Έκθεση Α΄ Λυκείου: Υπάρχει ιδανικός ομιλητής της γλώσσας;

Stephen Younts

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Υπάρχει ιδανικός ομιλητής της γλώσσας;

Δεν υπάρχει στη γλώσσα «ιδανικός ομιλητής». Θα διατυπώσω εδώ μερικές σκέψεις για το θέμα αυτό, τις οποίες θέτω στην κρίση των αναγνωστών.

Κατ’ αρχάς, τι θα σήμαινε και ποιος θα χαρακτηριζόταν «ιδανικός ομιλητής»; Θα ήταν, νομίζω, αυτονόητα αυτός που κατέχει πλήρως τη μητρική του γλώσσα σε όλα τα επίπεδα και που την χρησιμοποιεί άψογα στον προφορικό και τον γραπτό του λόγο. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πράξη; Ότι γνωρίζει άριστα όλο τον λεξιλογικό θησαυρό μιας γλώσσας, όλο τον γραμματικό μηχανισμό και όλες τις δυνατές συντακτικές λειτουργίες της γλώσσας. Ακόμη, ότι γνωρίζει την ιστορική γραφή (ορθογραφία) όλων των λέξεων και τύπων και, το κυριότερο, ότι γνωρίζει όλο το φάσμα εφαρμογής των χρήσεων λέξεων, τύπων και συντακτικών δομών στα διάφορα επίπεδα της πραγματικής επικοινωνίας. Αν, λοιπόν, σκεφθούμε τον όγκο, τις διαστάσεις και την πολυπλοκότητα αυτής της γνώσης, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί είναι ανέφικτο να υπάρξει «ιδανικός ομιλητής», δηλαδή ένα ιδανικό πρότυπο γνώσης και χρήσης μιας συγκεκριμένης γλώσσας.

Αυτό που υπάρχει είναι ο «προσεκτικός ομιλητής», δηλαδή ο ευαίσθητος χρήστης, που πασχίζει ακατάπαυστα να αρθρώνει ποιοτικό λόγο. Είναι αυτός που καλλιεργεί και εμπλουτίζει συνεχώς τη γνώση του στη γλώσσα με διαβάσματα και ακούσματα, με συνεχή άσκηση στην παραγωγή και κατανόηση κειμένων (προφορικών και γραπτών), με εντατική προσπάθεια για κατάλληλες επιλογές σε όλα τα επίπεδα, με ανεπτυγμένο γλωσσικό αίσθημα και διά βίου μαθητεία στη γλώσσα. Είναι αυτός που πιστεύει στη γλώσσα του ως αξία, δηλαδή ως φυσικό συμπλήρωμα της σκέψης του, ως πολιτιστική κληρονομιά του και, τελικά, ως ταυτότητα. Είναι ο ομιλητής που έχει συναίσθηση ότι στην αναμέτρησή του με τη γλώσσα είναι εκ των προτέρων «ηττημένος», επιμένει όμως να αγωνίζεται για μια «αξιοπρεπή ήττα», στην οποία ο λόγος του δεν θα έχει, κατά το δυνατόν, προδώσει τη σκέψη του, αξιοποιώντας τις δυνατότητες που του παρέχει η γλώσσα του. Χρειάζεται ταπεινοσύνη και αίσθηση ορίων για να έχει ο ομιλητής επίγνωση των πεπερασμένων δυνάμεών του σε σχέση με τον κολοσσό κάθε φυσικής γλώσσας, ιδίως μιας πολιτιστικά καλλιεργημένης γλώσσας που συμβαίνει να είναι η Ελληνική.

Ωστόσο, αυτή η αδυναμία είναι συγχρόνως και μια διανοητική πρόκληση για κάθε ομιλητή να κατακτήσει τη γλώσσα του σε τέτοια έκταση και τόσο βάθος ώστε να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ποιότητα στον λόγο του. Ο Βιτγκενστάιν δεν μας έχει διδάξει μόνο ότι τα όρια του κόσμου μας είναι τα όρια της γλώσσας μας, αλλά μας έχει εμψυχώσει ότι μπορούμε να εκφράσουμε καθαρά με τη γλώσσα μας ό,τι συλλαμβάνουμε καθαρά με τον νου μας. Η καθαρότητα της σκέψης μας δηλαδή εξασφαλίζει και την ποιότητα του λόγου μας. Άλλη πρόκληση αυτή, άλλος παράλληλος αγώνας. Αυτός όμως ο διπλός αγώνας δικαιώνει την ύπαρξή μας και, στην πράξη, χαράσσει τα όρια της ελευθερίας μας που είναι συνυφασμένα με τη σκέψη και τη γλώσσα μας. Αυτός ο αγώνας και αυτή η αγωνία εκφράζονται με αφοπλιστική απλότητα και ευθυβολία στα λόγια του μεγάλου στοχαστή-ποιητή, του Διονυσίου Σολωμού, «μήγαρις πως έχω άλλο τι στον νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα».

