Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 12-13]

Daniel Rericha

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 12-13]

1. Γιατί ο Μαντίθεος αναφέρεται ιδιαίτερα στο γεγονός ότι δεν είναι φιλόδικος; Τι επιδιώκει με αυτό;

[Το ηθικό αυτό επιχείρημα είναι πολύ ισχυρό και χρησιμοποιείται από αρκετούς ρήτορες, όπως τον Λυσία, Υπερείδη, Δημοσθένη, Ισοκράτη. Επειδή οι Αθηναίοι ήσαν φιλόδικοι (Ξενοφώντα Απομνημονεύματα 3.5.16 «πλείστας δίκας ἀλλήλοις δικάζονται»), επαινούσαν αυτόν που δεν πήγαινε στο δικαστήριο ούτε ως κατήγορος ούτε ως κατηγορούμενος.]

Ο Μαντίθεος αξιοποιεί το επιχείρημα αυτό προκειμένου να αναδείξει για μια ακόμη φορά την ηθικότητα και τη σύνεση που τον διακρίνει. Σε μια πόλη που ο καθένας μπορούσε να εμπλακεί σε κάποια δίκη ακόμη και για την πλέον ασήμαντη αφορμή, ο Μαντίθεος δεν έχει απασχολήσει ποτέ τις δικαστικές αρχές, γεγονός που φανερώνει πως ούτε ο ίδιος ο άτομο έχει την τάση να επιδιώκει τέτοιου είδους αντιδικίες, ούτε κανένας άλλος -μέχρι εκείνη τη στιγμή- έχει έρθει σε οποιαδήποτε αντιπαράθεση μαζί του. Πρόκειται για ένα στοιχείο που εκτιμάται πολύ από τους Αθηναίους και εκλαμβάνεται εύλογα ως ένδειξη ηθικής ακεραιότητας, έντιμου βίου και φιλήσυχης διαβίωσης.   

2. δίκη - γραφή: Ποιο είναι το περιεχόμενο των όρων και ποια η διαφορά τους;

Στην Αθήνα δίκη λεγόταν η ιδιωτική δίκη (αγών ίδιος). Δίκη μπορούσε να κινήσει ως ενάγων (κατήγορος) μόνον άνδρας, ελεύθερος, ενήλικας και επίτιμος (με πολιτικά δικαιώματα), εφόσον νόμιζε ότι αδικείται.

Η γραφή ήταν ο πιο συνηθισμένος τύπος δημόσιας δίκης. Ονομαζόταν έτσι διότι, όπως φαίνεται, αρχικά ήταν ο μόνος τύπος υπόθεσης, όπου η καταγγελία έπρεπε να υποβληθεί εγγράφως. Οι δημόσιες δίκες αφορούσαν αδικήματα τα οποία έθιγαν το σύνολο της κοινότητας, όπως π.χ. η προδοσία, η λιποταξία ή η κατάχρηση δημοσίου χρήματος.

Η διαφορά ανάμεσα στη δίκη και στη γραφή έγκειται στο ότι η πρώτη αφορούσε ιδιωτικές υποθέσεις, ενώ η δεύτερη γινόταν για αδικήματα εις βάρος του συνόλου των πολιτών.

3. Γιατί ο Μαντίθεος αναφέρεται σε συγκεκριμένα στρατιωτικά περιστατικά της στρατιωτικής του δράσης;

Ο Μαντίθεος, θέλοντας να παρουσιάσει τα στοιχεία που φανερώνουν τη στάση του απέναντι στις στρατιωτικές του υποχρεώσεις, επιλέγει να παρουσιάσει συγκεκριμένα στρατιωτικά περιστατικά, φέρνοντας, μάλιστα, και τον κατεξοχήν αρμόδιο μάρτυρα να τα επιβεβαιώσει, τον αρχηγό της φυλής στην οποία ανήκε. Η ηρωική διάθεση αυτοθυσίας του Μαντιθέου και το γεγονός πως είναι πρόθυμος να απαρνηθεί την προσωπική του ασφάλεια για χάρη τόσο της πατρίδας του, όσο και των λιγότερο ευνοημένων συμπολεμιστών του, καθίσταται πλήρως εμφανής από την πρωτοβουλία του να ζητήσει την μετάταξή του από το ιππικό, όπου δικαίως είχε καταταγεί, στο πεζικό, όπου και θα διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο.

