Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο μεν βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά

Linda Woods

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο μεν βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά

Από τους προβληματισμούς που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο θα μπορούσαμε να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε δύο κομβικά σημεία. Κατ’ αρχάς, ένα βασικό ερώτημα που αναδύεται είναι το πώς και γιατί ένας άνθρωπος φτάνει στην καλλιτεχνική δημιουργία, από ποια δηλαδή εσωτερική ανάγκη ωθούμενος παράγει ένα έργο τέχνης. Μετά, αναδύεται το ερώτημα ποιος είναι εκείνος που θέτει τους κανόνες για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να προσλαμβάνεται ένα έργο τέχνης. Θα είναι ο καλλιτέχνης, οι κριτικοί τέχνης ή ο κάθε ενδιαφερόμενος με τα προσωπικά του αισθητικά κριτήρια;

Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια απόπειρα επικοινωνίας του καλλιτέχνη με τον έξω κόσμο. Έχουν διερωτηθεί όμως μήπως ο καλλιτέχνης αισθάνεται την ανάγκη να επικοινωνήσει πρωτίστως με τον εαυτό του, να συνδιαλλαγεί με το εσώτατο «είναι» του με αφορμή συγκεκριμένα βιώματα -πραγματικά ή ψυχολογικά- της ζωής του; Τα βιώματα του δημιουργού δεν μπορεί παρά να διεισδύουν στο έργο του, λιγότερο ή περισσότερο μεταμφιεσμένα με τα καλλιτεχνικά μέσα που έχει στη διάθεσή του ο εκάστοτε καλλιτέχνης.

Έτσι, η καλλιτεχνική δημιουργία μετουσιώνει με τα δικά της εργαλεία λογικές ή συνειρμικές σκέψεις και συναισθήματα, που δεν μπορεί παρά να προκύπτουν από αφορμές τις οποίες παρέχει το εξωτερικό ή εσωτερικό περιβάλλον (που κι αυτό επηρεάζεται από το εξωτερικό) στον ίδιο τον δημιουργό. Για παράδειγμα, η Γκερνίκα του Πικάσο είναι γέννημα του αποτροπιασμού του καλλιτέχνη για τις επιπτώσεις του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Κατά συνέπεια, με το έργο τέχνης ο κάθε δημιουργός εκφράζεται νοητικά, συναισθηματικά ή συνειρμικά, υπηρετώντας όχι τόσο την επιθυμία του να μεταδώσει συγκεκριμένα μηνύματα στους αποδέκτες του, όσο την εσωτερική του ανάγκη να μεταμορφώσει ένα προσωπικό του βίωμα, για να απελευθερωθεί από αυτό και να λυτρωθεί. Αν δηλαδή ένα έντονο βίωμα καθιστά δέσμιο τον δημιουργό, η καλλιτεχνική δημιουργία γίνεται το μοναδικό καταφύγιο που μπορεί να τον αποδεσμεύσει από το βίωμα που τον καταδυναστεύει. «Η Τέχνη ξαναπλάθει ως λαθραίος Θεός τον κόσμο απ’ την αρχή σχεδόν, μεταμορφώνοντας ό,τι μας απελπίζει ως γνωστό και αδιάσειστο σε μια καταπραϋντική αβεβαιότητα» δήλωνε η ποιήτρια Κική Δημουλά το 1996 και ο υπαινιγμός για την πρόσκαιρη θεραπευτική δράση της τέχνης είναι σαφέστατος.

Ε. Σπυριδάκη, Iστολόγιο για την τέχνη, 6.6.2013 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (70 - 90 λέξεις).

Καίρια ερωτήματα σε σχέση με το καλλιτεχνικό έργο είναι το ποια ανάγκη οδηγεί έναν άνθρωπο στην καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και το πώς καθορίζεται ο τρόπος που θα πρέπει να προσλαμβάνεται ένα έργο τέχνης. Σε ό,τι αφορά, πάντως, τη σκέψη ότι μέσω της τέχνης ο δημιουργός θέλει να επικοινωνήσει με τους άλλους, ίσως θα πρέπει να ληφθεί περισσότερο υπόψη το ενδεχόμενο να θέλει να επικοινωνήσει πρωτίστως με τον ίδιο του τον εαυτό και να διαχειριστεί προσωπικά του βιώματα. Είναι, άλλωστε, σαφές πως το έργο τέχνης λειτουργεί ως μια προσπάθεια του καλλιτέχνη να εκφράσει επώδυνα βιώματά του και να λυτρωθεί από αυτά.  