ανέφικτο: ακατόρθωτο

Ludwig Josef Johann Wittgenstein: Ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ού αι.

συνυφασμένα: συνδεδεμένα

ευθυβολία: ευστοχία

μήγαρις: μήπως τάχα

πάρεξ: εκτός

Γ. Μπαμπινιώτης, από την ιστοσελίδα της εφ. Το Βήμα, 1.3.2014 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Ποιος θεωρείται «προσεκτικός ομιλητής» της γλώσσας, σύμφωνα με τον συγγραφέα του κειμένου; (60-80 λέξεις)

Προσεκτικός ομιλητής της γλώσσας είναι εκείνος που, αν και γνωρίζει πως είναι ανέφικτο να κατακτήσει πλήρως τη φυσική του γλώσσα, δεν παύει ωστόσο να προσπαθεί συνεχώς να αρθρώνει όσο γίνεται πιο ποιοτικό λόγο. Είναι εκείνος που εμπλουτίζει αδιάκοπα τις γνώσεις του με μελέτη και ποικίλα ακούσματα, καθώς και με συνεχή άσκηση τόσο στην παραγωγή, όσο και στην κατανόηση κειμένων. Είναι εκείνος που εκλαμβάνει τη γλώσσα ως μια αυτόνομη αξία, που είναι το φυσικό συμπλήρωμα της σκέψης του, αλλά και αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής του κληρονομιάς.

Α1. Με ποιους τρόπους, σύμφωνα με τον συγγραφέα του κειμένου, ο ομιλητής μπορεί να καλλιεργεί και εμπλουτίζει τη γνώση του στη γλώσσα; (60-80 λέξεις)

Η καλλιέργεια και ο εμπλουτισμός των γλωσσικών γνώσεων επιτυγχάνεται με μελέτη κειμένων και με ποικιλία ακουσμάτων, όπως και με τη συνεχή άσκηση στην παραγωγή, αλλά και την κατανόηση κειμένων, τόσο προφορικών όσο και γραπτών. Πρόκειται για μια αδιάκοπη προσπάθεια που ως στόχο έχει την καλύτερη δυνατή κατανόηση και εκμάθηση των συντακτικών δομών της γλώσσας και της γραμματικής, ώστε ο ομιλητής να μπορεί να κάνει τις κατάλληλες επιλογές σε όλα τα επίπεδα.

Α1. Ποιος θα χαρακτηριζόταν «ιδανικός ομιλητής της γλώσσας», σύμφωνα με τον συγγραφέα του κειμένου; (60-80 λέξεις)

Σύμφωνα με τον συγγραφέα για να χαρακτηριζόταν κάποιος «ιδανικός ομιλητής της γλώσσας» θα έπρεπε να κατέχει τη μητρική του γλώσσα στην πληρότητά της και να τη χρησιμοποιεί με άριστο τρόπο τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο. Θα έπρεπε, δηλαδή, να γνωρίζει σε άριστο βαθμό όλο τον λεξιλογικό πλούτο της γλώσσας, όπως και όλο της το γραμματικό μηχανισμό και όλες τις δυνατές συντακτικές της λειτουργίες. Επιπροσθέτως, θα έπρεπε να γνωρίζει την ιστορική γραφή όλων των λέξεων, και πολύ περισσότερο θα έπρεπε να γνωρίζει όλες τις πιθανές χρήσεις των λέξεων, όπως και κάθε πιθανή συντακτική δομή στα ποικίλα επίπεδα της πραγματικής επικοινωνίας.   

Α2. Να χωρίσετε σε δύο παραγράφους την τρίτη παράγραφο (Αυτό που υπάρχει…η Ελληνική) του κειμένου και να αιτιολογήσετε τη διαφορετική παραγραφοποίηση.

