανισμού όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούσαν το απαράδεκτο της συνέχισης μιας τέτοιας κατάστασης και, παρά τα προφανή οικονομικά οφέλη, αντιτάσσονταν ολοένα και σθεναρότερα σ’ αυτή την απάνθρωπη τακτική. Η δεύτερη ήταν πως οι ίδιοι οι δούλοι αντιδρούσαν όλο και πιο δυναμικά στην άνομη και βίαιη εκμετάλλευσή τους με συνεχείς εξεγέρσεις, προκαλώντας εύλογη ανησυχία σ’ εκείνους που επέμεναν στη διατήρηση του αναχρονιστικού αυτού θεσμού.

Αναλογία: Αν τέλος η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη ως παρομοίωση ή μεταφορά, πρέπει να αναπτυχθεί με αναλογία, δηλαδή με μια εκτεταμένη παρομοίωση:

Το εμπόδιο στη γραπτή επικοινωνία μπορεί να υπερνικηθεί με το καλό γράψιμο και το σωστό διάβασμα. Μπορεί ο συγγραφέας να μας προσφέρει ένα καλοδομημένο και σαφές κείμενο, για να επικοινωνήσει άμεσα μαζί μας, αλλά μόνη της η προσπάθεια αυτή δεν αρκεί, πρέπει κι εμείς να κάνουμε το άλλο μισό του δρόμου. Ως αναγνώστες πρέπει να σκάβουμε τη σήραγγα της επικοινωνίας από τη δική μας πλευρά.

Συνδυασμός μεθόδων: Στην πράξη βέβαια σπάνια συναντούμε μονάχα έναν τρόπο ανάπτυξης. Συνήθως χρησιμοποιούμε συνδυασμό από δύο ή και περισσότερους τρόπους. Όταν π.χ. χρησιμοποιούμε τη μέθοδο του ορισμού, μπορεί να χρειαστεί συγχρόνως να δικαιολογήσουμε μια κρίση μας, να διευκρινίσουμε μια έννοια με ένα παράδειγμα κτλ. Δες π.χ. ποιοι τρόποι χρησιμοποιούνται στο παρακάτω απόσπασμα:

Η γνώση ήτανε, και είναι πάντα, για το κάθε λογής κατεστημένο ένα δίλημμα, κάτι που γεννάει αντιδράσεις αντιφατικές και διφορούμενες. Από τη μια μεριά, το ξάπλωμα των γνώσεων και γενικότερα η πνευματική ανάπτυξη των ανθρώπων φαίνεται αναγκαία για την οικονομική διαδικασία, τόσο στη φάση της παραγωγής όσο και στη φάση της κατανάλωσης. Ο καλός τεχνίτης, ο καλός επαγγελματίας, ο καλός διευθυντής, ο καλός εφευρέτης χρειάζονται μόρφωση, κι ο μορφωμένος άνθρωπος έχει πρόσθετες ανάγκες να ικανοποιήσει. Από την άλλη όμως μεριά, ο μορφωμένος άνθρωπος δε γίνεται μόνο καλό στέλεχος στην παραγωγή και καλός πελάτης στην κατανάλωση· αλλά μέσα του ξυπνούν ερωτηματικά και προβληματισμοί, αναζητήσεις και αμφιβολίες για την οικονομική διαδικασία και για την ίδια τη δομή της κοινωνίας, που μπορούν να υποσκάψουν τα θεμέλια του κατεστημένου και να αποβούν μοιραία για την ύπαρξή του.

Γιώργος Α. Κουμάντος, "Οι κονσέρβες της σοφίας" (από τον Τύπο)

- Στην παράγραφο αυτή έχουμε συνδυασμό μεθόδων: Αιτιολόγηση (η θεματική περίοδος αποτελεί μια διαπίστωση, που προκαλεί το ερώτημα γιατί;), σύγκριση – αντίθεση (από τη μια μεριά... από την άλλη μεριά...) και παραδείγματα (ο καλός τεχνίτης, ο καλός επαγγελματίας κ.λπ.).

