Κωνσταντίνος Καβάφης «Κτίσται»

LW Hine

Κωνσταντίνος Καβάφης «Κτίσται»

Η Πρόοδος οικοδομή είναι μεγάλη — φέρει

καθείς τον λίθον του· ο εις λόγους, βουλάς, ο άλλος

πράξεις — και καθημερινώς την κεφαλήν της αίρει

υψηλοτέραν. Θύελλα, αιφνίδιός τις σάλος

εάν επέλθη, σωρηδόν οι αγαθοί εργάται

ορμώσι και το φρούδον των υπερασπίζοντ’ έργον.

Φρούδον, διότι καθενός ο βίος δαπανάται

υπέρ μελλούσης γενεάς, κακώσεις, πόνους στέργων,

ίνα η γενεά αυτή γνωρίση ευτυχίαν

άδολον, και μακράν ζωήν, και πλούτον, και σοφίαν

χωρίς ιδρώτα ποταπόν, ή δούλην εργασίαν.

Aλλ’ η μυθώδης γενεά ουδέποτε θα ζήση·

η τελειότης του αυτή το έργον θα κρημνίση

κ’ εκ νέου πας ο μάταιος κόπος αυτών θ’ αρχίση.

Το ποίημα «Κτίσται» γράφτηκε το 1891 και εντάσσεται στα αποκηρυγμένα του Κωνσταντίνου Καβάφη. «Είναι το πρώτο ποίημα που ο Καβάφης δημοσιεύει -και μάλιστα πρώτα σε μονόφυλλο και αμέσως μετά σε αθηναϊκό περιοδικό- ύστερα από πεντάχρονη αποχή από την δημοσιότητα.» Γ. Π. Σαββίδης

Στην στήλη αλληλογραφία «Συζητήσεις», του Αττικού Μουσείου (Δ΄, 6, 30 Σεπτεμβρίου 1891, σ. 71 – η ημερομηνία με το παλιό ημερολόγιο) δημοσιεύτηκε η ακόλουθη κρίση για το «Κτίσται», ασφαλώς γραμμένη από τον Ι. Πολέμη, λογοτεχνικό διευθυντή του περιοδικού:

«ο Κ. Φ. Καβ. Εις Αλεξάνδρειαν. – Το ποίημά σας μας εφάνη εξόχως ωραίον και θα ήτο ίσως ωραιότερον αν δεν εκάμνετε τόσην κατάχρησιν του συστήματος εκείνου της γαλλικής στιχουργίας του να μεταβαίνωσιν αι προτάσεις από του ενός στίχου εις τον έτερον. Έχει όμως τόσα άλλα προτερήματα το ποίημά σας ώστε παραβλέπει τις τας μικράς ταύτας ποιητικάς ιδιοτροπίας σας. Θα το δημοσιεύσωμεν ευχαρίστως.»

Όπως επισημαίνει ο Γ. Π. Σαββίδης το ποίημα αυτό συνιστά μια αλληγορική μεταφορά, σε μορφή σονέτου με 15σύλλαβους και ομοιοκαταληξία αβαβ γδγδ εεε ζζζ.

Η Πρόοδος οικοδομή είναι μεγάλη — φέρει

καθείς τον λίθον του∙ ο εις λόγους, βουλάς, ο άλλος

πράξεις — και καθημερινώς την κεφαλήν της αίρει

υψηλοτέραν.

Στο επίκεντρο του ποιήματος τίθεται η έννοια της Προόδου∙ η επιδιωκόμενη εξέλιξη της κοινωνίας και του πολιτισμού, που αποτελεί μια διαρκή μέριμνα για όλους τους πολίτες. Η συνεχής προσπάθεια για την επίτευξη της Προόδου δίνεται από τον ποιητή κατά τρόπο αλληγορικό, αφού η Πρόοδος παρουσιάζεται ως μια μεγάλη οικοδομή στο χτίσιμο της οποίας συμμετέχουν όλοι οι πολίτες, φέροντας κι ο καθένας το δικό του λίθο προκειμένου να γίνει κάποια στιγμή πραγματικότητα η ολοκλήρωσή της.

