Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Επέμβασις των Θεών»

Alphonse Cornet

Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Επέμβασις των Θεών»

Ηeartily know /.../ Τhe gods arrive.

                                                        ΕΜΕRSΟΝ

        RÉΜΟΝΙΝ. — ... Ιl disparaîtra au moment nécessaire;

                les dieux interviendront.

        Μme DΕ RUΜΙÈRΕS. — Comme dans les tragédies

                antiques?                                (Acte ΙΙ, sc. i)

        Μme DΕ RUΜΙÈRΕS. — Qu’y a-t-il?

        RÉΜΟΝΙΝ. — Les Dieux son arrivés.

                                                        (Acte V, sc. x)

                        ALΕΧAΝDRΕ DUΜAS, FΙLS, L’Εtrangère

Θα γίνει τώρα τούτο, κ’ έπειτα εκείνο·

και πιο αργά, σε μια ή δυο χρονιές (ως κρίνω),

τέτοιες θα είν’ οι πράξεις, τέτοιοι θα ’ν’ οι τρόποι.

Δεν θα φροντίσουμε για μακρινό κατόπι.

Για το καλύτερον ημείς θα προσπαθούμε.

Και όσο προσπαθούμε, τόσο θα χαλνούμε,

θα μπλέκουμε τα πράγματα, ώς να βρεθούμε

στην άκρα σύγχυσι. Καί τότε θα σταθούμε.

Θα είν’ η ώρα οι θεοί να εργασθούνε.

Έρχονται πάντοτ’ οι θεοί. Θα κατεβούνε

από τες μηχανές των, και τους μεν θα σώσουν,

τους δε βίαια, ξαφνικά θα τους σηκώσουν

από την μέση· και σαν φέρουνε μια τάξι

θ’ αποσυρθούν. — Κ’ έπειτ’ αυτός τούτο θα πράξει,

τούτο εκείνος· και με τον καιρόν οι άλλοι

τα ιδικά των. Και θ’ αρχίσουμε και πάλι.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης καταγράφει με επιγραμματικό τρόπο τη φαινομενικά απαισιόδοξη, αλλά επί της ουσίας απλώς ρεαλιστική -με όλον τον αναγκαίο κυνισμό- άποψη πως οι σταθερά εγωκεντρικές πράξεις των ανθρώπων, στο πλαίσιο κυρίως του κοινωνικού και πολιτικού βίου, οδηγούν αναπόφευκτα τα πράγματα σ’ ένα αδιέξοδο από το οποίο αδυνατούν κατόπιν να ξεφύγουν.

Θα γίνει τώρα τούτο, κ’ έπειτα εκείνο∙

και πιο αργά, σε μια ή δυο χρονιές (ως κρίνω),

τέτοιες θα είν’ οι πράξεις, τέτοιοι θα ’ν’ οι τρόποι.

Όσο κι αν μοιάζει παράδοξο είναι σχετικά εύκολο για έναν έμπειρο παρατηρητή των πολιτικών πραγμάτων κι έναν οξυδερκή γνώστη της ανθρώπινης φύσης, όπως υπήρξε πάντοτε ο Καβάφης, να προβλέψει την πορεία που θα ακολουθήσουν οι πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις. Ό,τι χρειάζεται να έχει κατά νου κανείς είναι πως οι άνθρωποι και οι πολιτικές μερίδες που τους εκπροσωπούν, όχι μόνο έχουν συγκεκριμένες επιθυμίες, απόψεις και συμφέροντα, αλλά επιπλέον έχουν και την τάση να κινούνται με έμμονη προσήλωση προς την εκπλήρωση των συμφερόντων τους, χωρίς ποτέ να σκέφτονται ποιες θα είναι οι γενικότερες συνέπειες, αν οι ίδιοι πετύχουν τους προσωπικούς τους σκοπούς.

Κάθε πολιτεία, λοιπόν, αποτελείται από ανθρώπους που ενώ γνωρίζουν πολύ καλά τι θέλουν και ποιο είναι το προσωπικό τους συμφέρον, δεν έχουν καμία ιδέα και δεν μπαίνουν ποτέ στη διαδικασία να σκεφτούν το ποιες θα είναι συνέπειες για την ευρύτερη πολιτειακή ισορροπία, αν εκείνοι μονομερώς και έμμονα διεκδικούν και τελικά επιτύχουν αυτό που θέλουν. Είναι, ως εκ τούτου, εύκολο να υπολογίσει κανείς τι θα γίνει τώρα και ποιες θα είναι οι πράξεις των ανθρώπων σ’ ένα ή δύο χρόνια από τώρα. Ό,τι απαιτείται είναι να παρακολουθεί τις δεδηλωμένες επιθυμίες τους και να διακρίνει τα συμφέροντα που έχουν κυρίως κατά νου.

