Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Sonya Kanelstrand

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Για τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού είναι αναγκαία η διαφύλαξη της γλωσσικής πρωτοβουλίας του. Επίσης, απαραίτητη είναι και η εξασφάλιση πλούσιων ερεθισμάτων που να παρέχουν τη δυνατότητα στο παιδί να λειτουργεί ως παραγωγός λόγου, για να ικανοποιεί ανάγκες έκφρασης και επικοινωνίας. Επομένως, η γλωσσική καλλιέργεια πρέπει να επιδιώκεται μέσα από όλο το σχολικό πρόγραμμα και ο δάσκαλος οποιουδήποτε μαθήματος να είναι μαζί και δάσκαλος της γλώσσας.

Την πρώτη θέση στη γλωσσική παιδεία την έχει ο προφορικός λόγος και ακολουθεί ο γραπτός. Άλλωστε, αυτό συμβαίνει και στην καθημερινή ζωή. Είναι ανάγκη, λοιπόν, το σχολείο να καλλιεργεί και τα δύο αυτά είδη του λόγου με τις ιδιαιτερότητές τους, όπως είναι ανάγκη δάσκαλος και μαθητής να συνειδητοποιήσουν τις ποικιλίες και τα επίπεδα του επικοινωνιακού λόγου. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι μιλούμε με διαφορετικό τρόπο, σε διαφορετικό τόπο και χρόνο, με διαφορετικούς ανθρώπους, για διαφορετικά πράγματα. Όλα εξαρτώνται από το ποιος μιλάει σε ποιον, με ποιον σκοπό κ.λπ.

Επειδή η γλώσσα είναι κοινωνικό προϊόν και επικοινωνιακή ενέργεια και όχι ανάμνηση, ο τρόπος της γλωσσικής καλλιέργειας οφείλει να είναι ενεργητικός και όχι μνημονικός. Δεν πλουτίζεται το λεξιλόγιο του παιδιού με φράσεις που αποστηθίζει. Αντίθετα, πλουτίζεται με τον παραγόμενο λόγο της μητρικής γλώσσας. Γι’ αυτό χρέος του δασκάλου είναι να μην υποχρεώνει το παιδί να απομνημονεύει λόγο. Χρέος του είναι να του διδάσκει να παράγει λόγο. Η επικοινωνία είναι το κοινωνικό πλαίσιο που παράγει τον λόγο.

Χ. Τσολάκης. (1995). Πορίσματα του 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στην Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Φιλόλογος, 80, 85-91 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Ποιος πρέπει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, να είναι, ο ρόλος του σχολείου όσον αφορά στη γλωσσική παιδεία των μαθητών; (60-80 λέξεις)

Το σχολείο οφείλει να διαφυλάττει και να ενισχύει τη γλωσσική πρωτοβουλία του παιδιού, παρέχοντάς του συνάμα πλήθος ερεθισμάτων, ώστε να διευκολύνεται η δυνατότητά του να παράγει λόγο και να εκφράζεται μέσω αυτού. Η γλωσσική καλλιέργεια, επομένως, αφορά το σύνολο του σχολικού προγράμματος και όχι μόνο το μάθημα της γλώσσας. Επιπλέον, θα πρέπει να καλλιεργείται τόσο ο προφορικός λόγος όσο και ο γραπτός, με όλες τις ιδιαιτερότητές τους, προκειμένου ο μαθητής να αντιλαμβάνεται τα ποικίλα επίπεδα του επικοινωνιακού λόγου. Σημαντικό, τέλος, είναι να ενθαρρύνεται κυρίως η παραγωγή λόγου και όχι η όποια προσπάθεια απομνημόνευσης λόγου.

