Έκθεση Β΄ Λυκείου: Κοινωνική και Πολιτική Κριτική

Mario Sanchez Nevado

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Κοινωνική και Πολιτική Κριτική

Κριτική: Η τεκμηριωμένη αξιολόγηση ενός έργου, μιας πράξης, μιας κατάστασης ή ενός προσώπου, κι η θετική ή αρνητική αποτίμησή του με βάση συγκεκριμένα κριτήρια.

Η κριτική με την έννοια της έκφρασης γνώμης για κάτι και του εντοπισμού θετικών και αρνητικών στοιχείων, διατρέχει το σύνολο της ανθρώπινης δράσης, καθώς επί της ουσίας κάθε πράξη και κάθε άτομο βρίσκονται υπό διαρκή έλεγχο από τους άλλους ανθρώπους. Πρόκειται για μια διαδικασία ιδιαίτερης αξίας τόσο για την προώθηση των συλλογικών επιτευγμάτων όσο και για τη βελτίωση της δράσης μεμονωμένων ατόμων.

Κοινωνική κριτική: Η κοινωνική κριτική αφορά την αξιολόγηση και την αποτίμηση κοινωνικών καταστάσεων, φαινομένων και συμπεριφορών, και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο εφόσον επικεντρώνεται σε ζητήματα που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό το σύνολο σχεδόν των πολιτών.

Πολιτική κριτική: Η πολιτική κριτική στοχεύει κατά κύριο λόγο στις ενέργειες των πολιτικών προσώπων και στις αποφάσεις των πολιτικών παρατάξεων, με ιδιαίτερη βέβαια έμφαση στο έργο του κυβερνώντος κόμματος. Αποτελεί καίριο στοιχείο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας, καθώς αφενός ελέγχει την πολιτική εξουσία και αφετέρου υποδεικνύει επιτυχέστερες επιλογές εκεί όπου οι παρούσες αποτυγχάνουν ή δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα.

Η κριτική ασκείται από πρόσωπα της πολιτικής, από δημοσιογράφους, αλλά και από κάθε ενεργό πολίτη που παρακολουθεί τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα. 

Η σημασία της κριτικής

Η κριτική σε κάθε της έκφανση ενέχει ιδιαίτερη αξία, καθώς αποτελεί στοιχείο ώθησης προς τη βελτιστοποίηση. Ιδίως, όμως, στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα θεωρείται όχι απλώς σημαντική, μα και απολύτως αναγκαία, εφόσον κατορθώνει να προφυλάσσει τους πολίτες από αποφάσεις και από φαινόμενα τα οποία πλήττουν το συλλογικά ωφέλιμο και την αρμονική συνύπαρξη.

Ειδικότερα, στα οφέλη της κριτικής -κοινωνικής και πολιτικής- καταγράφονται, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

- Διασφάλιση της ορθής δημοκρατικής λειτουργίας

Μέσω της πολιτικής κριτικής τα άτομα που ασκούν εξουσία ελέγχονται κατά τρόπο αποτελεσματικό, ώστε να αποφεύγουν πράξεις που παρεκκλίνουν προς την πολιτική αυθαιρεσία και τη διαφθορά. Εξαναγκάζονται, έτσι, -αν δεν έχουν οι ίδιοι αυστηρό πλαίσιο ηθικών αρχών- να τηρούν τους νόμους και να σέβονται το σημαντικό ρόλο που τους έχει ανατεθεί.

Αντιστοίχως, ελέγχεται συνεχώς η αποτελεσματικότητα και η ορθότητα των αποφάσεών τους, προκειμένου το κυβερνητικό έργο να είναι αποδοτικό και συμβατό με τα συμφέροντα του συνόλου των πολιτών. Είναι, άλλωστε, σύνηθες φαινόμενο στην πολιτική ζωή του τόπου, οι πολιτικοί να λαμβάνουν αποφάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ισχυρών ή τις επιδιώξεις εκείνων που τους στήριξαν προεκλογικά.

Η άσκηση κριτικής συνιστά, συνάμα, καίρια έκφανση της δημοκρατικότητας, αφού φέρνει τους πολιτικούς σ’ έναν διαρκή διάλογο, όπου καλούνται να παρουσιάσουν αναλυτικά το σκεπτικό των αποφάσεών τους, να τεκμηριώσουν την ορθότητα αυτών των αποφάσεων, αλλά και να λάβουν υπόψη τους τις αντίθετες ή τις εναλλακτικές προτάσεις, που υποστηρίζονται από τους συνομιλητές τους.   