Ο «λίθος» που προσφέρει ο κάθε πολίτης στη συλλογική αυτή προσπάθεια διαφέρει ανάλογα με τις ειδικότερες δεξιότητες του κάθε ανθρώπου, έτσι, άλλος συνεισφέρει με τα λόγια του, άλλος με τις επιθυμίες και τις προσδοκίες του, κι άλλος με τις πράξεις του. Αποτέλεσμα, πάντως, αυτής της πολυσυλλεκτικής εναπόθεσης δεξιοτήτων και ικανοτήτων είναι να σηκώνεται καθημερινά όλο και ψηλότερα το οικοδόμημα της Προόδου.

Θύελλα, αιφνίδιός τις σάλος

εάν επέλθη, σωρηδόν οι αγαθοί εργάται

ορμώσι και το φρούδον των υπερασπίζοντ’ έργον.

Οι πολίτες, οι αγαθοί εργάτες αυτού του οικοδομήματος, είναι πάντοτε έτοιμοι όχι μόνο να συνεισφέρουν στην οικοδόμησή του, αλλά και να σπεύσουν να το προφυλάξουν σε περίπτωση που παρουσιαστεί κάποιος κίνδυνος. Έτσι, αν εμφανιστεί αιφνιδίως κάποια θύελλα ή κάποια ταραχή, όλοι όσοι συμμετέχουν στην κοινή προσπάθεια ανέγερσης του ξεχωριστού αυτού οικοδομήματος, σπεύδουν από κοινό για να υπερασπιστούν το «μάταιο» έργο τους.

Η αιφνίδια εμφάνιση της θύελλας που απειλεί τη σταθερότητα του οικοδομήματος, φανερώνει πως το χτίσιμο της Προόδου, παρά το γεγονός ότι αποτελεί μια συνειδητή και σταθερή προσπάθεια όλων, δεν είναι απαλλαγμένο από κινδύνους. Η εξέλιξη, άλλωστε, μιας κοινωνίας δεν συνεπάγεται πως ακολουθεί πάντοτε μια πορεία που να ευχαριστεί όλους τους πολίτες, ούτε είναι διασφαλισμένο πως δεν θα υπάρξουν οπισθοδρομήσεις και καθυστερήσεις στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας.

Φρούδον, διότι καθενός ο βίος δαπανάται

υπέρ μελλούσης γενεάς, κακώσεις, πόνους στέργων,

ίνα η γενεά αυτή γνωρίση ευτυχίαν

άδολον, και μακράν ζωήν, και πλούτον, και σοφίαν

χωρίς ιδρώτα ποταπόν, ή δούλην εργασίαν.

Εκείνο, ωστόσο, που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι πως το εξαίρετο αυτό έργο της Προόδου χαρακτηρίζεται από τον ποιητή «μάταιο», αφού η αποτυχία του είναι προδικασμένη. Ο λόγος για τον οποίο ο ποιητής θεωρεί πως δεν πρόκειται να επιτευχθεί ποτέ η επιδιωκόμενη πρόοδος είναι το γεγονός ότι οι στόχοι που έχουν τεθεί είναι υπερβολικά υψηλοί και φιλόδοξοι.