Δεν θα φροντίσουμε για μακρινό κατόπι.

Για το καλύτερον ημείς θα προσπαθούμε.

Και όσο προσπαθούμε, τόσο θα χαλνούμε,

θα μπλέκουμε τα πράγματα, ώς να βρεθούμε

στην άκρα σύγχυσι. Καί τότε θα σταθούμε.

Ό,τι ενδιαφέρει τους πολίτες είναι πάντα το άμεσο και χειροπιαστό συμφέρον τους, γι’ αυτό κι οι σχεδιασμοί τους είναι πάντοτε κοντόφθαλμοι και βραχυπρόθεσμοι. Ποτέ δεν σκέφτονται -και δεν νοιάζονται- για το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα σε δέκα ή σε είκοσι χρόνια από τώρα, αν οι ίδιοι συνεχίσουν να επιζητούν την άμεση εξυπηρέτηση των ατομικών τους συμφερόντων∙ ποτέ δεν λαμβάνουν υπόψη τους το πώς θα επηρεαστεί η μελλοντική πορεία των πραγμάτων, αν οι ίδιοι διεκδικούν συγκεκριμένες εξυπηρετήσεις και συγκεκριμένες ευκολίες τώρα. Το μόνο που τους απασχολεί είναι το παρόν, το σήμερα, και το πώς θα κάνουν τη ζωή τους ευκολότερη και καλύτερη.

Έτσι, ενώ είναι απολύτως απασχολημένοι με το πώς θα κερδίσουν αμέσως αυτά που θέλουν, δεν αντιλαμβάνονται ότι οι συνεχείς προσπάθειές τους να βελτιώσουν την παρούσα κατάστασή τους, επιδεινώνουν τη γενικότερη κατάσταση της πολιτείας και περιπλέκουν ολοένα και περισσότερο τα πράγματα. Ξεχνούν, άλλωστε, πως η εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων είναι ταυτόχρονα ολέθρια για τα συμφέροντα άλλων πολιτών, που κι εκείνοι με τη σειρά τους έχουν τις δικές τους επιδιώξεις κι είναι διατεθειμένοι να κάνουν ό,τι μπορούν για να τις επιτύχουν∙ σκεπτόμενοι αντιστοίχως κι αυτοί μόνο το άμεσο μέλλον, χωρίς καμία επίγνωση των συνεπειών που ενδεχομένως θα έχει η τωρινή τους στάση.

Η έλλειψη, όμως, γενικότερου σχεδιασμού, όπως και η πλήρης απροθυμία των πολιτών να παραιτηθούν απ’ όσα επιθυμούν και επιδιώκουν προς όφελος μιας μεταγενέστερης πιο ουσιαστικής βελτίωσης των πραγμάτων της πολιτείας, οδηγούν κατ’ ανάγκη και αναπόφευκτα τα πράγματα σε απόλυτη σύγχυση. Εφόσον όλοι θέλουν να δουν τις επιθυμίες τους να ικανοποιούνται τώρα και κανείς δεν σκέφτεται για το πώς μπορεί να οργανώσει η πολιτεία ένα μακροπρόθεσμο και πιο αποτελεσματικό σχέδιο, το αδιέξοδο είναι δεδομένο. Κι όταν τα πράγματα φτάνουν σ’ αυτό το αδιέξοδο, τότε οι πολίτες είναι αναγκασμένοι να παραμείνουν στάσιμοι και να ελπίζουν σε μια εξωγενή βοήθεια, αφού οι ίδιοι αδυνατούν πια να δώσουν λύση στα προβλήματά τους (που τα δημιούργησαν βέβαια οι ίδιοι).

Θα είν’ η ώρα οι θεοί να εργασθούνε.

Έρχονται πάντοτ’ οι θεοί. Θα κατεβούνε

από τες μηχανές των, και τους μεν θα σώσουν,

τους δε βίαια, ξαφνικά θα τους σηκώσουν

από την μέση∙ και σαν φέρουνε μια τάξι

θ’ αποσυρθούν.

