Κωστής Παλαμάς [Πατρίδες! αέρας, γη...]

Gareth Lewis

Κωστής Παλαμάς [Πατρίδες! αέρας, γη...]

Στο δωδέκατο σονέτο ο ποιητής, χρησιμοποιώντας μια αρχαία φιλοσοφική θεωρία, δίνει απάντηση στα μεταφυσικά ερωτήματα για την καταγωγή και τον προορισμό, πρόβλημα που βρίσκεται στον πυρήνα και των δώδεκα σονέτων του.

Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία

αχάλαστα, και αρχή και τέλος των πλασμάτων,

σα θα περάσω στη γαλήνη των μνημάτων,

θα σας ξαναβρώ, πρώτη και στερνή ευτυχία!

Αέρας μέσα μου ο λαός των ονειράτων

στον αέρα θα πάει· θα πάει στην αιωνία

φωτιά, φωτιά κι ο λογισμός μου, τη μανία

των παθών μου θα πάρ’ η λύσσα των κυμάτων.

Το χωματόπλαστο κορμί χώμα και κείνο

αέρας, γη, νερό, φωτιά θα ξαναγίνω,

κι απ’ των ονείρων τον αέρα, κι απ’ την πύρα

του λογισμού, κι από τη σάρκα τη λιωμένη,

κι απ’ των παθών τη θάλασσα πάντα θα βγαίνει

ήχου πνοή, παράπονο, σαν από λύρα.

αέρας, γη, νερό, φωτιά: κατά τη θεωρία του Εμπεδοκλή του Ακραγαντίνου τα τέσσερα αυτά στοιχεία είναι αιώνιες κοσμογονικές αρχές. Η γένεση και η φθορά δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ένωση και η διάλυση των στοιχείων αυτών.

λαός: μεγάλο πλήθος.

Ο Κωστής Παλαμάς στο 12^ο σονέτο του φτάνει στην τελευταία από τις πατρίδες του, σ’ εκείνη του τέλους της ζωής∙ στην καταληκτική πατρίδα του θανάτου. Η θέαση του θανάτου, όμως, δεν αποκαρδιώνει, μήτε τρομάζει τον ποιητή, εφόσον ο ίδιος, ακολουθώντας εδώ τη θεωρία του Εμπεδοκλή, δεν βλέπει στο θάνατο έναν αφανισμό, αλλά μια νέα αρχή. Τα τέσσερα στοιχεία σύνθεσης κάθε όντος δεν παύουν ποτέ να υπάρχουν. Διαλύονται προσωρινά και κατόπιν ανασυντίθεται, λαμβάνοντας μια διαφορετική μορφή και συνεχίζοντας έτσι τη διαρκή και ακατάλυτη πορεία τους στον κόσμο.

Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία

αχάλαστα, και αρχή και τέλος των πλασμάτων,

σα θα περάσω στη γαλήνη των μνημάτων,

θα σας ξαναβρώ, πρώτη και στερνή ευτυχία!

Με τη χρήση των θαυμαστικών ο ποιητής παρουσιάζει εμφατικά τα τέσσερα στοιχεία που αποτελούν τις πλέον ιδιαίτερες πατρίδες των ανθρώπων, αφού είναι αυτές από τις οποίες όλα ξεκινούν και αυτές στις οποίες όλα καταλήγουν. Ο αέρας, η γη, το νερό και η φωτιά είναι τα τέσσερα στοιχεία που αποτελούν τις θεμελιώδεις κοσμογονικές αρχές, όπως το πρέσβευε η θεωρία του Εμπεδοκλή. Θυμίζουμε πως ο Αναξιμένης θεωρούσε ως πρώτη αρχή κάθε όντος τον αέρα, ο Θαλής το νερό, ο Ηράκλειτος τόνιζε πως η φωτιά είναι αυτή που προσφέρει τη διαρκή ισορροπία ανάμεσα στις αντιθέσεις που συνθέτουν τον κόσμο, ενώ ο Αναξίμανδρος ονόμαζε την πρωταρχική ύλη άπειρον και δεν της έδινε κάποια συγκεκριμένη μορφή, ήταν η αιώνια ύλη.

