Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος (επεξεργασία πηγής)

Diego Rivera

[Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2009]

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε και να εξηγήσετε τις ιδιομορφίες του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, από το τέλος του 19ου αιώνα ως την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Κείμενο

Υπάρχουν για τους εργοδότες και άλλες πηγές εργατικού δυναμικού εκτός από την εσωτερική αγορά. Εκατοντάδες Ισπανοί και Ιταλοί μεταλλωρύχοι δουλεύουν στο Λαύριο. και γενικότερα, στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι αλλοδαποί εργάτες είναι ενδημικό φαινόμενο: σε όλα σχεδόν τα δημόσια έργα και σε πολλές βιομηχανίες εργάζονται Αλβανοί, Αρμένιοι, Ιταλοί. Έτσι, καθώς η ελληνική αγορά εργασίας πάσχει από χρόνια στενότητα, καθώς δεν υπάρχουν στην χώρα δεξαμενές εργατικού δυναμικού, οι επιχειρηματικές τάξεις αντλούν από την παγκόσμια δεξαμενή με ικανοποιητικούς όρους. [...] Το δικαίωμα των εργατών να αλλάξουν εργοδότη ισοσταθμίζεται με το δικαίωμα των εργοδοτών να τηλεγραφήσουν στην Καλαβρία ή την Καταλωνία ζητώντας εργάτες προς αντικατάσταση των οποιωνδήποτε απεργών.

Οι συνθήκες αυτές έχουν δύο συνέπειες. Αφενός, τα ημερομίσθια των Ελλήνων δεν εκτοξεύονται προς τα πάνω, αλλά κυμαίνονται σταθερά σε επίπεδο αντίστοιχο προς αυτά που ζητούν οι ξένοι, αφετέρου, όμως, παραμένουν αρκετά ικανοποιητικά επειδή, άλλωστε, πολλοί από τους ξένους είναι ειδικευμένοι. Έτσι, η εξαθλίωση των Ελλήνων εργατών δεν προχωρεί πέρα από κάποιο σημείο, ούτε, βεβαίως, και η εργατική ταξική τους συνείδηση που, για να αναπτυχθεί, θα έπρεπε να συντρέχουν συνθήκες εξαθλίωσης και μάλιστα χωρίς την διέξοδο της επιστροφής στα χωριά και τα χωράφια-διέξοδο που οι Έλληνες εργάτες, στην πλειονότητά τους, διατηρούν ανοιχτή. Παράλληλη συνέπεια: οι απεργίες σπανίζουν.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Στην Ελλάδα δεν είναι μόνο το ότι πολλές ιδέες εισάγονται, άρα είναι φυσικό και να καθυστερούν. Υπάρχουν επιπλέον και οι συνθήκες μιας οικονομίας που δεν έχει ακόμη εκβιομηχανιστεί. Δεν αρκεί η συντεχνιακή κατοχύρωση των δικαιωμάτων της ψήφου και του συνεταιρίζεσθαι για να εδραιωθεί, στο Δίκαιο, το δικαίωμα της απεργίας⸱ χρειάζεται και η ουσιαστική εμπειρία της απεργίας στην καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπων- δηλαδή, χρειάζεται εργασία στο εργοστάσιο, άρα βιομηχανία.

Γ.Β. ΔΕΡΤΙΛΗΣ, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, τ. Α΄,εκδ. Εστία, Αθήνα 2005, σσ. 347, 350

Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με γειτονικές ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Το ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνημα. Στο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις. Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία). Η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων οδήγησε σ’ αυτήν την καθυστέρηση από κοινού με άλλους παράγοντες. Η διαπίστωση σχετικά με το ρόλο που έπαιξε η μη εκβιομηχάνιση της χώρας τονίζεται και από τον Γ. Δερτιλή, ο οποίος επισημαίνει πως προκειμένου να εδραιωθεί στη συνείδηση των πολιτών το δικαίωμα στην απεργία δεν αρκεί η συντεχνιακή κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους, απαιτείται πρωτίστως η εργασία στο εργοστάσιο κι η πραγματική γνωριμία με τις συνθήκες της εργασίας σε βιομηχανίες. Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, άλλωστε, σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό (στη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί) ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται από τον Γ. Δερτιλή, ο οποίος επιπροσθέτως παρουσιάζει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι Έλληνες εργάτες στην όποια προσπάθειά τους να απεργήσουν διεκδικώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας, καθώς οι εργοδότες είχαν τη δυνατότητα να ζητήσουν άμεσα εργάτες από την Ιταλία ή την Ισπανία και να αντικαταστήσουν τους απεργούς. Η εύκολη αυτή πρόσβαση των εργοδοτών στην παγκόσμια δεξαμενή εργατικού δυναμικού, πάντως, έχει θετική επίπτωση στα ημερομίσθια των Ελλήνων εργατών, καθώς αυτά διατηρούνται σταθερά σε αντίστοιχο επίπεδο με εκείνα των ξένων, που λάμβανα ικανοποιητικές αμοιβές μιας κι ήταν συνήθως ειδικευμένοι. Κατ’ επέκταση, όπως εξηγεί ο Γ. Δερτιλής, χάρη στα σχετικώς υψηλά ημερομίσθια οι Έλληνες εργάτες δεν οδηγούνται στην οικονομική εξαθλίωση και γι’ αυτόν το λόγο δεν ενισχύεται η εργατική ταξική τους συνείδηση, αφού η ανάπτυξή της απαιτεί τις συνθήκες εξαθλίωσης. Οι Έλληνες εργάτες, άλλωστε, είχαν πάντοτε τη δυνατότητα να επιστρέψουν στα χωριά και στα χωράφια τους, και δεν ένιωθαν, άρα, εξαρτημένοι από τη δουλειά στις βιομηχανίες ή τα δημόσια έργα. Γι’ αυτούς, μάλιστα, τους λόγους οι απεργίες εκείνα τα χρόνια σπάνιζαν. 

Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο.

Η κατάσταση αυτή κράτησε ως το τέλος των Βαλκανικών πολέμων. Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, μιας πόλης με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το εργατικό κίνημα. Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.