Μόλις τα πράγματα φτάσουν σε πλήρες αδιέξοδο, είναι η ώρα να πιάσουν δουλειά οι θεοί. Ο Καβάφης δανείζεται εδώ κατά τρόπο αλληγορικό την αιφνίδια έλευση των θεών από το χώρο της τραγωδίας, όπου όταν οι ήρωες περιέρχονταν σε αντίστοιχα αδιέξοδες καταστάσεις και δεν υπήρχε κάποιος τρόπος να επιλυθούν ευλογοφανώς τα προβλήματά τους, εμφανιζόταν ο από μηχανής θεός (deus ex machina), όπως συχνότατα συνέβαινε στις τραγωδίες του Ευριπίδη, κι έδινε την καλύτερη κατά περίπτωση λύση.  

Οι μηχανές των θεών, αναφέρονται στο αρχαίο ελληνικό σκηνικό σύνεργο με το οποίο εμφανιζόταν ο «από μηχανής θεός».

Ο Καβάφης, βέβαια, δεν κυριολεκτεί όταν αναφέρεται στους θεούς, ούτε υπονοεί πως η λύση των πραγμάτων είναι εύκολη ή αναίμακτη. Οι θεοί συμβολίζουν εδώ τις επιμέρους μορφές που λαμβάνει η Ανάγκη όταν τα πράγματα φτάνουν στο έσχατο σημείο, όπως είναι το ξέσπασμα κάποιου πολέμου ή η παρέμβαση άλλων ισχυρότερων κρατών στα εσωτερικά της χώρας. Οι θεοί που έρχονται, λοιπόν, για να δώσουν λύση στο αδιέξοδο έχουν τη μορφή είτε ενός αιματηρού ξεσπάσματος είτε μιας παρέμβασης άλλων κρατών υπό τον έλεγχο ή την πίεση των οποίων κάποιοι διασώζονται, ενώ άλλοι απομακρύνονται βιαίως -οι βίαιες φονεύσεις πολιτών συνιστούν διαχρονικά μια σαφή πιθανότητα σε περιπτώσεις που τα πράγματα εξωθούνται στα άκρα-, μέχρι του σημείου που επέρχεται κάποια εξισορρόπηση και τα πράγματα μπαίνουν εκ νέου σε σειρά, οπότε κι οι «θεοί» αποσύρονται.

Γεννήματα της Ανάγκης οι εμφύλιες πολεμικές αναταραχές ή οι παρεμβάσεις άλλων κρατών, είναι επί της ουσίας οι από μηχανής θεοί που έρχονται να δώσουν λύση στα αδιέξοδα μιας πολιτείας που αδυνατεί να τα επιλύσει ειρηνικά και αποτελεσματικά μόνη της. Είναι ένας εντελώς αθέμιτος μεν, αλλά αποτελεσματικός τελικά τρόπος να αποκλιμακώνονται οι εσωτερικές εντάσεις, καθώς ο έλεγχος μοιάζει να περνά σε άλλα χέρια.

Κ’ έπειτ’ αυτός τούτο θα πράξει,

τούτο εκείνος∙ και με τον καιρόν οι άλλοι

τα ιδικά των. Και θ’ αρχίσουμε και πάλι.

Το ειρωνικό κλείσιμο του ποιήματος φανερώνει την ακλόνητη τάση των ανθρώπων να επανέρχονται αμέσως μόλις δουν κάποια βελτίωση της κατάστασης σε αυτό που τους ενδιαφέρει πάνω απ’ όλα∙ στο προσωπικό τους συμφέρον. Έτσι, όποια κι αν είναι η λύση που θα δώσουν οι θεοί, όσο σκληρή κι αμείλικτη κι αν είναι αυτή, οι πολίτες μήτε θα παραδειγματιστούν μήτε θα μάθουν ποτέ τίποτα. Επιδίδονται αμέσως στις ίδιες εκείνες τακτικές που ακολούθησαν στο παρελθόν και τους έφεραν στο αδιέξοδο.

Ο καθείς αρχίζει να επιδιώκει την εξυπηρέτηση των δικών του σκοπών και κανείς δεν αναλογίζεται τις συνέπειες της εγωκεντρικής αυτής θέασης των πραγμάτων, στήνοντας έτσι από την αρχή το σκηνικό ενός νέου, εξίσου καταστρεπτικού αδιεξόδου.