Αυτό που υπάρχει είναι ο «προσεκτικός ομιλητής», δηλαδή ο ευαίσθητος χρήστης, που πασχίζει ακατάπαυστα να αρθρώνει ποιοτικό λόγο. Είναι αυτός που καλλιεργεί και εμπλουτίζει συνεχώς τη γνώση του στη γλώσσα με διαβάσματα και ακούσματα, με συνεχή άσκηση στην παραγωγή και κατανόηση κειμένων (προφορικών και γραπτών), με εντατική προσπάθεια για κατάλληλες επιλογές σε όλα τα επίπεδα, με ανεπτυγμένο γλωσσικό αίσθημα και διά βίου μαθητεία στη γλώσσα. Είναι αυτός που πιστεύει στη γλώσσα του ως αξία, δηλαδή ως φυσικό συμπλήρωμα της σκέψης του, ως πολιτιστική κληρονομιά του και, τελικά, ως ταυτότητα.

Είναι ο ομιλητής που έχει συναίσθηση ότι στην αναμέτρησή του με τη γλώσσα είναι εκ των προτέρων «ηττημένος», επιμένει όμως να αγωνίζεται για μια «αξιοπρεπή ήττα», στην οποία ο λόγος του δεν θα έχει, κατά το δυνατόν, προδώσει τη σκέψη του, αξιοποιώντας τις δυνατότητες που του παρέχει η γλώσσα του. Χρειάζεται ταπεινοσύνη και αίσθηση ορίων για να έχει ο ομιλητής επίγνωση των πεπερασμένων δυνάμεών του σε σχέση με τον κολοσσό κάθε φυσικής γλώσσας, ιδίως μιας πολιτιστικά καλλιεργημένης γλώσσας που συμβαίνει να είναι η Ελληνική.

Σύμφωνα με το νέο χωρισμό, στην πρώτη παράγραφο δίνονται τα χαρακτηριστικά του προσεκτικού ομιλητή, ενώ στη δεύτερη παρουσιάζεται η επίγνωση που χαρακτηρίζει τον προσεκτικό ομιλητή σχετικά με την αδυναμία του να κατακτήσει πλήρως τη γλώσσα.

Α2. Να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο στη δεύτερη παράγραφο (Κατ’ αρχάς,… γλώσσας) και στην τρίτη παράγραφο (Αυτό που υπάρχει…. η Ελληνική) του κειμένου.

- Το ανέφικτο της ύπαρξης ενός ιδανικού ομιλητή και τα ιδεατά χαρακτηριστικά του.

- Τα χαρακτηριστικά ενός προσεκτικού ομιλητή.

Β1. Να δημιουργήσετε από μία πρόταση χρησιμοποιώντας καθεμιά συνώνυμη λέξη ή ισοδύναμη φράση των λέξεων με έντονη γραφή, με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: θέτω, καταλάβουμε, ακατάπαυστα, ηττημένος, αγώνας.

- Ο πρωθυπουργός έχει υποβάλει στην κρίση των πολιτών τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που θέλει να προωθήσει.

- Μια απλή μελέτη των στατιστικών στοιχείων μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας.

- Η επίτευξη των υψηλότερων στόχων που θέτει ένας άνθρωπος στη ζωή του απαιτεί συχνά αδιάκοπη και ακαταπόνητη προσπάθεια.

- Παρά την πολυδάπανη εκστρατεία του, τελικά κατέληξε να είναι ο νικημένος της εκλογικής αναμέτρησης.

- Μπορεί να κέρδισες τη μάχη αυτή, αλλά ο πόλεμος σίγουρα δεν έχει κριθεί ακόμη.

Β1. α. «O ευαίσθητος χρήστης [...] πασχίζει ακατάπαυστα να αρθρώνει ποιοτικό λόγο»:

Να αντικαταστήσετε τη λέξη: ακατάπαυστα με μία συνώνυμη λέξη, με βάση τη σημασία της στο κείμενο, και να χρησιμοποιήσετε τη συνώνυμη λέξη σε μία πρόταση που θα δημιουργήσετε.

- ασταμάτητα

Τηλεφωνούσε ασταμάτητα από το πρωί στο υπουργείο, θέλοντας να λάβει εξηγήσεις για την αρνητική τροπή που έλαβε τελικά η υπόθεση.

β. «μας έχει εμψυχώσει»:

Να αντικαταστήσετε τη λέξη: εμψυχώσει, με μία συνώνυμη λέξη, με βάση τη σημασία της στο κείμενο, και να τη χρησιμοποιήσετε σε μία πρόταση που θα δημιουργήσετε.