Ο Εμπεδοκλής διαφοροποιείται, εφόσον δεν κατονομάζει μία αρχική μορφή ύλης. Οι βασικές αρχές του σύμπαντος του Εμπεδοκλή, που παρουσιάζονται ως θεϊκά όντα, είναι οι τέσσερις ρίζες (ῥιζώματα) του παντός: γῆ, ἀήρ, πῦρ και ὕδωρ, ενώ η Φιλότης (αγάπη) και το Nεῖκος (φιλο-νικία) δρουν αντιθετικά πάνω και μέσα από αυτά. H φιλότης οργανώνει και συνδέει, το νείκος χωρίζει και διασπά. H ιστορία του σύμπαντος είναι ο συνδυασμός και ο χωρισμός των τεσσάρων ριζωμάτων: η ανάμειξη (μεῖξις) και η διαίρεση (διάλλαξις). Με την κυριαρχία της φιλότητας σχηματίζεται η Σφαίρα και το σύμπαν ενοποιείται (το Ὄν του Παρμενίδη), ενώ με το νείκος διασπάται σε αταξία, φέρνοντας στο νου τον πόλεμο των αντιθέτων του Ηρακλείτου.

Με τη σκέψη, λοιπόν, της αέναης ύπαρξης αυτών των στοιχείων, που ο ποιητής τα χαρακτηρίζει αχάλαστα, ο θάνατος δεν γίνεται αντιληπτός ως οριστική παύση της ύπαρξης. Ο Παλαμάς επισημαίνει πως μόλις περάσει στη γαλήνη των μνημάτων, μόλις πεθάνει δηλαδή, θα συναντήσει εκ νέου τα τέσσερα αυτά αρχικά στοιχεία που αποτέλεσαν την πρώτη του ευτυχία, τη γέννησή του, και θα αποτελέσουν και την τελευταία του ευτυχία, τον θάνατό του. Ο ποιητής αντικρίζει με θετικό τρόπο τον τερματισμό της ύπαρξής του, εφόσον θεωρεί πως θα αποτελέσει τη φυσική ολοκλήρωση μιας πορείας, η οποία έχει ούτως ή άλλως πεπερασμένα όρια. Το τέλος, άλλωστε, της ανθρώπινης ύπαρξής του δεν θα σημάνει και το οριστικό τέλος των στοιχείων που τον συνθέτουν, αφού αυτά είναι αιώνια.

Είναι, πάντως, πιθανό να θεωρήσουμε πως ο ποιητής χαρακτηρίζει το θάνατο πρώτη και στερνή ευτυχία, διότι θα του προσφέρει μια επιθυμητή διαφυγή από την ταλαιπωρία και τις δυστυχίες του ανθρώπινου βίου. Ο ποιητής, άρα, δεν βλέπει το τέλος με απελπισία, το βλέπει αντίθετα ως πηγή ακατάλυτης ευτυχίας, αφού θα σημάνει την απαλλαγή του από το διαρκές βάρος της ύπαρξης.

Αέρας μέσα μου ο λαός των ονειράτων

στον αέρα θα πάει∙ θα πάει στην αιωνία

φωτιά, φωτιά κι ο λογισμός μου, τη μανία

των παθών μου θα πάρ’ η λύσσα των κυμάτων.

Ο Παλαμάς προχωρά στη συνέχεια στην αντιστοίχηση των τεσσάρων αρχικών στοιχείων με ποιότητες και πτυχές του εαυτού του και της προσωπικότητάς του. Έτσι, στον αέρα αντιστοιχεί το πλήθος των ονείρων του, αφού ως άυλες νοητικές διεργασίες τα όνειρα μοιάζουν με το άπιαστο και το φευγαλέο που χαρακτηρίζει τον αέρα, και σ’ αυτόν θα καταλήξουν με τον θάνατο του ποιητή. Ενώ, στο στοιχείο της φωτιάς αντιστοιχεί η σκέψη, ο λογισμός του ποιητή, εφόσον ο Παλαμάς υπήρξε ένας αδιάκοπα σκεπτόμενος άνθρωπος, με ιδέες κάποτε ανατρεπτικές για τα δεδομένα της εποχής του. Από την άλλη, τα πάθη του αντιστοιχούν στο νερό και μάλιστα στη λύσσα των κυμάτων, αφού υπήρξαν πάντοτε μανιασμένα και ορμητικά.  

Ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στη σκέψη, όπως ήταν ο Παλαμάς∙ ένας άνθρωπος με έντονες επιθυμίες και πάθη που ταλάνιζαν αδιάκοπα την ψυχή του, μα κι ένας άνθρωπος των μεγάλων οραμάτων και ονείρων, αντιμετωπίζει το θάνατο ως τη στιγμή που τα ιδιαίτερα εκείνα στοιχεία που συνέθεσαν την ύπαρξή του θα παύσουν να αποτελούν μια ολότητα και θα επιστρέψουν το καθένα στην αρχική του πηγή.

Το χωματόπλαστο κορμί χώμα και κείνο

αέρας, γη, νερό, φωτιά θα ξαναγίνω,

κι απ’ των ονείρων τον αέρα, κι απ’ την πύρα

του λογισμού, κι από τη σάρκα τη λιωμένη,

κι απ’ των παθών τη θάλασσα πάντα θα βγαίνει

ήχου πνοή, παράπονο, σαν από λύρα.

Το τελευταίο στοιχείο που αναφέρει ο ποιητής, και το οποίο μοιάζει έτσι να υπολείπεται σε αξία έναντι των υπολοίπων είναι το σώμα του∙ πλασμένο αυτό από χώμα, όπως το παρουσιάζει η χριστιανική θρησκεία, θα επιστρέψει ξανά στο χώμα και θα γίνει ένα με αυτό (χους ει και εις χουν απελεύσει).

Ο ποιητής, λοιπόν, σχολιάζει πως θα ξαναγίνει αέρας, γη, νερό και φωτιά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα παύσει να υπάρχει, χωρίς αυτό να προδικάζει τον τερματισμό της σημαντικότερης πτυχής του είναι του, δηλαδή της ποιητικής του ιδιότητας. Διότι, όπως με σαφήνεια προλέγει ο ποιητής, μετά το θάνατό του, από τον αέρα των ονείρων, από τη φωτιά της σκέψης, από τη σάρκα που θα έχει λιώσει κι από τη θάλασσα των παθών του, θα βγαίνει πάντοτε ένας ήχος, μια πνοή ήχου -σαν μια διαρκή ανάσα-, ένα παράπονο, σαν να προέρχεται από κάποια λύρα.

Η επιλογή του ποιητή να διασώσει μέσα από αυτή την τελική ανασύνθεση των τεσσάρων στοιχείων την πιο πολύτιμη και την πιο χαρακτηριστική ποιότητα της ύπαρξής του, μοιάζει να υποδηλώνει πως ο ποιητής προδικάζει τη διαχρονικότητα του ποιητικού του λόγου. Είναι, άλλωστε, τόσο στενά συνυφασμένη η ποίηση με την υπόστασή του, ώστε ο ποιητής μοιάζει να πιστεύει πως δεν θα πάψει ποτέ να δημιουργεί ποίηση. Ακόμη κι αν τα στοιχεία που τον συνθέτουν απομακρυνθούν το ένα από το άλλο τη στιγμή του θανάτου του, μοιάζει να θεωρεί δεδομένο πως με κάποιο τρόπο θα βρεθούν ξανά μαζί για να συνεχίσουν να συνθέτουν αέναα τη μελωδία του ποιητικού λόγου.