Α1. Βασιζόμενοι στο κείμενο, να χαρακτηρίσετε με Σωστό ή Λάθος τις ακόλουθες προτάσεις:

1. Η γλωσσική καλλιέργεια πρέπει να επιδιώκεται μέσα από όλο το σχολικό πρόγραμμα. = Σωστό

2. Στη γλωσσική παιδεία την πρώτη θέση την έχει ο γραπτός και ακολουθεί ο προφορικός λόγος. = Λάθος

3. Είναι ανάγκη το σχολείο να καλλιεργεί και τον προφορικό, αλλά και τον γραπτό λόγο. = Σωστό

4. Το λεξιλόγιο του παιδιού πλουτίζεται με τον παραγόμενο λόγο της μητρικής γλώσσας. = Σωστό

5. Χρέος του δασκάλου είναι να υποχρεώνει το παιδί να απομνημονεύει λόγο. = Λάθος

Α2.α. Με ποιες διαρθρωτικές λέξεις επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στις περιόδους της πρώτης παραγράφου του κειμένου (Για τη γλωσσική… της γλώσσας) του κειμένου;

- Επίσης

- Επομένως

Α2.β. Τι δηλώνει καθεμιά από τις διαρθρωτικές λέξεις;

Με το επίρρημα «επίσης» δηλώνεται η πρόθεση του γράφοντος να προσθέσει επιπλέον συμπληρωματικές πληροφορίες.

Το επίρρημα «επομένως» δηλώνει συμπέρασμα.

Α2. Να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο στην πρώτη παράγραφο (Για τη γλωσσική… γλώσσας) και τη δεύτερη παράγραφο (Την πρώτη… σκοπό κ.λπ.) του κειμένου.

1^η παράγραφος: Η γλωσσική ανάπτυξη βασίζεται στη γλωσσική πρωτοβουλία του μαθητή και τη συχνή παραγωγή λόγου.

2^η παράγραφος: Ισότιμη καλλιέργεια του προφορικού και του γραπτού λόγου στο σχολείο.

Β1. «Είναι ανάγκη […] το σχολείο να καλλιεργεί και τα δύο αυτά είδη του λόγου (προφορικό και γραπτό λόγο)»

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω πρόταση, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων.

Είναι ανάγκη το σχολείο να καλλιεργεί και τα δύο αυτά είδη του λόγου (προφορικό και γραπτό λόγο). Ο προφορικός λόγος, βέβαια, είναι συχνότερος τόσο στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας όσο και στην καθημερινή επικοινωνία, αλλά δεν επαρκεί για να καλύψει όλο το πλήθος των επικοινωνιακών περιστάσεων. Αποτελεί, επομένως, βασικό αίτημα να διασφαλίζεται η ισότιμη καλλιέργεια και των δύο αυτών ειδών λόγου, ώστε οι μαθητές να έχουν κατόπιν τη δυνατότητα να εκφράζονται κατά τρόπο άρτιο τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο.  

Β1. Να δημιουργήσετε από μία πρόταση χρησιμοποιώντας ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: πλούσιων, μέσα, πρώτη, γνωστό, διαφορετικό.

- Το έδαφος αυτής της περιοχής είναι φτωχό σε φυσικούς πόρους.

- Αν δεν κάτσεις ήσυχος, θα σε πετάξω έξω!

- Έφτασε επιτέλους η τελευταία ημέρα των εξετάσεων.

- Πολλά στοιχεία γι’ αυτή την υπόθεση παραμένουν άγνωστα.

- Το πρόβλημα που αντιμετωπίζω αυτό τον καιρό είναι αρκετά όμοιο με το δικό σου.

Β2.α. Να δώσετε έναν δικό σας τίτλο στο κείμενο.

- Η γλωσσική καλλιέργεια στο πλαίσιο του σχολείου.

Β2.β. Να προσδιορίσετε αν ο τίτλος που δώσατε είναι κυριολεκτικός / δηλωτικός ή μεταφορικός / συνυποδηλωτικός.

Ο τίτλος είναι μεταφορικός διότι η λέξη «καλλιέργεια» δε χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική της σημασία.