- ενθαρρύνει

Μέρος της δουλειάς του εκπαιδευτικού είναι να ενθαρρύνει τους μαθητές του, ώστε να συνεχίζουν την προσπάθειά τους παρά τις όποιες απογοητεύσεις.

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: λεξιλογικό θησαυρό, πραγματικής επικοινωνίας, εντατική προσπάθεια, πολιτιστική κληρονομιά, ποιότητα στον λόγο.

Ο φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας που επιθυμεί να τη γνωρίσει καλά, ώστε να έχει την επιθυμητή ποιότητα στον λόγο του, αλλά και την αναγκαία ευχέρεια προκειμένου να αντεπεξέρχεται στις απαιτήσεις της πραγματικής επικοινωνίας, οφείλει να επιδοθεί σε μια εντατική προσπάθεια. Το να κατακτήσει κανείς, άλλωστε, όλο το λεξιλογικό θησαυρό της μητρικής του γλώσσας, και τη μέσω αυτού επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά του, αποτελεί έναν εξαιρετικά δύσκολο αγώνα.

Β2. «Ο Βιτγκενστάιν δεν μας έχει διδάξει μόνο».

1. Να αιτιολογήσετε την επιλογή της ενεργητικής σύνταξης από τον συγγραφέα.

Με τη χρήση της ενεργητικής σύνταξης δίνεται έμφαση στο υποκείμενο του ρήματος.

2. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική.

«Δεν έχουμε μόνο διδαχθεί από τον Βιτγκενστάιν.»

Β2. Να επισημάνετε ποιες από τις παρακάτω φράσεις / προτάσεις του κειμένου χρησιμοποιούνται με κυριολεκτική/δηλωτική και ποιες με μεταφορική / συνυποδηλωτική σημασία:

1. «γνωρίζει την ιστορική γραφή (ορθογραφία) όλων των λέξεων»

= Κυριολεκτική

2. «στην αναμέτρησή του με τη γλώσσα»

= Μεταφορική

3. «με τον κολοσσό κάθε φυσικής γλώσσας»

= Μεταφορική

Β2. Το κείμενο κλείνει με τα λόγια του ποιητή Διονυσίου Σολωμού: «μήγαρις πως έχω άλλο τι στον νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα».

1. Ποιο είναι το νόημα των λόγων του ποιητή;

Ο Διονύσιος Σολωμός τονίζει πως οι μοναδικές μέριμνές του είναι η ελευθερία του ελληνικού έθνους και η ελληνική γλώσσα. Μια εκπληκτική δήλωση που φανερώνει πόσο αξεδιάλυτα συνδεδεμένες υπήρξαν οι δύο αυτές βασικές έννοιες, καθώς προκειμένου να είναι εφικτή η ελευθερία ενός έθνους, θα πρέπει το έθνος αυτό να έχει κατακτήσει το γλωσσικό του εργαλείο που είναι ο βασικότερος φορέας του πολιτισμού του, αλλά και της ιδιαίτερης εκείνης εθνικής του ταυτότητας, η οποία επί της ουσίας διασφαλίζει τη μοναδικότητα ενός έθνους. Ο Σολωμός γνώριζε καλά πως οι Έλληνες μόνο αν αποκτούσαν συνείδηση της εθνικής τους ταυτότητας και της ξεχωριστής αξίας που έχει η ταυτότητα αυτή, θα αφοσιώνονταν πραγματικά στον απελευθερωτικό τους αγώνα, γι’ αυτό και ο ίδιος πασχίζει να πλουτίσει την ελληνική γλώσσα και τα συνδεόμενα με αυτή νοήματα.

2. Γιατί ο συγγραφέας επιλέγει αυτόν τον τρόπο για να κλείσει το κείμενό του;

Ο συγγραφέας, αν και ζει πια σε μια εποχή που δεν δίνεται αγώνας για την ελευθερία του έθνους, υπενθυμίζει εντούτοις τη ρήση αυτή του Σολωμού, του εθνικού μας ποιητή, για να τονίσει την απροσμέτρητη αξία της γλώσσας, και δη της ελληνικής, την οποία έχουν υπηρετήσει ανά τους αιώνες πολύ υψηλές πνευματικές προσωπικότητες. Έτσι, το κύρος του Σολωμού λειτουργεί ενισχυτικά στην προσπάθεια του συγγραφέα να αναδείξει την αξία της γλώσσας και τη σημασία της συνεχούς προσπάθειας για την εκμάθησή της που οφείλουν να καταβάλλουν όσοι θέλουν να είναι προσεκτικοί ομιλητές.