Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Μαντέϊκα Αρκαδίας 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Ο δημοσιογραφικός λόγος, δημόσιος και εφήμερος, προσδιορίζεται από ιδιαίτερους επικοινωνιακούς παράγοντες και ιδιαίτερες κοινωνικές προϋποθέσεις. Όμως, θα πρέπει εξαρχής να τονιστεί ότι με τον όρο «δημοσιογραφικός λόγος» δηλώνεται όχι μόνο η γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται στη δημοσιογραφία αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος (ανάγνωση, ακρόαση), καθώς και τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγουν αυτά τα νοήματα. Ειδικά, ο σύγχρονος ελληνικός δημοσιογραφικός λόγος κάνει έντονη την παρουσία του με πολλές και ποικίλες μορφές μέσω ποικίλων μέσων, με αποτέλεσμα να είναι σήμερα ποσοτικά ο κυρίαρχος δημόσιος λόγος, που επιτελεί έναν μεγάλο αριθμό λειτουργιών, διαμορφώνει συνειδήσεις αλλά και είδη και υποείδη λόγου. Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων. Θεωρείται το κομβικό σημείο στο οποίο συναντιούνται, διαστρεβλώνονται, αλλά και αποκαλύπτονται πολλές φορές το ψέμα και η αλήθεια, η οξύτητα και η μετριοπάθεια, η υπερβολή και η νηφαλιότητα, η ελαφρότητα και η σοβαρότητα, ο πυκνός και ο χαλαρός λόγος. Είναι σε τελευταία ανάλυση ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας.

Τα τελευταία χρόνια αποτέλεσε τον φορέα μέσω του οποίου πέρασαν στη νέα ελληνική γλώσσα επιστημονικοί, καλλιτεχνικοί, οικονομικοί και άλλοι όροι, άγνωστοι μέχρι τότε, και λεξιλόγιο με το οποίο επενδύθηκαν και εκφράστηκαν νέες ανθρώπινες δραστηριότητες. Εκφράσεις άγνωστες έγιναν κατανοητές σε πλατιές μάζες του λαού, δημιουργήθηκαν νέα μορφοσυντακτικά σχήματα, εμπλουτίστηκε ο νεοελληνικός λόγος με νέα υφολογικά σχήματα και με νέους τρόπους γραφής.

Στον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο τα στοιχεία με τα οποία πραγματώνεται ο προφορικός λόγος είναι η χρήση λέξεων του καθημερινού προφορικού λόγου (π.χ. χρήση του ρήματος κάνω), η χρήση (ή υπόδειξη στον έντυπο Τύπο) της επιτόνισης, οι ελλείψεις, οι επαναλήψεις, οι στερεότυπες εκφράσεις του προφορικού λόγου (π.χ. «σκότωσε την ώρα του»). Επίσης, χαρακτηριστικά του αποτελούν το οικείο ύφος, τα γεμίσματα (π.χ. λοιπόν, βασικά), οι ανακολουθίες, η χωρίς αιτία αλλαγή προσώπου κατά την εκφορά του λόγου, η αναφορά σε πράγματα και αντικείμενα που είναι παρόντα κατά την εκφορά του λόγου. Ακόμη, στον προφορικό λόγο συνηθίζονται η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, η παρέκβαση, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής κ.ά. Αντίθετα, τα κύρια στοιχεία που συγκροτούν τον γραπτό λόγο είναι η αυστηρή κειμενική δομή, η αυστηρή σύνταξη, το λόγιο λεξιλόγιο, τα συμπυκνωμένα νοήματα, τα σημεία στίξης κ.ά. Στο πλαίσιο αυτό από τον δημοσιογραφικό λόγο έχουν δημιουργηθεί νέα υποείδη λόγου ή έχει ενσωματώσει άλλα, στα οποία η προφορικότητα και η γραπτότητα διαπλέκονται άλλοτε σε μικρό και άλλοτε σε μεγάλο βαθμό. Άλλωστε, ο ανταγωνισμός του έντυπου Τύπου με τον ηλεκτρονικό έχει επιφέρει τα τελευταία χρόνια στον πρώτο ορισμένες αλλαγές όσον αφορά στη μορφή του δημοσιογραφικού λόγου.

Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από λόγο λιτό με υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, χωρίς όμως να περιέχει λεπτομέρειες, οι οποίες άλλωστε δεν ενδιαφέρουν τον μέσο δέκτη. Χρησιμοποιείται αυστηρή σύνταξη, χωρίς ελλείψεις, κυριαρχεί η τριτοπρόσωπη παθητική σύνταξη, η οποία προσδίδει στο κείμενο μια απόσταση του συντάκτη από τα περιγραφόμενα γεγονότα και μια ουδετερότητα. Συχνά χρησιμοποιούνται στερεότυπες εκφράσεις (κλισέ), οι οποίες επανέρχονται σε πολλές ειδήσεις. Στο λεξιλόγιο προσιδιάζει κατά κανόνα το λεξιλόγιο του γραπτού λόγου. Γενικά, το ειδησεογραφικό κείμενο είναι ένα αντιπροσωπευτικό κείμενο γραπτού λόγου.

Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός λόγος είναι δημόσιος λόγος με την έννοια ότι τον ενδιαφέρουν τα σημαντικά και είναι πληροφοριακός. Συχνά παρουσιάζεται ιδεολογικά φορτισμένος. Άλλοτε είναι πειθαναγκαστικός, σπάνια επιστημονικός και πιο σπάνια λογοτεχνικός. Επίσης, αποφεύγει την πολυσημία, είναι ακριβολόγος, σαφής, σύντομος, ενώ υπακούει στους κανόνες της κοινωνικά αποδεκτής μορφής της γλώσσας. Η δομή του δημοσιογραφικού κειμένου είναι προσανατολισμένη προς την αποτελεσματική πρόσληψή του από τον δέκτη. Τέλος, η πρόσφατη ιστορία της ελληνικής γλώσσας και η έντονη πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση αρκετών μέσων μαζικής ενημέρωσης έχουν ως αποτέλεσμα την προσφορά πολλών γλωσσικών επιλογών, τις οποίες εκμεταλλεύεται ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα, για να προσδώσει ορισμένα υπόρρητα νοήματα.

Σ. Χατζησαββίδης (2001). Ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα: ρητές γλωσσικές επιλογές και υπόρρητες αναφορές. Μέντορας, Ειδικό Τεύχος 4, 214-221 (διασκευή).

υπόρρητα: νοήματα που δεν είναι φανερά

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80-100 λέξεις). (μονάδες 20)

Με τον όρο δημοσιογραφικός λόγος δεν δηλώνεται μόνο η γλωσσική μορφή, αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω αυτού. Πρόκειται, άλλωστε για τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και επηρεάζει άρα μεγάλη μερίδα των πολιτών. Με το δημοσιογραφικό λόγο, μάλιστα, εμπλουτίστηκε η γλώσσα με την εισαγωγή νέων όρων, καθώς και την αξιοποίηση νέων τρόπων έκφρασης. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον προφορικό δημοσιογραφικό λόγο μπορούν να επισημανθούν πολλά στοιχεία προφορικότητας που τον φέρνουν σε αντίθεση με την αυστηρότητα και τη συμπύκνωση του αντίστοιχου γραπτού λόγου. Ενώ, συνάμα, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, αποστασιοποίηση του γράφοντος, αλλά και ουδετερότητα. Τέλος, ο δημοσιογραφικός λόγος, αν και κάποτε είναι ιδεολογικά φορτισμένος, διατηρεί ωστόσο τη ακριβολογία και τη λιτότητα, με απώτερο στόχο την πληρέστερη κατανόησή του.  

Β1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, πώς ο δημοσιογραφικός λόγος εμπλούτισε τον νεοελληνικό λόγο; (60 – 80 λέξεις). (μονάδες 10)

Χάρη στο δημοσιογραφικό λόγο η νέα ελληνική γλώσσα εμπλουτίστηκε με πλήθος επιστημονικών, καλλιτεχνικών, οικονομικών και άλλων όρων, που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστοι. Ενώ, παράλληλα, διεύρυνε το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, ώστε να είναι σε θέση να εκφράζει καινοφανείς ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο δημοσιογραφικός λόγος κατέστησε επιπλέον κατανοητές σε μεγάλη μερίδα των πολιτών εκφράσεις που δεν τους ήταν γνωστές και συνάμα πλούτισε τη γλώσσα με νέα μορφοσυντακτικά και υφολογικά σχήματα, καθώς και με νέους τρόπους γραφής.

Β2.α. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στην τελευταία παράγραφο (Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός… υπόρρητα νοήματα) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επίσης

- Τέλος

Β2.β. Να δηλώσετε ποια σχέση συνοχής εκφράζει η καθεμιά από αυτές. (μονάδες 3)

Επίσης: Με το επίρρημα αυτό ο αρθρογράφος συμπληρώνει κάποια επιπλέον στοιχεία συναφή με όσα έχει ήδη αναφέρει προηγουμένως.