Β1. Ποια ένσταση προβάλλει η συγγραφέας σε εκείνους που υποστηρίζουν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια απόπειρα επικοινωνίας του καλλιτέχνη με τον έξω κόσμο; (60 –80 λέξεις)

Η συγγραφέας αντιτείνει σε όσους υποστηρίζουν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια απόπειρα επικοινωνίας του καλλιτέχνη με τους άλλους ανθρώπους, πως είναι εξίσου πιθανό να επιχειρεί ο καλλιτέχνης να επικοινωνήσει κυρίως με τον ίδιο του τον εαυτό. Ίσως, δηλαδή, το κάθε έργο τέχνης να είναι μια προσπάθεια του δημιουργού να συμφιλιωθεί με την ίδια του την υπόσταση, με το «είναι» του, λόγω κάποιων βιωμάτων, που είτε είναι πραγματικά γεγονότα είτε εσωτερικές συγκρουσιακές καταστάσεις, τον έχουν πάντως επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό. Είναι, άλλωστε, σχεδόν βέβαιο πως στο καλλιτεχνικό έργο παρεισφρέουν τα βιώματα του δημιουργού, έστω κι αν αυτά μεταλλάσσονται ανάλογα με τα καλλιτεχνικά μέσα που αξιοποιεί ο κάθε καλλιτέχνης.    

Β1. Ποια βασικά ερωτήματα θέτει η συγγραφέας αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο; (60 –80 λέξεις)

Η συγγραφέας θέτει δύο βασικά ερωτήματα αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο, τα οποία σχετίζονται αφενός με το κίνητρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας κι αφετέρου με τον τρόπο πρόσληψης του έργου τέχνης. Ειδικότερα, ως πρώτο ερώτημα τίθεται το πώς και το γιατί ένας άνθρωπος οδηγείται στην καλλιτεχνική δημιουργία, ποια είναι, δηλαδή, η εσωτερική εκείνη ανάγκη που τον ωθεί στο να δημιουργήσει ένα έργο τέχνης. Ενώ, το δεύτερο ερώτημα αφορά το κατά πόσο υπάρχει κάποιος που θέτει τους κανόνες για το πώς θα πρέπει να προσλαμβάνει ένα έργο τέχνης. Αναρωτιέται, λοιπόν, η γράφουσα για το αν η πρόσληψη του έργου καθορίζεται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, από τους κριτικούς τέχνης ή από το κάθε ενδιαφερόμενο άτομο χωριστά με βάση τα προσωπικά του κριτήρια.

Β1. Ποιο πρωτογενές «υλικό» μετουσιώνει, κατά τη συγγραφέα, η καλλιτεχνική δημιουργία; (60 –80 λέξεις)

Η καλλιτεχνική δημιουργία μετουσιώνει τις σκέψεις εκείνες, λογικές ή συνειρμικές, καθώς και τα συναισθήματα που προκαλούνται στον δημιουργό από την επίδραση του εξωτερικού ή του εσωτερικού περιβάλλοντος. Πολύ περισσότερο, όμως, εκείνο που ωθεί τον καλλιτέχνη να εκφραστεί κατά τρόπο νοητικό ή συναισθηματικό, είναι η εσωτερική του ανάγκη να μετουσιώσει κάποιο προσωπικό του βίωμα, που τον δυναστεύει και τον κρατά δέσμιο, προκειμένου να απελευθερωθεί από αυτό και να αισθανθεί λυτρωμένος. Τα προσωπικά βιώματα του δημιουργού, άρα, και ιδίως εκείνα που τον επηρεάζουν βαθύτερα, συνιστούν το πρωτογενές υλικό που αποτελεί τη βάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Β2. Να γράψετε έναν πλαγιότιτλο για κάθε παράγραφο του κειμένου.

1^η παράγραφος: Δύο βασικά ερωτήματα σχετικά με το καλλιτεχνικό έργο.

2^η παράγραφος: Η τέχνη ως απόπειρα επικοινωνίας του δημιουργού είτε με τους άλλους είτε με τον ίδιο του τον εαυτό.

3^η παράγραφος: Η καλλιτεχνική δημιουργία ως τρόπος αποδέσμευσης του δημιουργού από βιώματα που τον καταδυναστεύουν.

Β2. Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί η συγγραφέας στην τρίτη παράγραφο (Έτσι… σαφέστατος.); Να αιτιολογήσετε με συντομία την απάντησή σας.