Ο Μαντίθεος, αν και λόγω της οικονομικής του θέσης είχε επιλεγεί να υπηρετήσει στο ιππικό, θεώρησε ντροπιαστικό το να πολεμήσει έχοντας διασφαλίσει πλήρη ασφάλεια για τον εαυτό του, τη στιγμή που οι περισσότεροι από τους συμπολίτες του θα διακινδύνευαν τη ζωή τους πολεμώντας ως απλοί στρατιώτες στα έμπροσθεν του μετώπου. Έτσι, σε αντίθεση με άλλους που προέβαιναν σε εξόφθαλμες παρανομίες προκειμένου να υπηρετήσουν στο ιππικό, εκείνος ζήτησε αυτοβούλως να μεταταχθεί στο πεζικό, έστω κι αν αυτό σήμαινε πως επρόκειτο να θυσιάσει τη ζωή του.

Μέσα από αυτή την εξέχουσα πράξη ανδρείας και αυτοθυσίας ο Μαντίθεος αποδεικνύει στους βουλευτές πως δεν επιδιώκει να έχει προνομιακή μεταχείριση σε σχέση με τους άλλους πολίτες και πως δεν είναι δειλός. Φανερώνει, έτσι, το θάρρος του, την αγάπη του για την πατρίδα, αλλά και τον βαθύτατο σεβασμό που έχει απέναντι στους οικονομικά ασθενέστερους συμπολίτες του που καλούνται πάντοτε να αντιμετωπίσουν τις μεγαλύτερες δυσκολίες και τους σοβαρότερους κινδύνους.

4. γραφή - εἰσαγγελία: Ποιο είναι το περιεχόμενο των όρων και ποια η διαφορά τους;

Η γραφή ήταν ο πιο συνηθισμένος τύπος δημόσιας δίκης. Ονομαζόταν έτσι διότι, όπως φαίνεται, αρχικά ήταν ο μόνος τύπος υπόθεσης, όπου η καταγγελία έπρεπε να υποβληθεί εγγράφως. Οι δημόσιες δίκες αφορούσαν αδικήματα τα οποία έθιγαν το σύνολο της κοινότητας, όπως π.χ. η προδοσία, η λιποταξία ή η κατάχρηση δημοσίου χρήματος.

Η εισαγγελία στην Αθήνα ήταν δημόσια κατηγορία ή καταγγελία για σοβαρότατα δημόσια αδικήματα που αφορούσαν την ασφάλεια του κράτους (προδοσία, συνωμοσία κ.λπ.). Εισαγόταν πρώτα στη Βουλή των πεντακοσίων, η οποία επέβαλλε στον ένοχο πρόστιμο μέχρι 500 δρχ. Για αυστηρότερη ποινή παρέπεμπε την υπόθεση για εκδίκαση στην Εκκλησία του δήμου ή στην Ηλιαία. Η Εκκλησία έκρινε μόνον τις πολιτικές υποθέσεις. Τον 4ο π.Χ. αιώνα η χρήση της εισαγγελίας γενικεύθηκε και για υποθέσεις ήσσονος σημασίας.

Η εισαγγελία διαφοροποιείται από τη γραφή, καθώς αφορούσε καταγγελίες για πολύ σοβαρά δημόσια αδικήματα, όπως ήταν αυτό της συνωμοσίας, που έθεταν σε κίνδυνο την ασφάλεια του κράτους. Έτσι, αν και οι δύο είναι δημόσιες δίκες, η πρώτη γίνεται για πολύ σοβαρότερα αδικήματα.

5. Πώς διαγράφεται το ήθος των συμπολεμιστών του Μαντιθέου από τον ίδιο και για ποιο λόγο;

Ο Μαντίθεος αποκαλύπτει πως κατά τη διάρκεια του πολέμου κι ενώ ο ίδιος ήταν πρόθυμος να θέσει σε ύψιστο κίνδυνο τη ζωή του για χάρη της πατρίδας, αρκετοί από τους συμπολεμιστές του κατέφευγαν σε παρανομίες προκειμένου να προφυλάξουν τον εαυτό τους από τον κίνδυνο κι από τις ταλαιπωρίες. Κάποιοι, δηλαδή, από αυτούς, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν το δικαίωμα να υπηρετήσουν στο ιππικό, αφού δεν είχαν περάσει τη σχετική δοκιμασία για να διαπιστωθεί το κατά πόσο διατηρούσαν σε καλή κατάσταση το άλογό τους, κατατάσσονταν ούτως ή άλλως στο ιππικό. Από φόβο για τη ζωή τους, από δειλία κι από αδιαφορία για τους κινδύνους στους οποίους εξέθεταν οι άλλοι συμπολεμιστές τους τον εαυτό τους, εκείνοι έκαναν ότι μπορούσαν για να αποφύγουν να υπηρετήσουν στο πεζικό.

