Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου.

Michael Tompsett

Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου.

Τι πρέπει να γίνει σήμερα σε ό,τι αφορά στο γλωσσικό μάθημα; Εδώ και χρόνια, αναφερόμαστε στην κριτική σκέψη και τονίζουμε μόνο στα λόγια τη σημασία της για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών και των πολιτών γενικά. Ανακοινώνονται κατά διαστήματα εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, χρησιμοποιούνται εντυπωσιακοί νεολογισμοί, για να δηλωθεί το νέο πνεύμα διδασκαλίας. Στην πραγματικότητα όμως δεν έχει γίνει αντιληπτό από την εκπαιδευτική κοινότητα ότι ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού, γιατί γλώσσα και πολιτισμός είναι αλληλένδετες έννοιες. Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού και αυτό σημαίνει ότι γλωσσική επίγνωση δεν μπορεί να επιτευχθεί στα όρια της παραδοσιακής διδασκαλίας, η οποία έδινε έμφαση στη μορφή. Αυτό που απαιτείται, επομένως, για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι η αποτελεσματική διδασκαλία και η επαρκής μάθηση της γλώσσας.

Από την άλλη μεριά, θεωρούμε σήμερα ότι η κριτική σκέψη δεν μπορεί να αναπτυχθεί αποκλειστικά μέσω της πολυδιαφημιζόμενης Τεχνολογίας της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). Η διαπίστωση είναι ότι στην εποχή μας κατακλυζόμαστε από τόσες πληροφορίες, ώστε να νιώθουμε ότι πνιγόμαστε μέσα στον ωκεανό της υπερπληροφόρησης. Σε σχέση με το παρελθόν, έχουμε φτάσει στο άλλο άκρο. Εκεί που δεν είχαμε πρόσβαση στη γνώση και στην πληροφόρηση, έχουμε τώρα έναν καταιγισμό πληροφοριών και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο χρειαζόμαστε περισσότερο από κάθε άλλη φορά ένα υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας, ώστε να διευκολύνεται η κριτική σκέψη. Πρέπει δηλαδή να δώσουμε στον μαθητή τα μέσα και τους τρόπους που θα τον οδηγήσουν να σκέπτεται σωστά. Υπό τις συνθήκες αυτές, η διδασκαλία της γλώσσας γίνεται υπόθεση των εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων και όχι μόνο των φιλολόγων.

Μιλώντας ειδικότερα για την ελληνική γλώσσα θα λέγαμε ότι είναι πραγματικός ωκεανός. Έχουμε σκεφτεί ποτέ πόσες λέξεις διαθέτει; Τα γνωστά επίτομα λεξικά στην καλύτερη περίπτωση περιέχουν λιγότερες από εβδομήντα χιλιάδες λέξεις, δηλαδή το ένα δέκατο περίπου, από όσες υπάρχουν στα ελληνικά και, επομένως, δεν αποτυπώνουν παρά ένα μικρό μέρος του συνόλου της γλώσσας μας.

Είναι βέβαια γνωστό ότι ο καθένας από μας γνωρίζει, έτσι και αλλιώς, ένα μέρος της ελληνικής, μικρότερο ή μεγαλύτερο, και γι’ αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, όταν επικρίνουμε τους μαθητές μας ότι έχουν φτωχό λεξιλόγιο. Από την άποψη αυτή θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι πάσχουμε όλοι από «λεξιπενία» και, το σημαντικότερο, από «σημασιολογική ένδεια», γιατί αγνοούμε σε κάποιο βαθμό την πολυσημία των λέξεων, δηλαδή τις διάφορες σημασίες τους. Ωστόσο, δεν συμμερίζομαι τη γλωσσική κινδυνολογία. αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι με την ποιότητα του λόγου των μαθητών μας. Υπάρχουν ακόμη πολλά περιθώρια βελτίωσης και είναι ευθύνη όλων μας να προσφέρουμε στους νέους καλύτερη γλωσσική παιδεία.

ένδεια: ανεπάρκεια, έλλειψη, φτώχεια 

Χρ. Χαραλαμπάκης. (2013). Απόσπασμα από εισήγηση: «Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου» (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Γιατί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, όταν επικρίνουμε τους μαθητές για λεξιπενία; (60-80 λέξεις).