Η συγγραφέας ακολουθεί παραγωγική συλλογιστική πορεία, καθώς από τις ευρύτερες αφορμές που παρέχει το εξωτερικό ή εσωτερικό περιβάλλον στον δημιουργό, οδηγείται σε μια πιο ειδική διαπίστωση κατά την οποία ο δημιουργός υποτάσσεται κυρίως στην ανάγκη του να μεταμορφώσει κάποιο προσωπικό του βίωμα που τον καταδυναστεύει, προκειμένου να απελευθερωθεί από αυτό.

Β2. Ποιος τρόπος ανάπτυξης ακολουθείται στη πρώτη παράγραφο (Από… κριτήρια) του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση, διότι από το σύνολο των προβληματισμών που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο, η γράφουσα εστιάζει την προσοχή της σε δύο κομβικά σημεία (Κατ’ αρχάς, ένα βασικό ερώτημα... Μετά, αναδύεται το ερώτημα).

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: αναφορικά, υποστηρίζουν, απόπειρα, αφορμές, καθιστά.

- Αναφορικά με την πρότασή σας, σας γνωστοποιούμε ότι έχει ληφθεί σοβαρά υπόψη και εξετάζεται. 

- Υποστήριξε με πάθος τις απόψεις του.

- Κάθε απόπειρα να εκφράσει τη γνώμη του ματαιώθηκε από τις φωνές και τις συνεχείς διακοπές των άλλων συνομιλητών.

- Με αφορμή ένα σκηνοθετημένο συνοριακό επεισόδιο η Γερμανία εισέβαλε το 1939 στην Πολωνία.

- Σε καθιστώ υπεύθυνο για ό,τι συμβεί.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: αναδύεται, απόπειρα, συνδιαλλαγεί, προκύπτουν, λυτρωθεί.

- Κατά τη μεταξύ τους συζήτηση αναδύθηκαν οι διαφορές τους.

- Έκανε κάποιες απόπειρες να επικοινωνήσει μαζί του, αλλά δεν υπήρξε καμία θετική ανταπόκριση. 

- Ήταν αδύνατον να συνδιαλλαγούν οι δύο παρατάξεις.

- Τα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα είναι εις βάρος της.

- Λυτρώθηκε μόλις αποκάλυψε την αλήθεια.  

[συνδιαλλάσω = συμφιλιώνω, συμβιβάζω]

Γ1. Να γράψετε από μία πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις (επισημαίνονται στο κείμενο με έντονη γραφή). Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: κομβικά, απόπειρα, διεισδύουν, εκφράζεται, βίωμα (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος κλπ.)

- Το πρόσωπο του υποψηφίου υπήρξε κομβικό θέμα στις συζητήσεις για τη συνεργασία των τριών κομμάτων.

- Το δοκίμιό του ήταν μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης του ζητήματος.

- Η ματιά του προσπαθούσε να διεισδύσει στα βάθη της ψυχής της.

- Ο καλλιτέχνης εκφράζεται μέσα από την τέχνη του.

- Στο έργο του αποτυπώνει τα προσωπικά του βιώματα από τον πόλεμο.

Γ1. «Ο […] δημιουργός εκφράζεται νοητικά, συναισθηματικά ή συνειρμικά».

Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε την παραπάνω περίοδο.

Η τέχνη επιτρέπει στον δημιουργό να μετουσιώσει τις προσωπικές του εμπειρίες, όπως και τις προσωπικές του διαπιστώσεις σχετικά με τη ζωή, σ’ ένα διαχρονικό έργο που θα ξεπερνά κατά πολύ τα περιορισμένα χρονικά όρια του δικού του βίου. Με πλήρη ελευθερία, ο δημιουργός εκφράζεται νοητικά, συναισθηματικά ή συνειρμικά, επιδιώκοντας πάντοτε την καλύτερη δυνατή αποτύπωση των καλλιτεχνικών του επιδιώξεων. 