Ασκήσεις από την Τράπεζα Θεμάτων

Με ποιον τρόπο αναπτύσσονται οι ακόλουθες παράγραφοι; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

1. Ωστόσο, παρόμοια φαινόμενα έχουν επισημανθεί και σε άλλες γλώσσες και χώρες. Αν δούμε το ζήτημα κάπως ευρύτερα, θα διαπιστώσουμε ότι ανάλογες συζητήσεις διεξάγονται και για την αγγλική γλώσσα, οι οποίες μάλιστα είναι το ίδιο έντονες, όπως οι ελληνικές. Μεγάλο μέρος του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης γενικότερα επισημαίνει με έντονη ανησυχία ότι η γραπτή αγγλική γλώσσα μεταβάλλεται, ενώ δεν λείπουν και δημοσιεύματα που επισημαίνουν ότι «η Τεχνολογικά Διαμεσολαβημένη Επικοινωνία σηματοδοτεί τον σταδιακό θάνατο της αγγλικής γλώσσας». Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι αλλαγές που έχουμε δεν αφορούν μόνο κάποιες γλώσσες.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με αναλογία (κυριολεκτική αναλογία), καθώς ο συγγραφέας τονίζει πως ό,τι συμβαίνει στην ελληνική γλώσσα βρίσκει το ανάλογό του και σε παρόμοια φαινόμενα που αντιμετωπίζει η αγγλική γλώσσα.

2. Η κρίση στην εκπαίδευση αφήνει πίσω της μια κληρονομιά αναλφαβητισμού, η οποία είναι περισσότερο διαδεδομένη από ό,τι είχε εκτιμηθεί, αναφέρει στην ετήσια έκθεσή του, το 2013-2014, ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός του ΟΗΕ. Από τα 250 εκατομμύρια ανεκπαίδευτα σε όλο τον κόσμο παιδιά, μόλις τα 130 εκατομμύρια ολοκλήρωσαν τα τέσσερα πρώτα σχολικά έτη, ενώ τα υπόλοιπα φοίτησαν για μικρότερο χρονικό διάστημα ή και καθόλου, δήλωσε στους δημοσιογράφους ο επικεφαλής της UNESCO Νέας Υόρκης. Περίπου 175 εκατομμύρια άνθρωποι ηλικίας από 15 έως και 24 ετών δεν μπορούν να διαβάσουν ολόκληρη ή μέρος μιας πρότασης. Το ένα τρίτο του ποσοστού αυτού είναι γυναίκες από τη Νότια και Δυτική Ασία. Πιο ανησυχητικό είναι το ποσοστό των παιδιών που ζουν σε χώρες της Αφρικής, γιατί, παρόλο που στην πλειονότητά τους τελειώνουν το δημοτικό, δεν έχουν μάθει τα βασικά στην ανάγνωση και τα μαθηματικά.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, καθώς ο συγγραφέας προκειμένου να στηρίξει τη διαπίστωση της θεματικής περιόδου (η κρίση στην εκπαίδευση αφήνει πίσω της μια κληρονομιά αναλφαβητισμού), παραθέτει στατιστικά στοιχεία τα οποία λειτουργούν ως παραδείγματα.

3. Ο έφηβος έχει ανάγκη να του αναγνωρίζουν ελευθερία και αυτονομία. Χρειάζεται το δικό του χώρο, ο οποίος συμβολίζει την ατομικότητα και τη διαφορετικότητά του. Οι προσωπικές επιλογές στο ντύσιμο, η διευθέτηση του προσωπικού χώρου και χρόνου, η επιλογή των φίλων, του τρόπου διασκέδασης, της ελευθερίας λόγου και πράξεων, η ανάληψη ορισμένων ευθυνών και η αναγνώριση από τους γονείς των ικανοτήτων του είναι τα στοιχεία που συντελούν στην απόκτηση ξεχωριστής αυτόνομης ταυτότητας και συνθέτουν την αλλαγή της σχέσης του παιδιού με τους γονείς του.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, καθώς ο συγγραφέας παραθέτει σειρά παραδειγμάτων προκειμένου να προσδιορίσει την αναγκαία ελευθερία των εφήβων. Έτσι, ο προσωπικός χώρος, οι προσωπικές επιλογές στο ντύσιμο, στη διευθέτηση του προσωπικού χώρου, η επιλογή των φίλων, η επιλογή του τρόπου διασκέδασης κ.λπ., λειτουργούν ως ενδεικτικά παραδείγματα της ελευθερίας εκείνης που επιτρέπει στους εφήβους να αποκτήσουν ξεχωριστή αυτόνομη προσωπικότητα.

4. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να αλλοιώνεται το γλωσσικό αίσθημα που διαμόρφωσε ο Νεοέλληνας μιλώντας και ακούοντας τη μητρική του γλώσσα. Δεχτήκαμε, για παράδειγμα, πλήθος λέξεων που συνδέονται με τη χρήση του υπολογιστή, τον οποίο εντάξαμε στο λεξιλόγιό μας ως computer. Επίσης εκατοντάδες λέξεις που συνδέονται με το φαγητό, όπως φαστ φουντ, σπαγγέτι, χάμπουργκερ, τοστ, ή το ντύσιμο, όπως τζιν, μίνι και άλλες, εντάχθηκαν στο λεξιλόγιο μας. Ακόμα, πλήθος πινακίδων ελληνικών καταστημάτων και εμπορικών κέντρων φέρουν ξενόγλωσσες επιγραφές. Το χειρότερο μάλιστα είναι ότι κατασκευάσαμε λέξεις που δείχνουν ότι χάσαμε το γλωσσικό αισθητήριό μας, όπως σουβλακερί, γυράδικο, φαστφουντάδικο κ.ά.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, καθώς ο συγγραφέας στηρίζει τη διαπίστωσή του ότι αλλοιώνεται το γλωσσικό αίσθημα των Ελλήνων με παραδείγματα ξένων λέξεων, καθώς και λέξεων κακής ποιότητας.

5. Η έμφαση, συνεπώς, που έχει δοθεί τα τελευταία χρόνια στη διατήρηση της γλωσσικής ποικιλότητας είναι αποτέλεσμα της αλλαγής στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πολυγλωσσία και τον σημαντικό ρόλο των γλωσσών στην ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Γιατί ο σεβασμός της γλωσσικής ποικιλότητας όχι μόνο ευνοεί τη διατήρηση της πολιτιστικής πολυμορφίας και την ανάπτυξη ενός υγιούς διαλόγου και συνεργασίας ανάμεσα στις κοινωνίες, αφού η γλώσσα είναι ο κύριος φορέας των πολιτιστικών αξιών μιας κοινωνίας, αλλά ακόμη συμβάλλει θετικά στην οικονομική, τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη του καθενός, αφού η δυνατότητα να εκφράζεται στη μητρική του γλώσσα τού επιτρέπει να αναπτύξει περίπλοκη σκέψη και νοήματα.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με αιτιολόγηση, καθώς στις λεπτομέρειες αιτιολογείται η διαπίστωση της θεματικής περιόδου. Η έμφαση στη διατήρηση της γλωσσικής ποικιλότητας προκύπτει, διότι ευνοείται έτσι η διατήρηση της πολιτιστικής πολυμορφίας κ.λπ.  

6. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τον γονιό που ως έφηβος είχε αναγκαστεί να καταπνίξει όλες του τις επιθυμίες και την ανάγκη του για ανεξαρτησία, φαινόμενο αρκετά συχνό στις προηγούμενες γενεές. Αντιμετωπίζοντας την εφηβεία των δικών του παιδιών, αναπολεί αυτή την «τόσο ωραία εποχή» («τι καλά που ήταν τότε» λέει και ξαναλέει), μεταβάλλει την τότε παθητική του στάση σε ενεργητική και τα βάζει με το παιδί του που προσπαθεί τώρα με τη σειρά του να ανεξαρτητοποιηθεί. Υιοθετώντας, όμως, αυταρχική συμπεριφορά, πυροδοτεί έναν φαύλο κύκλο συγκρούσεων με απρόβλεπτες συνέπειες.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, καθώς όπως δηλώνεται ήδη στη θεματική περίοδο ο συγγραφέας αξιοποιεί το παράδειγμα του γονιού που ως έφηβος είχε αναγκαστεί να καταπνίξει τις δικές του επιθυμίες, προκειμένου να δείξει την αρνητική στάση που θα κρατήσει απέναντι στα δικά του παιδιά.