Τέλος: Ως κειμενικό επίρρημα η λέξη αυτή οδηγεί σε μία κατάληξη· σ’ ένα τελευταίο συμπέρασμα.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων χρησιμοποιώντας τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή: λόγος, δημοσιογραφία, διαμορφώνει, επιστημονικοί, γραφής. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.). (μονάδες 10)

Ο λόγος της δημοσιογραφίας, τόσο ο γραπτός όσο και ο προφορικός, επηρεάζει και διαμορφώνει τους τρόπους συλλογικής έκφρασης, καθώς εμπλουτίζει συνεχώς με νέες λέξεις, αλλά και με νέες συντακτικές μορφές τη γλώσσα. Ιδιαίτερα αισθητή γίνεται αυτή η επίδραση στον τρόπο γραφής των νεότερων, αλλά και στη διεύρυνση του λεξιλογίου, όπου πολλοί νέοι όροι, ιδίως επιστημονικοί, προστίθενται συνεχώς, προκειμένου να είναι εφικτή η απόδοση των εξελίξεων στους τομείς της επιστήμης. 

Γ2α. Στην πρώτη παράγραφο (Ο δημοσιογραφικός … γλώσσας) του κειμένου είναι σε εισαγωγικά οι εξής λέξεις/φράσεις: «δημοσιογραφικός λόγος» και «καταναλώνει». Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στην κάθε λέξη/φράση. (μονάδες2)

- Η φράση δημοσιογραφικός λόγος τίθεται σε εισαγωγικά διότι ο αρθρογράφος θέλει να επισημάνει πως αναφέρεται σε αυτόν ως σύνθετη έννοια, αφού δεν αποτελείται μόνο από την γλωσσική μορφή που λαμβάνει κατά καιρούς, αλλά και από τα νοήματα που αυτός παράγει, καθώς κι από τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγονται μέσω αυτών των νοημάτων. Αποτελεί, άρα, έναν όρο που δεν έχει μόνο την εύλογη διάσταση, αυτή δηλαδή της γλωσσικής μορφής.

- Η λέξη καταναλώνει τίθεται σε εισαγωγικά καθώς ο αρθρογράφος θέλει να καταστήσει σαφές πως τη χρησιμοποιεί μεταφορικά.

Γ2β. Να γράψετε μία περίοδο λόγου 20-30 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε την υπογραμμισμένη λέξη: καταναλώνει μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες3)

- Οι νέοι έρχονται από νωρίς σε επαφή με τα τεχνάσματα των διαφημιστών και καταναλώνουν εν αγνοία τους πολλές από τις τεχνικές δελεασμού και εγκλωβισμού των ασύνειδων λειτουργιών του νου τους.

Β1. Ποια είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα χαρακτηριστικά του ελληνικού δημοσιογραφικού προφορικού λόγου; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Ο δημοσιογραφικός προφορικός λόγος αξιοποιεί λέξεις του καθημερινού προφορικού λόγου, όπως και αντίστοιχες στερεότυπες εκφράσεις. Χρησιμοποιεί την επιτόνιση, τις επαναλήψεις, αλλά και την ελλειπτικότητα. Επίσης, καταφεύγει στο οικείο ύφος, στα γεμίσματα, στις ανακολουθίες, στην συχνά αναίτια αλλαγή προσώπου, αλλά και στην αναφορά προσώπων ή πραγμάτων που είναι παρόντα τη στιγμή που εκφέρεται ο λόγος. Τέλος, χαρακτηριστικά του αποτελούν η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, οι παρεκβάσεις, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, καθώς και η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής.

Β2.α. Να επισημάνετε με ποια διαρθρωτική λέξη επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην τρίτη (Στον ελληνικό … λόγου) και στην τέταρτη (Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός… λόγου) παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επιπλέον

Β2.β. Ποια σχέση συνοχής εκφράζει η συγκεκριμένη διαρθρωτική λέξη; (μονάδες 3)

- Με το επίρρημα επιπλέον ο αρθρογράφος συμπληρώνει και προσθέτει επιμέρους πληροφορίες που σχετίζονται άμεσα με όσα έχουν ήδη προηγηθεί.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: ποικίλες, συνειδήσεις, όροι, συγκροτούν, προσδίδει. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

(μονάδες 10)

- Για το θέμα αυτό έχουν εκφραστεί ποικίλες γνώμες.

- Η πολιτική συνείδηση κάθε ανθρώπου συνιστά μια καίρια έκφανση της προσωπικότητάς του.

- Η έκφραση «το κατά κεφαλήν εισόδημα» είναι όρος της οικονομίας.