Έτσι, αν και οι τωρινοί πολίτες, οι τωρινοί χτίστες καταβάλλουν πραγματικά φιλότιμες προσπάθειες, αυτό που τελικά επιδιώκουν δεν πρόκειται να υλοποιηθεί. Ο ποιητής, μάλιστα, τονίζει πως είναι ειλικρινά αξιοθαύμαστο το πνεύμα αυτοθυσίας των πολιτών, αφού ο καθένας από αυτούς θυσιάζει τη ζωή του προς όφελος μιας μελλοντικής γενιάς, υπομένοντας πλήθος ταλαιπωριών και πόνων, προκειμένου η μελλοντική εκείνη γενιά να γνωρίσει μια αγνή και άδολη ευτυχία. Προκειμένου η ιδεατή γενιά του μέλλοντος να απολαύσει μια μακρόχρονη ζωή γεμάτη πλούτο και σοφία, έχοντας απαλλαγεί από την ανάγκη να εργάζεται υπό πιεστικές συνθήκες για να ζήσει∙ έχοντας απαλλαγεί από τον άθλιο ιδρώτα της δουλειάς εκείνης που υπονομεύει την ηθική ακεραιότητα του ατόμου και που το ωθεί ακόμη και σε πράξεις μικρότητας, κι όλα αυτά στο όνομα της καθημερινής επιβίωσης.

Οι επιδιωκόμενες αυτές επιτεύξεις είναι, εννοείται, εξαιρετικές ως προς την πρόθεσή τους, αφού οι άνθρωποι του παρόντος έχοντας γνωρίσει τις δυσκολίες της καθημερινότητας κι έχοντας απαυδήσει με τους πλείστους συμβιβασμούς και τις πλείστες υποχωρήσεις που ο οφείλει να κάνει κάθε άνθρωπος προκειμένου να επιβιώσει, οραματίζονται πλέον μια κοινωνία που δεν θα συντρίβει ψυχολογικά, συναισθηματικά και ηθικά τα μέλη της∙ οραματίζονται μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι δεν θα χρειάζεται να εξαχρειώνονται για να καταφέρουν να διασφαλίσουν τα αναγκαία για την επιβίωσή τους. Αγωνίζονται, λοιπόν, προσφέροντας ο καθένας ό,τι μπορεί για να δουν την κοινωνία τους να προοδεύει και να εξελίσσεται, μέχρι να φτάσει στο ιδεατό εκείνο σημείο ανάπτυξης όπου θα παρέχονται πλέον οι καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης σε όλους τους ανθρώπους, χωρίς εκείνοι να είναι αναγκασμένοι να πληρώνουν το ολέθριο τίμημα που πληρώνουν οι συγκαιρινοί του ποιητή για να επιβιώσουν.

Aλλ’ η μυθώδης γενεά ουδέποτε θα ζήση∙

η τελειότης του αυτή το έργον θα κρημνίση

κ’ εκ νέου πας ο μάταιος κόπος αυτών θ’ αρχίση.   

Κι όμως, καταλήγει ο ποιητής, η μυθικά ιδεατή εκείνη μελλοντική γενιά δεν θα υπάρξει ποτέ, αφού το έργο αυτό της προόδου θα γκρεμιστεί από την ίδια του την τελειότητα κι ο μάταιος κόπος των ανθρώπων θα αρχίσει πάλι απ’ την αρχή.

Ένα τόσο φιλόδοξο εγχείρημα, που θέτει τόσο υψηλούς στόχους, ώστε να μοιάζει πλέον τέλειο, δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να επιτευχθεί. Το γεγονός ότι τίθεται ως στόχος ένα τόσο άριστο επίπεδο διαβίωσης, θα αποτελέσει από μόνο του το στοιχείο εκείνο που θα οδηγήσει την προσπάθεια αυτή σε αποτυχία.

Μοιάζει σαν να επιδιώκουν οι άνθρωποι μια ουτοπία, η οποία όσο κι αν συγκεντρώνει πλήθος αρετών, αφού θα σημαίνει μια ιδεατή ζωή για όλους τους ανθρώπους, δεν μπορεί επί της ουσίας να υλοποιηθεί, αφού παραγνωρίζει τον ίδιο τον ανθρώπινο παράγοντα∙ τις αδυναμίες, τα ελαττώματα, τη χαιρεκακία, τα αντικρουόμενα συμφέροντα, μα κι εκείνη την καταστροφική τάση της υπεροχής έναντι των άλλων.