- Ωθεί στην αντιμετώπιση αρνητικών κοινωνικών φαινομένων

Η άσκηση κοινωνικής κριτικής δίνει το έναυσμα για μια ουσιαστική ευαισθητοποίηση απέναντι στα κακώς κείμενα της κοινωνικής πραγματικότητας και, συχνά, αποκαλύπτει στοιχεία και καταστάσεις, των οποίων η έκταση δεν ήταν πλήρως γνωστή σε όλους τους πολίτες. Ωθεί κατ’ αυτό τον τρόπο τους πολίτες και την πολιτεία σε εγρήγορση για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των αρνητικών φαινομένων και των συνεπειών τους.

Αν, μάλιστα, η κριτική ασκείται με ψύχραιμο και αναλυτικό τρόπο, παρέχεται η ευκαιρία μιας σε βάθος διερεύνησης των αιτιών και των παραγόντων εν γένει που συντείνουν στην εμφάνιση αρνητικών κοινωνικών φαινομένων. Η συζήτηση, επομένως, που προκύπτει μέσω μιας τέτοιας κριτικής επιτρέπει την πραγματική κατανόηση των υπό έλεγχο καταστάσεων και απομακρύνει τις παρανοήσεις και τις εύκολες προσεγγίσεις που δυσκολεύουν τον εντοπισμό των αληθινών γενεσιουργών αιτιών.

Κατ’ επέκταση η κοινωνική κριτική καθιστά εφικτή τη βελτίωση του κοινωνικού γίγνεσθαι και τη διαρκή ανανέωση της κοινωνικής πραγματικότητας, ώστε να βρίσκεται σε ανταπόκριση προς τις γοργές αλλαγές που φέρνει η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογία και η ρήξη με τις παθογένειες του παρελθόντος.

- Συνιστά παράγοντα ωρίμανσης της πολιτικής συνείδησης και σκέψης

Μέσα από την τεκμηριωμένη πολιτική και κοινωνική κριτική οι πολίτες αντιλαμβάνονται το πλήθος των παραγόντων και το βάθος των αιτιών που επηρεάζουν την εκάστοτε πολιτική και κοινωνική κατάσταση. Προκύπτει, άρα, η εύλογη συνειδητοποίηση πως για την κατανόηση της παρούσας πολιτικής πραγματικότητας δεν αρκούν οι επιφανειακές και πρόχειρες αναγνώσεις, αλλά είναι αναγκαία η ουσιαστική εμβάθυνση.

Συντελεί, επομένως, η κριτική στην αφύπνιση των πολιτών και στη μύησή τους στην άρτια επεξεργασία των δεδομένων της πραγματικότητας. Οι πολίτες κατανοούν πλέον πως οφείλουν να εξετάζουν με μεγάλη προσοχή όσα τους παρουσιάζονται ως ακέραιες αλήθειες ή ως δεδομένα και ακριβή στοιχεία. Η πολιτική τους σκέψη λαμβάνει, άρα, ένα σημαντικό ερέθισμα, ώστε να προχωρά σε προσεκτική και τεκμηριωμένη κάθε φορά ανάλυση των καταστάσεων, και όχι στην αποδοχή όποιας έτοιμης άποψης τους προσφέρεται από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς αναλυτές.

Οι πολίτες αντιλαμβάνονται πως οφείλουν να διαμορφώνουν τη δική τους άποψη, αποφεύγοντας τις συχνά προκατειλημμένες και σκόπιμα παραποιημένες ερμηνείες που διατυπώνονται από πολιτικούς ή δημοσιογράφους, που έχουν δικά τους συμφέροντα να εξυπηρετήσουν. Κατανοούν πως με μόνο ασφαλές κριτήριο της δική τους αντικειμενικότητα οφείλουν να αναζητούν ποικίλες πηγές ενημέρωσης και να παραμένουν πάντοτε σε επιφυλακή απέναντι σ’ εκείνους που επιχειρούν να κατευθύνουν τη γνώμη και την άποψή τους. Η παραπληροφόρηση, ο δογματισμός, ο φανατισμός και η υποκρισία, αποκτούν πλέον ορατά ίχνη στις μεροληπτικά παρουσιασμένες ειδήσεις και στις ομιλίες των πολιτικών, και ο πολίτης αποκτά μια πραγματικά κριτική στάση απέναντι στους φορείς διαμόρφωσης της κοινής γνώμης.  