Β2. Να επισημάνετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις του κειμένου χρησιμοποιούνται με κυριολεκτική / δηλωτική και ποιες με μεταφορική / συνυποδηλωτική σημασία:

1. «η γλωσσική καλλιέργεια πρέπει να επιδιώκεται»

= Μεταφορική

2. «η γλώσσα είναι κοινωνικό προϊόν»

= Μεταφορική

3. «φράσεις που αποστηθίζει»

= Κυριολεκτική

Κείμενο 2

Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος είναι δύο ισότιμες, αλλά λειτουργικά διαφορετικές, μορφές λόγου, που εξυπηρετούν διαφορετικές επικοινωνιακές ανάγκες. Οι διαφορές μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου σε γενικές γραμμές οφείλονται στις διαφορετικές συνθήκες παραγωγής τους.[…]

Ο προφορικός είναι κυρίως λόγος απροσχεδίαστος, επειδή, πολύ συχνά διαμορφώνεται τη στιγμή που εκφωνείται υπό την πίεση του χρόνου και του ακροατή. Γι’ αυτό τον λόγο εμφανίζει συχνά συντακτικά ατελείς και ανολοκλήρωτες προτάσεις. Αντίθετα ο γραπτός λόγος είναι κυρίως λόγος προσχεδιασμένος, αφού ο συγγραφέας του έχει συνήθως μεγαλύτερη άνεση χρόνου ώστε από πριν να σκεφτεί και να οργανώσει το γραπτό του, να το ελέγξει, να το διορθώσει και, αν χρειαστεί, να το ξαναγράψει. Γι’ αυτό ο γραπτός λόγος εμφανίζει συνήθως ολοκληρωμένες συντακτικά προτάσεις.

Μια άλλη διαφορά μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου εντοπίζεται στη δυνατότητα επαφής μεταξύ πομπού και δέκτη. Στον προφορικό συνομιλιακό λόγο το κείμενο, την ίδια στιγμή που παράγεται από τον πομπό, προσλαμβάνεται από τον δέκτη, ο οποίος συχνά είναι παρών στον ίδιο χώρο, ενώ σε αντίθετη περίπτωση μπορεί να υπάρχει ακουστική και οπτική επαφή μαζί του όπως στις τηλεφωνικές συνδιαλέξεις ή στη ζωντανή επικοινωνία μέσω σύνδεσης. Σε κάθε περίπτωση ο δέκτης έχει τη δυνατότητα να απαντήσει ή να αντιδράσει στα λεγόμενα του συνομιλητή του. Αντίθετα στον γραπτό λόγο ο συγγραφέας δεν έχει άμεση επαφή με τους αναγνώστες του, απευθύνεται σε δέκτες απόντες, οι οποίοι θα προσλάβουν το κείμενό του ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα και μόνο τότε θα μπορούν να αντιδράσουν στα γραφόμενά του.

Η μέχρι τώρα συζήτηση για τα λειτουργικά και γλωσσικά γνωρίσματα του προφορικού και του γραπτού λόγου αποτυπώνει περισσότερο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Δεν πρέπει όμως να διαφεύγει της προσοχής μας ότι ορισμένες φορές τα χαρακτηριστικά αυτά συναντώνται αναμεμειγμένα κατά την προφορική ή γραπτή παραγωγή διαφόρων ειδών λόγου. Έτσι π.χ. μια διάλεξη, αν και εκφέρεται προφορικά, βασίζεται σε προσχεδιασμένο και συνήθως αναλυτικό κείμενο, ενώ η επαφή του ομιλητή με τους αποδέκτες του είναι περιορισμένη και έμμεση. Αντίθετα το κείμενο μιας επιστολής σε φιλικό πρόσωπο μπορεί να μην είναι σε μεγάλο βαθμό προσχεδιασμένο, να περιέχει γνωστά θέματα και επιπλέον πολλές εκφράσεις του προφορικού λόγου («και που λες», «να σου πω», «άκου να δεις»). Κατά συνέπεια οι δύο μορφές λόγου είναι προτιμότερο να μην προσεγγίζονται μονοδιάστατα αλλά πολυδιάστατα.