Με δεδομένο τον εκπληκτικό λεκτικό πλούτο της ελληνικής γλώσσας θα πρέπει οι όποιες επικρίσεις για τη λεξιπενία των μαθητών να διατυπώνονται με επιφυλάξεις, εφόσον ακόμη και οι περισσότεροι ενήλικες γνωρίζουν μέρος μόνο των ελληνικών λέξεων. Ενώ, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη πως παρουσιάζονται σημαντικές ελλείψεις και σε σχέση με την πολυσημία των λέξεων, καθώς η πλειονότητα των ενηλίκων αγνοεί τις διάφορες σημασίες των λέξεων. Είναι, επομένως, μάλλον υποκριτικό να επικρίνονται οι μαθητές για κάτι που αγνοούν σε ορισμένο βαθμό -μικρότερο ή μεγαλύτερο- και οι ενήλικες.

Α1. Πώς, σύμφωνα με το κείμενο, η διδασκαλία της γλώσσας μπορεί να συμβάλλει στη διαχείριση της γνώσης και της πληροφόρησης στην εποχή μας; (60-80 λέξεις).

Η άρτια γνώση της γλώσσας διευκολύνει την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και επιτρέπει στους ανθρώπους να σκέφτονται πιο σωστά. Δεξιότητες ιδιαίτερης σημασίας, ιδίως στη σύγχρονη εποχή που οι άνθρωποι κατακλύζονται από πληροφορίες, και τους είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία η δυνατότητα αξιολόγησης και διαχείρισης όλου αυτού του όγκου γνώσεων και πληροφοριών. Η αποτελεσματική διδασκαλία της γλώσσας, επομένως, μπορεί να προσφέρει τα κατάλληλα εφόδια για την ορθή κατανόηση και τη σωστή διαχείριση της συνεχούς πληροφόρησης.  

Α1. Για ποιους λόγους, σύμφωνα με το κείμενο, απαιτείται υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας στην εποχή μας; (60-80 λέξεις)

Πέρα από το γεγονός ότι η γλώσσα αποτελεί σημαντικό φορέα πολιτισμού και συνδέεται με την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, προσφέρει πολύ περισσότερο τη δυνατότητα ενίσχυσης της κριτικής σκέψης του ατόμου. Στοιχείο μεγάλης σημασίας στην εποχή μας, εφόσον το άτομο κατακλύζεται από πληροφόρηση και οφείλει να είναι ικανό να τη διαχειριστεί με αποτελεσματικότητα. Έτσι, ένα υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας διασφαλίζει την καλύτερη δυνατή κατανόηση, και άρα αξιολόγηση, της αδιάκοπης πληροφόρησης που προσφέρεται καθημερινά σε υπερβολικό βαθμό.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της πρώτης παραγράφου (Τι πρέπει …της γλώσσας) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Τι πρέπει να γίνει σήμερα σε ό,τι αφορά στο γλωσσικό μάθημα;

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Εδώ και χρόνια, αναφερόμαστε...

Κατακλείδα: Αυτό που απαιτείται, επομένως, για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι η αποτελεσματική διδασκαλία και η επαρκής μάθηση της γλώσσας.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της δεύτερης παραγράφου (Από την άλλη…των φιλολόγων) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Από την άλλη μεριά... και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ).

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Η διαπίστωση είναι ότι στην εποχή μας... θα τον οδηγήσουν να σκέπτεται σωστά.

Κατακλείδα: Υπό τις συνθήκες αυτές, η διδασκαλία της γλώσσας γίνεται υπόθεση των εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων και όχι μόνο των φιλολόγων.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της τρίτης παραγράφου (Μιλώντας… γλώσσας μας) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Μιλώντας ειδικότερα για την ελληνική γλώσσα θα λέγαμε ότι είναι πραγματικός ωκεανός.

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Έχουμε σκεφτεί ποτέ πόσες λέξεις διαθέτει;... ένα μικρό μέρος του συνόλου της γλώσσας μας.

Κατακλείδα: ---

Β1. «Η ελληνική γλώσσα είναι πραγματικός ωκεανός».

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω πρόταση, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων.

Η ελληνική γλώσσα είναι πραγματικός ωκεανός, αφού εμπεριέχει ένα εκπληκτικό πλήθος λέξεων κι είναι συνάμα ικανή να δημιουργεί διαρκώς νέους γλωσσικούς όρους, προκειμένου να καλύπτει τις εκφραστικές ανάγκες των ομιλητών της. Με μια ιστορική πορεία χιλιάδων ετών αδιάκοπης εξέλιξης, έχει αποδείξει την ανθεκτικότητά της, καθώς και τη δυνατότητα διαρκούς προσαρμογής, που την κρατά δικαιωματικά ζωντανή και σε συνεχή χρήση. 