- Η κοινωνική κριτική συμβάλλει στην ηθικοποίηση των πολιτών. Με δεδομένο το γεγονός ότι σκοπός της κοινωνικής κριτικής είναι η αντιμετώπιση αρνητικών κοινωνικών φαινομένων, και άρα η διασφάλιση των συνθηκών εκείνων που θα επιτρέπουν την αρμονική συνύπαρξη των μελών της κοινωνίας, καθίσταται σαφές πως προβάλλει με συνέπεια θετικά πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς. Το δίκαιο, ο σεβασμός του άλλου ανθρώπου, η διάθεση αποδοχής, η καλοσύνη, η αίσθηση ευθύνης και η τιμιότητα, αναδεικνύονται μέσω της κοινωνικής κριτικής ως ζητούμενες αρετές για τους πολίτες προκειμένου η κοινή πορεία στο πλαίσιο της πολιτείας να βρει το ιδανικό της πλαίσιο.

Προϋποθέσεις για την άσκηση ορθής κριτικής

Η άσκηση κριτικής, αν και αποτελεί δικαίωμα κάθε πολίτη, δεν μπορεί να προσφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα αν δεν γίνεται υπό ορισμένες πολύ σημαντικές προϋποθέσεις που διασφαλίζουν τον εποικοδομητικό της χαρακτήρα.

- Το άτομο που ασκεί κριτική οφείλει να έχει ουσιαστική γνώση του αντικειμένου και του θέματος επί του οποίου σκοπεύει να εκφέρει άποψη. Απαιτείται, δηλαδή, πραγματική και εκτεταμένη μελέτη του ζητήματος, ώστε τα συμπεράσματα στα οποία θα φτάσει να αντικατοπτρίζουν μια σε βάθος κατανόηση, και όχι μια εσφαλμένη και βιαστική παρανόηση.  

- Η κριτική θα πρέπει να είναι απολύτως τεκμηριωμένη και με αναλυτική παρουσίαση, ώστε να είναι σαφές πως το άτομο που την ασκεί έχει αφενός γνώση του θέματος και αφετέρου τη δυνατότητα να επιχειρηματολογεί με επάρκεια και σαφήνεια, συνεισφέροντας έτσι ουσιαστικά στη συνολική συζήτηση του θέματος, κι όχι μηρυκάζοντας κοινότοπες και επιφανειακές θέσεις.

- Το άτομο που ασκεί κριτική οφείλει να είναι απόλυτα αντικειμενικό και όχι φανατικά προσηλωμένο στις δικές του απόψεις. Η κριτική δεν είναι επωφελής αν αποτελεί την προσπάθεια ενός δογματικού να παρουσιάσει τα πράγματα από τη δική του οπτική, θέλοντας μόνο και μόνο να επηρεάσει την κοινή γνώμη κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τις δικές του αντιλήψεις.

Αντιστοίχως, εκείνος που ασκεί πολιτική κριτική δεν θα πρέπει να εμπλέκεται ο ίδιος ή κάποιος οικείος του στο υπό εξέταση ζήτημα, καθώς θα υπάρχει εύλογα η σκέψη πως επιχειρεί απλώς να στηρίξει ατομικά συμφέροντα.

-  Είναι αναγκαία η παρουσίαση κάποιας αντιπρότασης ή εναλλακτικής λύσης, όταν το περιεχόμενο της κριτικής είναι απορριπτικό. Σε περίπτωση, λοιπόν, που κάποιος ασκεί κριτική σ’ ένα πολιτικό ζήτημα, δεν μπορεί να ακολουθεί μια μηδενιστική προσέγγιση, απορρίπτοντας κάθε υπάρχουσα πρόταση, χωρίς να παρουσιάζει μια εναλλακτική λύση. Το ζητούμενο της άσκησης κριτικής δεν είναι να οδηγούνται τα πράγματα σε αδιέξοδο, ούτε η έκφραση αντιρρήσεων και αρνητικής διάθεσης απέναντι στα πολιτικά πρόσωπα. Το ζητούμενο είναι να προσφέρεται σε κάθε πιθανή άρνηση και μια διαφορετική πρόταση, ώστε να καθίσταται εφικτή η λύση του προβλήματος.