Γ2α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

- ένα βασικό ερώτημα που αναδύεται

- ένα έντονο βίωμα καθιστά δέσμιο τον δημιουργό  

Γ2β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Η μεταφορική χρήση της γλώσσας επιτρέπει την πιο παραστατική απόδοση των νοημάτων και προσφέρει στο κείμενο ζωντάνια. Έτσι, στο πρώτο παράδειγμα, το ρήμα «αναδύεται» που σε κυριολεκτικό επίπεδο σημαίνει πως κάτι ανεβαίνει στην επιφάνεια του νερού, χρησιμοποιείται για να αποδώσει την εμφάνιση ερωτημάτων σε σχέση με το εξεταζόμενο θέμα. Ενώ, στο δεύτερο παράδειγμα, η λέξη «δέσμιος» που σε κυριολεκτικό επίπεδο σημαίνει ότι κάποιος έχει δεθεί ή ότι συγκρατείται με δεσμά, χρησιμοποιείται για να εκφράσει το αίσθημα της εσωτερικής δέσμευσης που προκαλεί κάποιο βίωμα στον καλλιτέχνη.  

Γ2. «Από τους προβληματισμούς που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο …».

Να αιτιολογήσετε την επιλογή της παθητικής σύνταξης από τη συγγραφέα.

Με τη χρήση παθητικής σύνταξης δίνεται έμφαση στο αποτέλεσμα της ενέργειας (έχουν τεθεί), και όχι στο υποκείμενο της ενέργειας (από ποιον δηλαδή έχουν τεθεί οι προβληματισμοί). Επιλογή που επιτρέπει στη γράφουσα να μη χρειαστεί να αναφέρει τα πρόσωπα που έχουν θέσει τους σχετικούς προβληματισμούς, είτε γιατί αυτά δεν είναι γνωστά είτε γιατί μια τέτοια απαρίθμηση δεν έχει να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό στο περιορισμένο πλαίσιο του κειμένου αυτού.

Γ2.α. «…η καλλιτεχνική δημιουργία γίνεται το μοναδικό καταφύγιο που μπορεί να τον αποδεσμεύσει από το βίωμα που τον καταδυναστεύει. …».

Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω φράση είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική, διότι η αναφορά στο «καταφύγιο» δεν μπορεί να εκληφθεί ως ένας κυριολεκτικός χώρος διαφυγής, αλλά ως μια μεταφορική κατάσταση εκτόνωσης των εσωτερικών εντάσεων από τα βιώματα που καταδυναστεύουν τον δημιουργό. 

Γ2.β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη καταφύγιο. Στην πρώτη χρησιμοποιήστε τη λέξη κυριολεκτικά / δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά / συνυποδηλωτικά.

- Πλήθος Εβραίων της Γερμανίας αναζήτησε καταφύγιο στην ελεύθερη Ευρώπη, για να γλιτώσει από τη σφαγή.

- Αναζητούν καταφύγιο σχεδόν παντού, στη θρησκεία, στα ναρκωτικά, στην εξορία ή στην επανάσταση.

Γ2α. «Από τους προβληματισμούς που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο θα μπορούσαμε να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε δύο κομβικά σημεία.»

Να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση που υπάρχει στην παραπάνω περίοδο.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο»

Γ2β. Να γράψετε αν είναι προσδιοριστική ή παραθετική / προσθετική.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του προσδιοριζόμενου όρου (τους προβληματισμούς), και χωρίς αυτή δεν μπορεί να προκύψει ένα ολοκληρωμένο νόημα στην περίοδο.

Δ. Αν πιστεύετε ότι η εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη αποτελεί ένα βασικό σκοπό της εκπαίδευσης, να τεκμηριώσετε την άποψή σας και να διατυπώσετε τις σκέψεις σας για μια ουσιαστικότερη συμβολή του σχολείου στο θέμα αυτό. Έπειτα, να υποβάλετε γραπτώς τις προτάσεις σας στο Υπουργείο Παιδείας. (450-500 λέξεις)

Η τέχνη οφείλει να αποτελεί αναγκαίο βίωμα στη ζωή των νέων ανθρώπων προκειμένου να επιτευχθεί η πνευματική τους ολοκλήρωση κατά τρόπο που θα διασφαλίζει την ύπαρξη ικανών αντιστάσεων στα τρέχοντα υλιστικά πρότυπα. Το σχολείο, άρα, δεν μπορεί να αρκεστεί στην αποσπασματική παρουσίαση μερικών εκφάνσεων της τέχνης και να θεωρεί πως έχει συμβάλει επαρκώς στο να μυήσει τους νέους στον πολυδαίδαλο κόσμο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η ουσιαστική επαφή με την τέχνη μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από τη συστηματική μελέτη καλλιτεχνικών δημιουργημάτων∙ αίτημα που για να γίνει κατανοητή η αξία του, θα πρέπει πρώτα να γίνουν αντιληπτά τα οφέλη της επαφής με την τέχνη.