Μέσα από αυτή τους την πράξη προκύπτει πως είναι άνθρωποι εγωιστές, φυγόπονοι και δειλοί, που δεν ενδιαφέρονται πραγματικά μήτε για την πατρίδα τους, μα μήτε και για τους συμπολίτες τους. Τους διακρίνει έλλειψη ήθους και φιλοπατρίας, κάτι που τους φέρνει σε πλήρη αντίθεση με τον Μαντίθεο και τη δική του διάθεση να κάνει οτιδήποτε για χάρη της πατρίδας, αλλά και καθετί για να σταθεί πλάι στους συμπολίτες του εκείνους που καλούνταν να αντιμετωπίσουν τους μεγαλύτερους κινδύνους. Ο Μαντίθεος, επομένως, αξιοποιεί αυτή την αντίθεση ήθους που υπάρχει ανάμεσο σ’ εκείνον και τους συμπολεμιστές του, ώστε να παρουσιάσει με μεγαλύτερη ενάργεια τη δική του ανδρεία και τη δική του διάθεση αυτοθυσίας.  

6. Από τις αναφορές του Μαντιθέου για τους φιλόδικους, ποια φαίνεται ότι ήταν η γνώμη των Αθηναίων για αυτούς;

[Επειδή οι Αθηναίοι ήσαν φιλόδικοι (Ξενοφώντα Απομνημονεύματα 3.5.16 «πλείστας δίκας ἀλλήλοις δικάζονται»), επαινούσαν αυτόν που δεν πήγαινε στο δικαστήριο ούτε ως κατήγορος ούτε ως κατηγορούμενος.]

Οι Αθηναίοι δεν εκτιμούσαν καθόλου τους φιλόδικους ανθρώπους που κατέφευγαν με την παραμικρή αφορμή στα δικαστήρια, διότι φανέρωναν πως είναι εριστικοί, απρόθυμοι να συνυπάρξουν αρμονικά με τους συμπολίτες τους, χωρίς ηθική ποιότητα και αδιάφοροι για τα προβλήματα που δημιουργούσαν στους άλλους ανθρώπους και κατ’ επέκταση στην πόλη. Η διάθεση, άλλωστε, ενός ανθρώπου να καταφύγει ακόμη και για την ελάχιστη διαφωνία στα δικαστήρια, δείχνει πως δεν έχει το δημοκρατικό εκείνο ήθος που δίνει έμφαση στο διάλογο και στις αμοιβαίες υποχωρήσεις.

7. Να επισημάνετε στο κείμενο τις αντιθέσεις από τις οποίες αναδεικνύεται το ήθος του Μαντιθέου.

Οι αντιθέσεις που αναδεικνύουν το ήθος του Μαντιθέου είναι οι ακόλουθες:

- Ο Μαντίθεος, παρόλο που δεν κληρονόμησε σημαντική περιουσία, εντούτοις φάνηκε απόλυτα συνεπής στις οικογενειακές του υποχρεώσεις παντρεύοντας και προικίζοντας τις δύο αδερφές του με σχετικά καλή προίκα (30 μνες στην καθεμία). Ενώ, παράλληλα, κατά το μοίρασμα της πατρικής κληρονομιάς έδωσε μεγαλύτερο μερίδιο στον μικρότερο αδερφό του. Ο Μαντίθεος, βέβαια, αν και πρωτότοκος δεν δικαιούταν μεγαλύτερο ποσοστό της κληρονομιάς από τον αδερφό του, ωστόσο η πρόθεσή του να παραχωρήσει σ’ εκείνον περισσότερα είναι σαφής ένδειξη της αφιλοκέρδειας του.  

- Η δημόσια ζωή του Μαντιθέου τον φέρνει σε πλήρη αντίθεση με τους νέους ανθρώπους της ηλικίας του, οι οποίοι προτιμούν να περνούν τον καιρό τους παίζοντας ζάρια, πίνοντας και παρεκκλίνοντας σε ακολασίες. Έτσι, χωρίς ο ίδιος να προκαλεί, έρχεται αντιμέτωπος με διάφορες ψευδείς κατηγορίες και συκοφαντίες απ’ τους συνομηλίκους του, οι οποίοι φθονούν τη δική του ηθική ακεραιότητα.

-  Παρά το γεγονός πως πολλοί συμπολίτες του έχουν βρεθεί υπόλογοι σε διάφορες δίκες, ο ίδιος δεν έχει εμπλακεί σε καμία ιδιωτική δίκη, ούτε έχει γίνει εις βάρος του κάποια έγγραφη κατηγορία ή κάποια μήνυση.