Αρ. Αρχάκης. (2009). Γλωσσική Διδασκαλία και Σύσταση των Κειμένων, Αθήνα: Πατάκης, 50-55. (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Ποια είναι, σύμφωνα με το δεύτερο κείμενο, τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του προφορικού λόγου; (60-80 λέξεις)

Ο προφορικός λόγος, μιας και διαμορφώνεται τη στιγμή ακριβώς που εκφέρεται από τον ομιλητή, είναι απροσχεδίαστος και δημιουργείται υπό την πίεση του χρόνου αλλά και του ακροατή, με αποτέλεσμα να αποτελείται συχνά από προτάσεις που απομένουν ανολοκλήρωτες ή είναι συντακτικά ατελείς. Επιπλέον, ο προφορικός λόγος προσλαμβάνεται από το δέκτη την ίδια στιγμή που παράγεται από τον πομπό κι αυτό σημαίνει πως παρέχεται στο δέκτη η δυνατότητα να απαντήσει σε όσα ακούει ή έστω να αντιδράσει, κάτι που συμβαίνει είτε ο δέκτης είναι μπροστά στον ομιλητή είτε τον ακούει μέσω τηλεφώνου ή μέσω κάποιας άλλης σύνδεσης.  

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της τρίτης παραγράφου (Μια άλλη διαφορά… γραφόμενά του) του δεύτερου κειμένου;

Θεματική περίοδος: Μια άλλη διαφορά μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου εντοπίζεται στη δυνατότητα επαφής μεταξύ πομπού και δέκτη.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Στον προφορικό συνομιλιακό λόγο το κείμενο, την ίδια στιγμή που παράγεται από τον πομπό, προσλαμβάνεται από τον δέκτη, ο οποίος συχνά είναι παρών στον ίδιο χώρο, ενώ σε αντίθετη περίπτωση μπορεί να υπάρχει ακουστική και οπτική επαφή μαζί του όπως στις τηλεφωνικές συνδιαλέξεις ή στη ζωντανή επικοινωνία μέσω σύνδεσης. Σε κάθε περίπτωση ο δέκτης έχει τη δυνατότητα να απαντήσει ή να αντιδράσει στα λεγόμενα του συνομιλητή του. Αντίθετα στον γραπτό λόγο ο συγγραφέας δεν έχει άμεση επαφή με τους αναγνώστες του, απευθύνεται σε δέκτες απόντες, οι οποίοι θα προσλάβουν το κείμενό του ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα και μόνο τότε θα μπορούν να αντιδράσουν στα γραφόμενά του.

Κατακλείδα: ---

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων για τον προφορικό και τον γραπτό λόγο στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις λέξεις/φράσεις των κειμένων με έντονη γραφή: πλούσιων ερεθισμάτων, διαφορετικές επικοινωνιακές ανάγκες, άμεση επαφή, δέκτες, πολλές εκφράσεις.

Καίριο μέλημα του σχολείου σε ό,τι αφορά τη γλωσσική καλλιέργεια οφείλει να είναι η παροχή πλούσιων ερεθισμάτων στους μαθητές και η ενθάρρυνση της έκφρασης των σκέψεων και των συναισθημάτων τους τόσο μέσω του προφορικού λόγου όσο και του γραπτού. Οι μαθητές θα πρέπει να λειτουργούν αφενός ως δέκτες λόγου και να έρχονται έτσι σε άμεση επαφή με πολλές εκφράσεις είτε της επίσημης γλώσσας είτε και διαλέκτων, ώστε να αντιλαμβάνονται την ικανότητα της γλώσσας να καλύπτει διάφορες επικοινωνιακές ανάγκες, κι αφετέρου θα πρέπει να λειτουργούν ως παραγωγοί λόγου, προκειμένου να διαμορφώσουν σταδιακά τους δικούς τους εκφραστικούς τρόπους.  

Β2. «Στον προφορικό συνομιλιακό λόγο το κείμενο […] προσλαμβάνεται από τον δέκτη».

1. Να αιτιολογήσετε την επιλογή της παθητικής σύνταξης από τον συγγραφέα του κειμένου.

Με τη χρήση της παθητικής σύνταξης δίνεται έμφαση στο αποτέλεσμα της ενέργειας που δηλώνεται από το ρήμα και όχι στο υποκείμενο της ενέργειας.

2. Να μετατρέψετε την παθητική σύνταξη σε ενεργητική.

Στον προφορικό συνομιλιακό λόγο ο δέκτης προσλαμβάνει το κείμενο.