Κωνσταντίνος Καβάφης «Το Σύνταγμα της Ηδονής»

Sharon Cummings

Κωνσταντίνος Καβάφης «Το Σύνταγμα της Ηδονής»

Mη ομιλείτε περί ενοχής, μη ομιλείτε περί ευθύνης. Όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας· όταν ριγούν και τρέμουν αι αισθήσεις, άφρων και ασεβής είναι όστις μένει μακράν, όστις δεν ορμά εις την καλήν εκστρατείαν, την βαίνουσαν επί την κατάκτησιν των απολαύσεων και των παθών.

      Όλοι οι νόμοι της ηθικής - κακώς νοημένοι, κακώς εφαρμοζόμενοι - είναι μηδέν και δεν ημπορούν να σταθούν ουδέ στιγμήν, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.

      Mη αφήσης καμίαν σκιεράν αρετήν να σε βαστάξη. Mη πιστεύης ότι καμία υποχρέωσις σε δένει. Tο χρέος σου είναι να ενδίδης, να ενδίδης πάντοτε εις τας Eπιθυμίας, που είναι τα τελειότατα πλάσματα των τελείων θεών. Tο χρέος σου είναι να καταταχθής πιστός στρατιώτης, με απλότητα καρδίας, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.

      Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου και πλανάσαι με θεωρίας δικαιοσύνης, με τας περί αμοιβής προλήψεις της κακώς καμωμένης κοινωνίας. Mη λέγης, Tόσον αξίζει ο κόπος μου και τόσον οφείλω να απολαύσω. Όπως η ζωή είναι κληρονομία και δεν έκαμες τίποτε δια να την κερδίσης ως αμοιβήν, ούτω κληρονομία πρέπει να είναι και η Hδονή. Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου· αλλά κράτει τα παράθυρα ανοικτά, ολοάνοικτα, δια να ακούσης τους πρώτους ήχους της διαβάσεως των στρατιωτών, όταν φθάνη το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.

      Mη απατηθής από τους βλασφήμους όσοι σε λέγουν ότι η υπηρεσία είναι επικίνδυνος και επίπονος. H υπηρεσία της ηδονής είναι χαρά διαρκής. Σε εξαντλεί, αλλά σε εξαντλεί με θεσπεσίας μέθας. Kαι επί τέλους όταν πέσης εις τον δρόμον, και τότε είναι η τύχη σου ζηλευτή. Όταν περάση η κηδεία σου, αι Mορφαί τας οποίας έπλασαν αι επιθυμίαι σου θα ρίψουν λείρια και ρόδα λευκά επί του φερέτρου σου, θα σε σηκώσουν εις τους ώμους των έφηβοι Θεοί του Oλύμπου, και θα σε θάψουν εις το Kοιμητήριον του Iδεώδους όπου ασπρίζουν τα μαυσωλεία της ποιήσεως.

Το Σύνταγμα της Ηδονής είναι ένα από τα τρία πεζά ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη (Ενδύματα, Τα πλοία), και περιέχει τις απόψεις του ποιητή σε σχέση με τη βίωση της ηδονής∙ απόψεις που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις θέσεις των ηθικολόγων που διακηρύσσουν εγκράτεια ή και αποχή από τις ηδονικές απολαύσεις του σαρκικού έρωτα.

«Mη ομιλείτε περί ενοχής, μη ομιλείτε περί ευθύνης. Όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας∙ όταν ριγούν και τρέμουν αι αισθήσεις, άφρων και ασεβής είναι όστις μένει μακράν, όστις δεν ορμά εις την καλήν εκστρατείαν, την βαίνουσαν επί την κατάκτησιν των απολαύσεων και των παθών.»

Σύμφωνα, λοιπόν, με την άποψη του ποιητή, όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής, όταν περνά ο στρατός που υπηρετεί και εκπροσωπεί την ηδονική απόλαυση, οι άνθρωποι δεν θα πρέπει, για κανένα λόγο, να μιλούν για ενοχές και ευθύνες. Η αντίληψη αυτή που έχει βαρύνει την ερωτική απόλαυση με το αίσθημα της ενοχής, έχει προκύψει από τη χριστιανική διδασκαλία που ήθελε το σώμα και τις δικές του ανάγκες και επιθυμίες υπόλογο για κάθε ηθικό ελάττωμα των ανθρώπων. Η ηδονή έγινε ταυτόσημο της αμαρτίας και συνδέθηκε κατά τρόπο απόλυτο με την αιώνια τιμωρία της κολάσεως, θέση που προκάλεσε τελικά πλήθος στρεβλώσεων, οι οποίες πέρασαν σε πολλούς ανθρώπους τη λανθασμένη εντύπωση πως το να αφήνονται στην ηδονική απόλαυση είναι κάτι το κατακριτέο.