Αν εξετάσουμε τις στοχεύσεις της εκπαίδευσης θα διαπιστώσουμε πως πέρα από τις αξιώσεις για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων αξιοποιήσιμων σ’ ένα μελλοντικό εργασιακό περιβάλλον, κυρίαρχη θέση κατέχει και η επιθυμία της ψυχικής καλλιέργειας των νέων. Αν, επομένως, επιζητείται η εμφύσηση στους νέους της δυνατότητας να αντικρίζουν κάθε τους συνάνθρωπο με σεβασμό και αλληλεγγύη, χωρίς τα θετικά αυτά συναισθήματα να κάμπτονται από στερεοτυπικές στρεβλώσεις, το ψυχικό βάθεμα που προσφέρει η επαφή με την τέχνη δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί αναγκαίο. Αν, συνάμα, ληφθεί υπόψη η δυνατότητα της τέχνης να φανερώνει τις ουσιαστικότερες πηγές προσωπικής ευδαιμονίας μέσα από το κάλλος που κρύβουν ακόμη κι οι απλούστερες στιγμές του ανθρώπινου βίου, καθίσταται σαφές πως μπορεί να αποτελέσει καίριο και πολύτιμο ανάχωμα στον υλισμό και τον καταναλωτισμό που τόσο ταλανίζουν τους ανθρώπους της εποχής μας.  

Το σχολείο δεν μπορεί, άρα, να παραγνωρίζει την ιδιαίτερη προσφορά της τέχνης και να παραγκωνίζει την παρουσία της στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Αντιθέτως, οφείλει να καταστήσει την τέχνη, στις διάφορες εκφάνσεις της, ένα από τα κύρια μελήματά του, τόσο μέσα από την ενσωμάτωση μαθήματος αφιερωμένου στη μελέτη των ποικίλων μορφών της, όσο και με την παροχή στους μαθητές της δυνατότητας να δημιουργούν κι οι ίδιοι τα δικά τους έργα. Η θεωρητική μελέτη, άλλωστε, μιας μορφής της τέχνης δεν μπορεί να αποδώσει στο μέγιστο βαθμό, αν δεν συνοδεύεται και από την πιο άμεση και πρακτική ενασχόληση των μαθητών με αυτήν. Έτσι, η επισκόπηση, για παράδειγμα, των διαφόρων εξελίξεων στο χώρο της μουσικής, της φωτογραφίας ή του θεάτρου, θα πρέπει να συνδυάζεται και με την προσωπική δημιουργία των μαθητών.   

Πέρα, πάντως, από το να δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους στις διάφορες μορφές της τέχνης, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουν και την ευκαιρία να συνομιλούν με τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Όσο κι αν στο πλαίσιο του μαθήματος κατορθώνει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός να παρουσιάσει με πληρότητα τα στοιχεία που σχετίζονται με μια μορφή τέχνης, η δική του οπτική δεν μπορεί να υποκαταστήσει την καθαρότητα της εικόνας που μπορεί να φανερώσει ένας αληθινός καλλιτέχνης για το πώς βιώνει και πώς αντιλαμβάνεται τη συνεχή ενασχόληση με την τέχνη του. Μια τέτοια συνομιλία, άλλωστε, μπορεί να αποβεί ακόμη πιο ουσιαστική κι από μια επίσκεψη σ’ έναν χώρο έκθεσης έργων τέχνης, όπου οι μαθητές αντικρίζουν μεν ολοκληρωμένα έργα τέχνης, δεν κατανοούν όμως την αγωνία της δημιουργίας που κρύβεται πίσω από αυτά.

Η τέχνη, λοιπόν, που αποτελεί διαχρονικά έναν από τους καλύτερους φορείς αισθητικής αγωγής, αλλά και πολύ περισσότερο έναν ασφαλή δρόμο για τη γνωριμία με την ανθρώπινη ψυχή και τις οδύνες που τη δοκιμάζουν και τη διαμορφώνουν, δεν μπορεί να απουσιάζει από τα σχολεία μας. Κάθε μαθητής έχει δικαίωμα να έρθει σ’ επαφή με την ύψιστη αυτή πνευματική λειτουργία, προκειμένου να έχει την ευκαιρία να αντικρίσει καθαρότερα, όχι μόνο τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά και τους ανθρώπους γύρω του.  

[Λέξεις: 571]