Ερωτήσεις

1. Σε ποια γνωρίσματα της προσωπικότητας του ποιητή αντιστοιχεί το καθένα από τα τέσσερα κοσμογονικά στοιχεία;

Στον αέρα αντιστοιχεί το πλήθος των ονείρων του, αφού ως άυλες νοητικές διεργασίες τα όνειρα μοιάζουν με το άπιαστο και το φευγαλέο που χαρακτηρίζει τον αέρα, και σ’ αυτόν θα καταλήξουν με τον θάνατο του ποιητή. Ενώ, στο στοιχείο της φωτιάς αντιστοιχεί η σκέψη, ο λογισμός του ποιητή, εφόσον ο Παλαμάς υπήρξε ένας αδιάκοπα σκεπτόμενος άνθρωπος, με ιδέες κάποτε ανατρεπτικές για τα δεδομένα της εποχής του. Σαφής, βέβαια, η σύνδεση της φωτιάς με την έννοια του φωτός, που χαρακτηρίζει τη διαδικασία του συλλογισμού και της σκέψης. Από την άλλη, τα πάθη του αντιστοιχούν στο νερό και μάλιστα στη λύσσα των κυμάτων, αφού υπήρξαν πάντοτε μανιασμένα και ορμητικά. Τέλος, το σώμα αντιστοιχεί στο στοιχείο της γης, εφόσον θεωρείται πως το σώμα είναι φτιαγμένο από χώμα. 

2. Πώς παρουσιάζει την ποίησή του ο Παλαμάς; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με βάση το ποίημα.

Ο Παλαμάς προσδίδει στην ποίησή του το στοιχείο της διάρκειας, εφόσον προδικάζει πως ακόμη και μετά τον θάνατό του τα τέσσερα γενεσιουργά στοιχεία της ύπαρξής του -και κάθε ύπαρξης, σύμφωνα με τη θεωρία του Εμπεδοκλή-, θα συνεχίσουν να συνθέτουν μια πνοή ήχου, θα συνεχίσουν να δημιουργούν ποίηση. Υπ’ αυτή την έννοια ο ποιητής τονίζει με ιδιαίτερα εμφατικό τρόπο την πεποίθησή του πως η ποίηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της υπόστασής του. Παρομοιάζει, μάλιστα, τον ήχο που θα δημιουργούν τα τέσσερα στοιχεία που τον συνθέτουν, με αυτόν μιας λύρας, δίνοντας έτσι έμφαση στη λυρική διάσταση του ποιητικού του λόγου.

Προκύπτει, λοιπόν, κατά τρόπο έμμεσο, αλλά σαφή, η πεποίθηση του Παλαμά πως το ποιητικό του έργο θα έχει διάρκεια, όπως διαρκής είναι και η επαφή του με τη διαδικασία παραγωγής ποιητικού λόγου. Ενώ, αξίζει να σημειωθεί, πως ο ποιητής σχολιάζει ότι ο ήχος που θα παράγουν τα τέσσερα στοιχεία της ύπαρξής του, μετά το θάνατό του, θα είναι ένα παράπονο, θα είναι, άρα, ένας ήχος που θα αποδίδει τη θλίψη που βίωσε ο ποιητής όσο ζούσε∙ τη θλίψη που τον συνόδευε αδιάκοπα σε όλη του τη ζωή.

3. Ο ποιητής επιχειρεί να μετουσιώσει ποιητικά την αρχαία φιλοσοφική θεωρία χρησιμοποιώντας γλώσσα μεταφορική και συγκινησιακά φορτισμένη: να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τους σχετικούς στίχους.

Ο ποιητής λαμβάνοντας την αρχαία φιλοσοφική θεωρία ως βάση του ποιητικού του συλλογισμού τη μετουσιώνει ποιητικά εφαρμόζοντάς τη στον ίδιο του τον εαυτό και σε ό,τι πρόκειται να του συμβεί μετά το θάνατό του. Έτσι, στον πρώτο κιόλας στίχο, με τη χρήση θαυμαστικών, που εκφράζουν τη θετική έκπληξή του, ο Παλαμάς αναγνωρίζει στα τέσσερα βασικά στοιχεία τις πατρίδες που τον γέννησαν, μα και τις πατρίδες που θα τον διεκδικήσουν εκ νέου μετά τον θάνατό του: «Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά!».

Ο ποιητής αναγνωρίζει στα στοιχεία αυτά το αιώνιο της ύπαρξής τους και σχολιάζει με τρόπο που δηλώνει σχεδόν ανυπόμονο ενθουσιασμό την προοπτική να επιστρέψει σε αυτά και να συνεχίσει μέσω αυτών το ακατάλυτο της δικής του πορείας: «Στοιχεία / αχάλαστα, και αρχή και τέλος των πλασμάτων, / σα θα περάσω στη γαλήνη των / μνημάτων, / θα σας ξαναβρώ, πρώτη και στερνή ευτυχία!».