Ο Καβάφης, φυσικά διαφωνεί με αυτή την αντίληψη, και τονίζει πως ασεβής και ασύνετος είναι εκείνος που αρνείται να υπακούσει στα κελεύσματα του σώματός του. Τη στιγμή που ριγούν και τρέμουν οι αισθήσεις, τη στιγμή που το σώμα πάλλεται από ερωτική επιθυμία, είναι αδιανόητο να συγκρατεί κανείς τον εαυτό του και να μην ορμά στην καλή αυτή εκστρατεία που έχει ως στόχο της την κατάκτηση των απολαύσεων και των παθών.

Εξόχως παραστατική η εικόνα που δημιουργεί ο ποιητής για να αποδώσει τη δύναμη της ερωτικής επιθυμίας και την ισχύ που έχει αυτή πάνω στο σώμα και στη σκέψη του ανθρώπου. Ένα ολόκληρο Σύνταγμα που παρελαύνει με μουσική και σημαίες∙ ένα ολόκληρο Σύνταγμα, προκειμένου να αισθητοποιηθεί το πλήθος των ερεθισμάτων και της έντασης που συνοδεύουν το ξύπνημα του ερωτικού πόθου.

«Όλοι οι νόμοι της ηθικής - κακώς νοημένοι, κακώς εφαρμοζόμενοι - είναι μηδέν και δεν ημπορούν να σταθούν ουδέ στιγμήν, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.»

Οι νόμοι της ηθικής, που έχουν γίνει αντιληπτοί και εφαρμόζονται με λανθασμένο τρόπο, δεν έχουν καμία δύναμη μπροστά στην αναστάτωση που προκαλείται στον άνθρωπο, όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής∙ όταν το σώμα αφήνεται στον ερωτικό ερεθισμό.

Ο Καβάφης παρουσιάζει εδώ την αντίθεσή του στις ηθικές επιταγές που αντιστρατεύονται την ηδονική απόλαυση. Θεωρεί παράδοξο το να καταδικάζεται τόσο απόλυτα η σωματική ευχαρίστηση και να εκλαμβάνεται ως αμαρτία και ως ηθικός ξεπεσμός, τη στιγμή που πρόκειται για κάτι το τόσο φυσικό, για κάτι που είναι έμφυτο και προσφέρει στους ανθρώπους ικανοποίηση και -πρόσκαιρη έστω- ευδαιμονία. 

«Mη αφήσης καμίαν σκιεράν αρετήν να σε βαστάξη. Mη πιστεύης ότι καμία υποχρέωσις σε δένει. Tο χρέος σου είναι να ενδίδης, να ενδίδης πάντοτε εις τας Eπιθυμίας, που είναι τα τελειότατα πλάσματα των τελείων θεών. Tο χρέος σου είναι να καταταχθής πιστός στρατιώτης, με απλότητα καρδίας, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.»

Η προτροπή του ποιητή είναι να μην αφήνουν οι άνθρωποι τις υποτιθέμενες και υποκειμενικές αντιλήψεις περί αρετής να τους αποτρέπουν από το να ενδίδουν στις πραγματικές τους επιθυμίες. Οι άνθρωποι δεν έχουν καμία υποχρέωση απέναντι στις καταπιεστικές και συντηρητικές αυτές αντιλήψεις σχετικά με το τι είναι και το τι αποτελεί ενάρετη διαβίωση. Η μόνη τους υποχρέωση είναι να ενδίδουν, να ενδίδουν πάντοτε στις Επιθυμίες, που είναι εν τέλει τα πιο τέλεια θεϊκά πλάσματα. Διότι, αν υποθέσουμε, πως ο Θεός θα ήθελε να υποδείξει στους ανθρώπους έναν τρόπο ζωής, αυτό θα το έκανε με τον πιο εύλογο τρόπο, με το να επιτρέπει στο ίδιο τους το σώμα να υποδεικνύει το τι του είναι αρεστό κάθε φορά. Οι Επιθυμίες, επομένως, είναι εκείνες που πραγματικά εκφράζουν τη θεία βούληση∙ την αρτιότερη θεία βούληση, εφόσον είναι αυτή που δεν επιχειρεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά στις εσώτερες ανάγκες και θελήσεις του ατόμου.

Το χρέος, άρα, των ανθρώπων είναι να καταταχθούν πιστοί στρατιώτες, όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής, και να υπακούσουν σ’ αυτό που νιώθουν μέσα τους πως θα τους προσφέρει χαρά και ικανοποίηση.

«Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου και πλανάσαι με θεωρίας δικαιοσύνης, με τας περί αμοιβής προλήψεις της κακώς καμωμένης κοινωνίας. Mη λέγης, Tόσον αξίζει ο κόπος μου και τόσον οφείλω να απολαύσω. Όπως η ζωή είναι κληρονομία και δεν έκαμες τίποτε δια να την κερδίσης ως αμοιβήν, ούτω κληρονομία πρέπει να είναι και η Hδονή. Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου∙ αλλά κράτει τα παράθυρα ανοικτά, ολοάνοικτα, δια να ακούσης τους πρώτους ήχους της διαβάσεως των στρατιωτών, όταν φθάνη το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.