7. Σε τι, όμως, χρησιμεύει το πιστοποιητικό επάρκειας ελληνομάθειας; Είναι απαραίτητο για πολλούς λόγους. Πρώτα πρώτα αξιολογεί αντικειμενικά τις γνώσεις στην ελληνική γλώσσα ως ξένη και παρέχει τη δυνατότητα στον χρήστη της ελληνικής να έχει τη γνώμη ενός πιο ειδικού και αντικειμενικού κριτή για το επίπεδο των γνώσεών του. Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι, όπως επαγγελματικοί σκοποί, καθώς το άτομο μπορεί να αποδείξει στην αγορά εργασίας το επίπεδο της επάρκειάς του στη γνώση της ελληνικής. Για παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις η γνώση της ελληνικής γλώσσας είναι απαραίτητη, για να αποκτήσει κάποιος άδεια άσκησης επαγγέλματος, αφού αναγνωρίσει τα επαγγελματικά του προσόντα.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με αιτιολόγηση, καθώς οι λεπτομέρειες / σχόλια της παραγράφου αιτιολογούν το ζητούμενο που τίθεται στη θεματική περίοδο. Παρουσιάζονται, λοιπόν, οι λόγοι για τους οποίους το πιστοποιητικό ελληνομάθειας είναι χρήσιμο (αξιολογεί αντικειμενικά τις γνώσεις κάποιου στην ελληνικό γλώσσα, αποτελεί εφόδιο για την επαγγελματική αποκατάσταση κ.λπ.).

8. «Η ικανότητα του μαθητή να διαβάζει, να κατανοεί και να συνθέτει κείμενα διαφορετικού είδους, η έννοια δηλαδή του εγγραμματισμού, στη σχολική κοινότητα δεν έχει κατακτηθεί από την πλειονότητα των παιδιών», επισημαίνουν αρκετοί καθηγητές Πανεπιστημίου. «Αυτό δεν είναι μόνο απόρροια του δύσκολου λεξιλογίου, αλλά και της εσωτερικής δομής και διάρθρωσης του κειμένου. Όσο απομακρυνόμαστε από τον αφηγηματικό λόγο και εισάγεται στα σχολικά εγχειρίδια ο επιστημονικός, έστω απλοποιημένος, τόσο δυσχεραίνει η προσπάθεια κατανόησης. Τα παιδιά μας δεν υστερούν σε νοημοσύνη. Ορισμένες φορές όμως καλούνται να διαχειριστούν «ύλη», που είναι δύσκολη για τον μέσο μαθητή, ενώ ο διαθέσιμος χρόνος αποτελεί πλέον αγαθό σε ανεπάρκεια», διατείνονται οι ειδικοί.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με αίτιο-αποτέλεσμα, καθώς στη θεματική περίοδό της παρουσιάζεται το αποτέλεσμα (η έννοια του εγγραμματισμού δεν έχει κατακτηθεί από την πλειονότητα των παιδιών), ενώ στις λεπτομέρειες δίνονται τα αίτια αυτού του αποτελέσματος (δεν είναι μόνο απόρροια...). Τα αίτια αυτά, σύμφωνα με τους ειδικούς, δεν είναι μόνο το δύσκολο λεξιλόγιο αλλά και η δομή του κειμένου, καθώς όταν οι μαθητές έρχονται σ’ επαφή με τον επιστημονικό λόγο αδυνατούν να τον κατανοήσουν. Κι αυτό όχι γιατί υστερούν σε νοημοσύνη, αλλά γιατί τα κείμενα που τους δίνονται είναι δύσκολα για την ηλικία τους, και συνάμα δεν έχουν τον αναγκαίο χρόνο στη διάθεσή τους, για να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της διδασκόμενης «ύλης».  

9. Ποια είναι, επομένως, τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της εφηβείας; Όπως μας λένε οι ειδικοί, «πρόκειται για μια ηλικία που χαρακτηρίζεται από εξιδανίκευση και έντονα συναισθήματα και δημιουργεί στους περισσότερους εφήβους την ανάγκη να ξεχωρίσουν, να αμφισβητήσουν και να απορρίψουν τον κατεστημένο κόσμο των ενηλίκων». Και πρώτα-πρώτα τη γονική εξουσία – εδώ ίσως είναι ένα καλό σημείο να εντοπίσουμε τον «μίτο» των εντάσεων.

- Η παράγραφος αναπτύσσεται με ορισμό, καθώς ο συγγραφέας ορίζει την έννοια εφηβεία παρουσιάζοντας τα ιδιαίτερα γνωρίσματα / χαρακτηριστικά της. Προκύπτει, έτσι, ένας αναλυτικός ορισμός, όπου η ειδοποιός διαφορά της εφηβείας (οριστέα έννοια) από τις άλλες ηλικίες (γένος), συνίσταται στην τάση για εξιδανίκευση, τα έντονα συναισθήματα, την ανάγκη αμφισβήτησης και απόρριψης του κόσμου των ενηλίκων κ.λπ.