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: επικρίνουμε, φτωχό λεξιλόγιο, αγνοούμε, κινδυνολογία, γλωσσική παιδεία.

Αποτελεί σύνηθες φαινόμενο στο χώρο της εκπαίδευσης, αλλά και γενικότερα από τη μεριά των ενηλίκων, να επικρίνουμε τους μαθητές για το φτωχό λεξιλόγιό τους, δίνοντας συχνά την εντύπωση πως αγνοούμε το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί. Είναι σαφές, άλλωστε, πως η διαρκής κινδυνολογία δεν μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση, αν δεν δοθεί πραγματική έμφαση στη γλωσσική παιδεία των νέων.

Β1.α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή: ανάπτυξη, παραδοσιακής, προσεκτικοί, επικρίνουμε, αγνοούμε.

ανάπτυξη: περιορισμός

παραδοσιακής: σύγχρονης

προσεκτικοί: απρόσεκτοι

επικρίνουμε: επιδοκιμάζουμε

αγνοούμε: γνωρίζουμε

Β1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για κάθε αντώνυμη λέξη.

- Η ελλιπής καλλιέργεια της γλώσσας οδηγεί σε περιορισμό της συλλογιστικής ικανότητας του ατόμου.

- Είναι γνώρισμα της σύγχρονης εποχής να παραγνωρίζεται η αξία του γλωσσικού κώδικα.

- Οι προσεκτικοί χρήστες της γλώσσας αναγνωρίζουν γλωσσικά λάθη σε κείμενα και ομιλίες που οι περισσότεροι δεν τα συνειδητοποιούν καν.

- Είναι σημαντικό να επιδοκιμάζουμε τις προσπάθειες των νέων ανθρώπων να λαμβάνουν πρωτοβουλίες σε ό,τι αφορά τη ζωή τους.

- Θα ήταν άτοπο να ισχυριστούμε ότι ως φυσικοί ομιλητές γνωρίζουμε την ελληνική γλώσσα στην ολότητά της.

Β2. α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο όρους του ειδικού λεξιλογίου.

- νεολογισμοί

- σημασιολογική ένδεια

Β2. β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Το κείμενο αναφέρεται στη γλώσσα και στη γλωσσική διδασκαλία, είναι άρα εύλογο να χρησιμοποιούνται όροι που σχετίζονται με τη κεντρική θεματική του.

Ειδικότερα, χρησιμοποιεί τον όρο «νεολογισμοί» για να υποδηλώσει την αέναη κενολογία των πολιτικών φορέων που συνεχώς ανακαλύπτουν το προφανές∙ την έμφαση που πρέπει να δοθεί στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.

Χρησιμοποιεί, επίσης, τον όρο «σημασιολογική ένδεια» προκειμένου να τονίσει πως ό,τι απουσιάζει από τη γλωσσική παιδεία των Ελλήνων δεν είναι μόνο η γνώση της γλώσσας σε αριθμητικό επίπεδο, αλλά κυρίως σε ποιοτικό, αφού είναι πάρα πολλές εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται χωρίς να γνωρίζουν οι ομιλητές των πλήθος των επιμέρους σημασιών τους. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως πάρα πολλές ελληνικές λέξεις διακρίνονται για την πολυσημία τους, γεγονός που καθιστά αναγκαία την ουσιαστικότερη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος. 

Β2. Ποιες από τις λέξεις των παρακάτω προτάσεων χρησιμοποιούνται με μεταφορική/συνυποδηλωτική σημασία και ποιες με κυριολεκτική/δηλωτική σημασία;

1. «Ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού»

= Μεταφορική

2. «Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού»

= Κυριολεκτική

3. «Χρειάζεται η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης»

= Μεταφορική

Β2. Ποιες από τις υπογραμμισμένες λέξεις ή φράσεις των παρακάτω προτάσεων χρησιμοποιούνται με μεταφορική/συνυποδηλωτική σημασία και ποιες με κυριολεκτική/δηλωτική σημασία;

1. Ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού.

= Μεταφορική

2. Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού.

= Κυριολεκτική

3. Χρειάζεται η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

= Μεταφορική