Ο ποιητής θεωρεί αφύσικο το να κλείνονται οι άνθρωποι στα σπίτια τους και να πιστεύουν σε στρεβλές θεωρίες δικαιοσύνης που αναγνωρίζουν σε κάθε άνθρωπο και μια κάποια μελλοντική αμοιβή, ανάλογα με τις μέχρι τότε πράξεις τους. Πρόκειται, σύμφωνα με τον ποιητή, για προλήψεις, για σκόπιμα παραπλανητικές απόψεις, μιας κοινωνίας που έχει δημιουργεί σε λανθασμένες βάσεις. Η ζωή δεν βασίζεται σε υποτιθέμενες ζυγαριές που αποδίδουν στον άνθρωπο τόση ευχαρίστηση, όση υποθετικά αναλογεί στους κόπους που έχει καταβάλει. Είναι αδιανόητο να πιστεύει κανείς πως υπάρχει κάποιος που κάθεται και υπολογίζει τις προσπάθειες κάθε ανθρώπου για να του αποδώσει την ανάλογη ευχαρίστηση και χαρά στη ζωή του. Όλα είναι αποτέλεσμα τυχαίων και σίγουρα ασύμμετρων συμπτώσεων.

Σύμφωνα με την άποψη του Καβάφη, η ηδονή θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι που αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα των ανθρώπων∙ ένα δικαίωμα για το οποίο δεν είναι υποχρεωμένοι να καταβάλουν καμία προσπάθεια. Όπως οι άνθρωποι γεννιούνται χωρίς οι ίδιοι να έχουν κάνει κάτι για να αξίζουν ένα τέτοιο θεϊκό δώρο, έτσι ακριβώς θα πρέπει να αντικρίζουν και την ηδονή, ως κάτι που το δικαιούνται χωρίς να απαιτείται από τη μεριά τους καμία απολύτως προσπάθεια και κανένας κόπος.

Ας μην κλείνονται, λοιπόν, οι άνθρωποι στα σπίτια τους. Ας έχουν τα παράθυρα ολάνοιχτα, ώστε να ακούσουν αμέσως τους πρώτους κιόλας ήχους από το πέρασμα των στρατιωτών του Συντάγματος της Ηδονής.

«Mη απατηθής από τους βλασφήμους όσοι σε λέγουν ότι η υπηρεσία είναι επικίνδυνος και επίπονος. H υπηρεσία της ηδονής είναι χαρά διαρκής. Σε εξαντλεί, αλλά σε εξαντλεί με θεσπεσίας μέθας. Kαι επί τέλους όταν πέσης εις τον δρόμον, και τότε είναι η τύχη σου ζηλευτή. Όταν περάση η κηδεία σου, αι Mορφαί τας οποίας έπλασαν αι επιθυμίαι σου θα ρίψουν λείρια και ρόδα λευκά επί του φερέτρου σου, θα σε σηκώσουν εις τους ώμους των έφηβοι Θεοί του Oλύμπου, και θα σε θάψουν εις το Kοιμητήριον του Ιδεώδους όπου ασπρίζουν τα μαυσωλεία της ποιήσεως.»

Βλάσφημη θεωρεί, συνάμα, ο Καβάφης την άποψη εκείνων που χαρακτηρίζουν τον ηδονικό βίο επικίνδυνο και επίπονο. Το να υπηρετεί κανείς την ηδονή, σχολιάζει ο ποιητής, είναι μια διαρκής χαρά, η οποία μπορεί να εξαντλεί τον άνθρωπο, αλλά το κάνει με τρόπο απολαυστικό, αφού τον εξαντλεί με μια θεσπέσια μέθη.

Ακόμη, άλλωστε, κι αν κάποιος χάσει τη ζωή του στο κυνήγι της ηδονής, πρόκειται για μια ζηλευτή τύχη, διότι στην κηδεία του ανθρώπου αυτού, οι Μορφές που πλάστηκαν από την επιθυμία και τους πόθους του, θα ρίχνουν λευκούς κρίνους και λευκά ρόδα στο φέρετρό του, το οποίο θα το μεταφέρουν στους ώμους τους έφηβοι Θεοί του Ολύμπου και θα το θάψουν στο Κοιμητήριο του Ιδεώδους. Θα το θάψουν στον χώρο εκείνο που φυλάσσεται για τα πιο μεγαλοπρεπή μνημεία της ποίησης. Είναι, άλλωστε, ένας αμιγώς ποιητικός βίος, ο ηδονικός βίος, αφού επιτρέπει στον άνθρωπο να απολαμβάνει στην πληρότητά τους τα έντονα εκείνα βιώματα που κινητοποιούν μέσα του τις αγνότερες δυνάμεις της ποιητικής δημιουργίας.

Ας μη λησμονούμε πως ένα σημαντικό μέρος της ποίησης του Καβάφη έχει αντληθεί από τις ερωτικές εμπειρίες του ποιητή∙ είτε εκείνες που πραγματικά βίωσε είτε εκείνες που έπλασε με τη σκέψη του ακριβώς όπως θα επιθυμούσε να τις έχει βιώσει.