Είναι, άλλωστε, στοιχεία που βρίσκουν πλήρη ανταπόκριση στον ίδιο του τον εαυτό και σε θεμελιώδεις πτυχές της ύπαρξής του, με τον αέρα να αντιστοιχεί στα όνειρά του, τη φωτιά να αντιστοιχεί στη σκέψη του, το νερό στα έντονα πάθη του και φυσικά τη γη στο χωματόπλαστο κορμί του.

Φροντίζει, μάλιστα, ο ποιητής να ενισχύσει την ποιητικότητα των σχετικών αναφορών με τη χρήση τόσο μεταφορικής γλώσσας, όσο και συγκινησιακά φορτισμένης. Παρατηρούμε, έτσι, τη συγκίνηση να εκδηλώνεται με την ευρεία χρήση θαυμαστικών, αλλά και με την ιδιαίτερη προσφώνηση που γίνεται στα τέσσερα στοιχεία: «πρώτη και στερνή ευτυχία!». Συγκινησιακά στοιχεία αναγνωρίζουμε και στην καταληκτική παρομοίωση του ποιήματος, η οποία αποδίδει τον ήχο, τον αιώνιο ήχο, που θα παράγουν τα τέσσερα αρχικά στοιχεία, μόλις διαλυθούν με τον θάνατο του ποιητή: «παράπονο, σαν από λύρα.».

Έντονα μεταφορική είναι η χρήση της γλώσσας στο μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος, με τον πρώτο ήδη στίχο να δίνει τον τόνο ως προς αυτό, αφού τα τέσσερα κοσμογονικά στοιχεία χαρακτηρίζονται πατρίδες. Με μεταφορά δίνεται η έννοια του θανάτου: «γαλήνη των μνημάτων», μεταφορική είναι και η αντιστοίχηση κάθε στοιχείου με μια πτυχή της ύπαρξης του ποιητή. Με μεταφορά, άλλωστε, κλείνει το ποίημα αφού ο ποιητής δηλώνει πως από τα τέσσερα στοιχεία της υπόστασής του: «θα βγαίνει / ήχου πνοή», δηλώνοντας έτσι την αέναη συνέχιση του ποιητικού του λόγου.

Τα χαρακτηριστικά του σονέτου

α) είναι ποίημα ολιγόστιχο· αποτελείται από δεκατέσσερις στίχους, που κατανέμονται σε τέσσερις στροφές

β) οι δυο πρώτες στροφές είναι τετράστιχες, ενώ οι δυο τελευταίες τρίστιχες· έχουμε δηλαδή το σχήμα: 4 - 4 - 3 - 3

γ) το μέτρο είναι κανονικά ιαμβικό και οι στίχοι -εδώ- δεκατρισύλλαβοι.

δ) η ομοιοκαταληξία ακολουθεί το σχήμα αββα, βααβ, γγδ, εεδ. Έχουμε, δηλαδή, σταυρωτή ομοιοκαταληξία στις δύο πρώτες στροφές, ενώ στις δύο τελευταίες κυριαρχεί η ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία των δύο πρώτων στίχων.

ε) Ακολουθείται, επίσης, ο κανόνας ότι ο ένας τουλάχιστον στίχος της μιας στροφής πρέπει να ομοιοκαταληκτεί με έναν της άλλης.

Μέτρο

Στο ιαμβικό μέτρο έχουμε εναλλαγή μιας άτονης συλλαβής με μια τονισμένη (χωρίζεται σε ζεύγη, δηλαδή, δύο συλλαβών όπου τονίζεται η δεύτερη), χωρίς να συμπίπτει απαραίτητα ο γραμματικός τόνος των λέξεων με τον τόνο του μέτρου. Για παράδειγμα, στον ακόλουθο στίχο το μέτρο λειτουργεί ως εξής:

Φω / τιά, / φω / τιά / κι ο / λο / γι / σμός / μου, / τη / μα / νί / α