- Αυτοί οι πέντε συγκροτούν μια υπολογίσιμη αντιπολιτευτική ομάδα στο εσωτερικό του κόμματος.

- Η αναφορά σε σπουδαίους στοχαστές προσέδιδε κύρος στα λόγια του.

Γ2.«… τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος…»

Γ2.α. Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι κυριολεκτική/δηλωτική ή μεταφορική/συνυποδηλωτική. (μονάδες 2)

- Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Στην πρόταση αυτή τα δημοσιογραφικά κείμενα και οι λόγοι των δημοσιογράφων παρουσιάζονται ως «αναλώσιμο» προϊόν το οποίο καταναλώνεται από τους πολίτες. Εντούτοις, η προσέγγιση αυτή είναι μεταφορική, εφόσον ο δημοσιογραφικός λόγος δεν συνιστά προϊόν προς κατανάλωση, αλλά πνευματικό δημιούργημα ή αποτέλεσμα έρευνας προς μελέτη, που αποσκοπεί στην ενημέρωση και κάποτε στην αφύπνιση του πολίτη – αναγνώστη.

Β1. Ποια επιχειρήματα επιστρατεύει ο συγγραφέας, για να υποστηρίξει την άποψη πως ο δημοσιογραφικός λόγος αποτελεί ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Το στοιχείο εκείνο που καθιστά το δημοσιογραφικό λόγο απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας, σύμφωνα με το συγγραφέα, δεν είναι τόσο ή μόνο η γλωσσική του μορφή, όσο το γεγονός ότι μέσω αυτού παράγονται σημαντικά νοήματα. Ο δημοσιογραφικός λόγος, άρα, δεν διαμορφώνει μόνο διάφορα είδη και υποείδη γραπτού και προφορικού λόγου, αλλά συνιστά συνάμα τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και είναι έτσι υπεύθυνος για μια ευρύτατη επίδραση στη συνείδηση των πολιτών. Στο πλαίσιο του δημοσιογραφικού λόγου συναντώνται και αλληλεπιδρούν η αλήθεια με το ψέμα, η υπερβολή με τη μετριοπάθεια, αλλά και ο πυκνός με το χαλαρό λόγο.

Β2.α. Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τρίτη παράγραφος (Στον ελληνικό … δημοσιογραφικού λόγου) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Παραδείγματα

- Σύγκριση & αντίθεση

Β2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Η ανάπτυξη της παραγράφου με παραδείγματα γίνεται αντιληπτή από τη συνεχή χρήση παραδειγμάτων, τα οποία μάλιστα εντάσσονται σε παρενθέσεις και εισάγονται με την ενδεικτική συντομογραφία π.χ.

Η ανάπτυξη της παραγράφου με σύγκριση και αντίθεση γίνεται εμφανής με τη χρήση του επιρρήματος αντίθετα, με το οποίο και εισάγεται η συγκριτική αντίθεση του γραπτού λόγου με τον προφορικό.

Γ1. Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις φράσεις: πληροφοριακού φορτίου, ειδησεογραφικό κείμενο. (μονάδες 10)

Οι γοργοί ρυθμοί της σύγχρονης ζωής καθιστούν συχνά δύσκολη την συνεπή παρακολούθηση των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Έτσι, τα ειδησεογραφικά κείμενα καλούνται να περιέχουν υψηλό πληροφοριακό φορτίο, ώστε ο αναγνώστης να λαμβάνει ικανό αριθμό πληροφοριών σε σύντομο χρονικό διάστημα, χωρίς να χρειάζεται να διαβάσει ένα μακροσκελές κείμενο. Είναι, ωστόσο, εύλογο πως η πλήρης και σωστή ενημέρωση απαιτεί την αφιέρωση του αναγκαίου χρόνου για τη διασταύρωση και την επιβεβαίωση των σχετικών πληροφοριών.

Γ2. «Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων»

Γ2.α. Η λέξη γεννιέται χρησιμοποιείται δηλωτικά - κυριολεκτικά ή μεταφορικά - συνυποδηλωτικά; Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.  (μονάδες 3)

Η λέξη χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, καθώς αναφέρεται στη γέννηση ανθρώπων.

Γ2.β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη γεννιέται. Στην πρώτη περίπτωση να χρησιμοποιήσετε τη λέξη κυριολεκτικά/δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες 2)

- Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο στις 18 Φεβρουαρίου 1883.

- Τα προβλήματα που γεννήθηκαν με την επανεμφάνιση του εθνικισμού είναι πολύ σημαντικά.