- Ακόμη και στις πιο κρίσιμες κι επικίνδυνες στιγμές ο Μαντίθεος διαφοροποιείται σε σχέση με τους άλλους πολίτες που ενδιαφέρονται περισσότερο για τον εαυτό τους παρά για την πατρίδα τους. Έτσι, όταν επρόκειτο να συμμετάσχει στην κοινή μάχη Αθηναίων και Βοιωτών ενάντια στους Σπαρτιάτες, παρόλο που είχε νόμιμα συμπεριληφθεί στους ιππείς -οι οποίοι θα είχαν μεγαλύτερη ασφάλεια στο πεδίο της μάχης-, ο ίδιος ζήτησε και τελικά συμμετείχε στο πεζικό, θέτοντας τον εαυτό του σε μεγάλο κίνδυνο. Σε αντίθεση, επομένως, μ’ εκείνους που διεκδικούσαν ακόμη και με άνομους τρόπους μια θέση στο ιππικό, ο Μαντίθεος επέδειξε θάρρος και σεβασμό προς τους λιγότερο ευνοημένους συμπολίτες του επιλέγοντας συνειδητά να συμμετάσχει στην τάξη των οπλιτών.  

8. Ο Μαντίθεος με τη φράση «σκέψασθε οἷον ἐμαυτὸν παρέχω τῇ πόλει» προεξαγγέλλει την αναφορά που θα κάνει για τον στρατιωτικό του βίο. Τι επιδιώκει με αυτό;

Ο Μαντίθεος καλεί τους βουλευτές να προσέξουν και να εξετάσουν το πώς συμπεριφέρθηκε απέναντι στην πόλη, προκειμένου να καταστήσει εμμέσως σαφές πως όσα πρόκειται να αναφέρει έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Αν ο Μαντίθεος δεν είχε κάτι το σημαντικό να αναφέρει σχετικά με τον στρατιωτικό του βίο, δεν θα επέλεγε μια τόσο εμφατική φράση για να εισάγει αυτό το μέρος της απολογίας του. Επειδή, όμως, έχει επιδείξει ιδιαίτερη ανδρεία και διάθεση αυτοθυσίας σ’ αυτόν τον τομέα, και θεωρεί πως η στάση του αυτή είναι εξαιρετικά ενδεικτική για το ήθος του, επιχειρεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον των βουλευτών στη μαρτυρία που ακολουθεί.

Είναι, άλλωστε, εύλογο να θέλει ο Μαντίθεος να προσεχθεί ιδιαίτερα η στάση αυταπάρνησης που κράτησε κατά τη διάρκεια των πολεμικών δραστηριοτήτων της πόλης, εφόσον μέσω αυτής προκύπτει το πόσο αγαπά την πατρίδα και μέχρι ποιου σημείου είναι ικανός να φτάσει για χάρη της. Αν οι Αθηναίοι ήθελαν να εκλέγονται στο βουλευτικό αξίωμα πολίτες που να σέβονται και να αγαπούν πραγματικά την πόλη τους, τότε η προθυμία του Μαντιθέου να θέσει σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή του για χάρη της Αθήνας, αποδεικνύει πως είναι απολύτως άξιος γι’ αυτή τη θέση.

9. Με βάση τη στρατιωτική δράση του Μαντιθέου να περιγράψετε το ήθος του.

Ο Μαντίθεος εμφανίζεται ως ιδιαίτερα γενναίος, με πραγματική αγάπη για την πατρίδα, με διάθεση αυτοθυσίας και πρωτίστως με απεριόριστο σεβασμό απέναντι στους συμπολίτες του. Ενώ, δηλαδή, θα μπορούσε να αξιοποιήσει την ευνοϊκή τοποθέτησή του στο ιππικό, που του αναλογούσε νόμιμα λόγω της κοινωνικής και οικονομικής του θέσης, εκείνος θεώρησε ντροπιαστικό το να διασφαλίσει για τον εαυτό του μια ασφαλή θέση τη στιγμή που οι περισσότεροι από τους συμπολίτες του θα διακινδύνευαν τη ζωή τους για χάρη της κοινής τους πατρίδας.

Σε αντίθεση, μάλιστα, με άλλους που κατέφευγαν ακόμη και σε παρανομίες προκειμένου να υπηρετήσουν στο ασφαλές ιππικό, εκείνος δείχνεται άνθρωπος με πραγματική διάθεση αυταπάρνησης, εφόσον δεν διεκδικεί καμία προνομιακή μεταχείριση για τον εαυτό του, έστω κι αν με βάση το νόμο τη δικαιούται, και επιλέγει να αγωνιστεί πλάι στους φτωχότερους συμπολίτες τους.