- Κρίνεται αναγκαία η συναισθηματική αποστασιοποίηση του κρίνοντος, ώστε η άσκηση κριτικής να μην τρέπεται σε μια διαδικασία επίθεσης ή σε μια συναισθηματικά φορτισμένη παρουσίαση από την οποία θα απουσιάζει η αντικειμενικότητα και άρα η καθαρή σκέψη και θέαση των πραγμάτων.

Το άτομο που κρίνει, επομένως, δεν θα πρέπει να αφήνει τα συναισθήματά του ή την κρισιμότητα των καταστάσεων να επηρεάζουν την κρίση του, διότι το αποτέλεσμα δεν πρόκειται να είναι ούτε επωφελές, μα ούτε και εποικοδομητικό. Αντιστοίχως, θα πρέπει να αποφεύγει στη στάση του τόσο την υπερβολική αυστηρότητα όσο και την υπερβολική επιείκεια, καθώς και στις δύο περιπτώσεις δεν θα μπορέσει να ασκήσει κριτική κατά τρόπο αμερόληπτο.  

- Σημαντική, επίσης, προϋπόθεση είναι η εν γένει αγαθή προαίρεση του κρίνοντος, υπό την έννοια πως, αν είναι σαφές ότι αυτός που ασκεί κριτική το κάνει χωρίς να έχει ιδιοτελείς επιδιώξεις ή συμφέροντα, τότε η γνώμη του θα ακουστεί με μεγαλύτερη προσοχή και με λιγότερες επιφυλάξεις.

Αν, λοιπόν, αυτός που κρίνει δεν έχει ως κίνητρο την επιθυμία να λάβει κάποιου είδους προσωπική αναγνώριση ή αντιστοίχως να βλάψει κάποιον προσωπικό του αντίπαλο∙ αν στόχος της κριτικής δεν είναι ούτε η από εμπάθεια προσπάθεια υπονόμευσης κάποιου άλλου, ούτε η από φιλία προσπάθεια ενίσχυσης κάποιου άλλου, αλλά καταφεύγει στην άσκηση κριτικής από ανάγκη να αντικρίσει, ως πολίτης, μια ουσιαστική βελτίωση στην πολιτική κατάσταση του τόπου του, τότε το περιεχόμενο της κριτικής θα είναι σαφώς αντικειμενικό και άξιο προσοχής.

Γενικότερες προϋποθέσεις:

Προκειμένου να είναι εφικτή η άσκηση πολιτικής και κοινωνικής κριτικής θα πρέπει να υπάρχουν και ορισμένες προϋποθέσεις που δεν σχετίζονται με το άτομο που επιχειρεί να ασκήσει κριτική.

- Δημοκρατικό πολίτευμα. Η άσκηση πραγματικής κριτικής μπορεί να υπάρξει μόνο σε μια δημοκρατική κοινωνία, καθώς μόνο υπό τη σκέπη της δημοκρατίας έχει το άτομο τη δυνατότητα να εκφράσει ελεύθερα την άποψή του, δίχως να έχει το φόβο πως η πράξη του αυτή θα επιφέρει κάποια τιμωρία ή δίωξη.

Σε μια δημοκρατική κοινωνία οι πολίτες έχουν από νωρίς εξοικειωθεί με τη βασική αρχή του αντίλογου και της αντίθετης άποψης, κι έχουν υιοθετήσει την αναγκαία διάθεση ανεκτικότητας και αποδοχής, ώστε είναι πάντοτε διατεθειμένοι να ακούσουν και να αποδεχτούν μια διαφορετική από τη δική τους τοποθέτηση.

Είναι εύλογο, ωστόσο, πως παρά το γεγονός ότι το δημοκρατικό ήθος των ανθρώπων θεωρείται αναμενόμενο, δεν μπορεί να εκληφθεί ως δεδομένο, διότι ακόμη και σε μια δημοκρατική κοινωνία υπάρχουν τα άτομα εκείνα που δεν είναι δεκτικά στην άσκηση κριτικής.

Προκειμένου, επομένως, να μπορεί να ασκηθεί πραγματική και εποικοδομητική κριτική, θα πρέπει οι αποδέκτες της κριτικής να έχουν την αναγκαία πνευματική ωριμότητα, ώστε να μπορούν να αποδεχτούν τη διαφορετική θέαση, και φυσικά να μπορούν να αποδεχτούν ότι έχουν ενδεχομένως σφάλλει στην αρχική τους προσέγγιση.