Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Συντάγματα 1844 & 1864 (επεξεργασία πηγής)

Jane Davies

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Συντάγματα 1844 & 1864 (επεξεργασία πηγής)

Επαναληπτικές Πανελλαδικές 2016

ΘΕΜΑ Γ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να συγκρίνετε τα ελληνικά συντάγματα του 1844 και του 1864 ως προς:

α. τη μορφή του πολιτεύματος (μονάδες 4)

β. το δικαίωμα ψήφου και την εκλογική διαδικασία (μονάδες 15)

γ. τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών (μονάδες 6).

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

Ο Εκλογικός Νόμος [με βάση το σύνταγμα του 1844] καθιέρωνε την εκλογή των βουλευτών με πλειοψηφικό σύστημα δύο γύρων, που θα διεξαγόταν με άμεση, σχεδόν καθολική, και μυστική ψηφοφορία. Δικαίωμα ψήφου δινόταν στους πολίτες (άρρενες) ηλικίας 25 ετών συμπληρωμένων, «έχοντας προσέτι ιδιοκτησίαν τινά εντός της επαρχίας, όπου έχουσι την πολιτικήν διαμονήν των, ή εξασκούντας εν αυτή οποιονδήποτε επάγγελμα, ή ανεξάρτητον επιτήδευμα». Εξαιρούνταν «α) Οι διατελούντες υπό ανάκρισιν επί κακουργήματι, β) Οι προσκαίρως ή διά παντός στερηθέντες κατά συνέπειαν δικαστικής αποφάσεως του δικαιώματος του ψηφοφορείν, γ) Οι στερούμενοι της ελευθέρας διαχειρίσεως της περιουσίας των». Κάθε πολίτης διέθετε μία ψήφο και όφειλε αυτοπροσώπως να ασκήσει το δικαίωμά του και όχι με αντιπρόσωπο.

Ν. Διαμαντούρος, «Περίοδος Συνταγματικής Μοναρχίας», στο Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 112.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

[...] η σύγκριση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι αναγκαία για να αναφανεί η ιδιοτυπία της ελληνικής πολιτικής οργάνωσης. Έτσι, π.χ. η καθολική ψηφοφορία θεσπίζεται στη Γερμανία το 1871, [...] στην Ελβετία το 1874, στην Ισπανία το 1890, στο Βέλγιο το 1893, στη Νορβηγία το 1898, στην Αυστρία το 1907, στη Σουηδία το 1909, στην Ολλανδία το 1917 και στην Ουγγαρία το 1918. Στην Αγγλία επίσης η διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος είναι πολύ αργόρρυθμη. Μέχρι το 1832 οι εκλογείς δεν ξεπερνούσαν τις 430.000 [...] To 1865 μόλις ξεπερνάνε το εκατομμύριο, για να πλησιάσουν τα δύο μετά την εκλογική μεταρρύθμιση του 1867. Μόνο τον εικοστό αιώνα θα ολοκληρωθεί η διαδικασία της διεύρυνσης της δημοκρατίας. Αλλά ακόμα και το 1911, 41% των ενήλικων ανδρών δεν είχαν ακόμα δικαίωμα ψήφου. [...] Έτσι, το Σύνταγμα του 1864 θεσπίζει οριστικά τον κοινοβουλευτισμό με την κατάργηση όλων των ενδιάμεσων αντιπροσωπευτικών βαθμίδων, των χωριστών εκλογικών σωμάτων και των διπλών ή τριπλών κοινοβουλίων, που σε πολλές χώρες αποδυνάμωναν τελείως τη δημοκρατική λειτουργία.

Κ. Τσουκαλάς, Κοινωνική Ανάπτυξη και Κράτος. Η συγκρότηση του δημόσιου χώρου στην Ελλάδα, δ΄ έκδ., Αθήνα, Θεμέλιο, 1989, σσ. 303 και 305.

Ενδεικτική απάντηση

Α. Μέσα σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου, η Εθνοσυνέλευση χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια (1862-1864) για να φτάσει στην ψήφιση συντάγματος. Ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία αντί της μέχρι τότε συνταγματικής μοναρχίας, όπως είχε καθοριστεί με το σύνταγμα του 1844.

Β. Με το σύνταγμα του 1844 κατοχυρωνόταν, με ελάχιστους περιορισμούς, το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες, ρύθμιση που αποτελούσε παγκόσμια πρωτοπορία. Όπως επισημαίνεται από τον Νικηφόρο Διαμαντούρο (Κείμενο Α), το δικαίωμα ψήφου δινόταν σε όλους τους άνδρες που είχαν συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους και επιπροσθέτως είτε κατείχαν κάποια ιδιοκτησία στην επαρχία όπου ασκούσαν το πολιτικό τους δικαίωμα, είτε ασκούσαν σε αυτή κάποια εργασία ή κάποιο ελεύθερο επάγγελμα. Εξαιρούνταν, ωστόσο, από το δικαίωμα αυτό όσοι βρίσκονταν υπό διαδικασία ανάκρισης για κακούργημα, όσοι είχαν στερηθεί προσωρινά ή μόνιμα με δικαστική απόφαση το δικαίωμα να ψηφίζουν, καθώς και όσοι είχαν στερηθεί το δικαίωμα να διαχειρίζονται ελεύθερα την περιουσία τους. Με το σύνταγμα του 1864 θα αρθούν ακόμη κι οι ελάχιστοι αυτοί περιορισμοί σε ό,τι αφορά το δικαίωμα ψήφου και θα αναγνωριστεί η καθολική (για τον ανδρικό πληθυσμό), άμεση και μυστική ψήφος με σφαιρίδια, τα οποία αντικαθιστούσαν τα ψηφοδέλτια που είχε καθορίσει το προηγούμενο σύνταγμα.

Προκειμένου να αναδειχθεί εναργέστερα το γεγονός πως ο καθορισμός της καθολικής ψηφοφορίας στην Ελλάδα το 1864 αποτελούσε παγκόσμια πρωτοτυπία, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς (Κείμενο Β) προχωρά σε μια σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η καθολική ψηφοφορία, για παράδειγμα, θεσπίστηκε στη Γερμανία το 1871, στην Ελβετία το 1874, στην Ισπανία το 1890, στο Βέλγιο το 1893, στη Νορβηγία το 1898, στην Αυστρία το 1907, στη Σουηδία το 1909, στην Ολλανδία το 1917 και στην Ουγγαρία το 1918. Ιδιαίτερη και εξαιρετικά αργή υπήρξε η σχετική αναγνώριση στην Αγγλία, όπου το 1832 μόλις 430.000 πολίτες είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, κι ο αριθμός των οποίων μόλις που ξεπερνούσε το ένα εκατομμύριο το 1865. Θα χρειαστεί εκεί η εκλογική μεταρρύθμιση του 1867 για να προσεγγίσει ο αριθμός των πολιτών που είχαν το δικαίωμα αυτό τα δύο εκατομμύρια. Ωστόσο, ακόμα και το 1911, το 41% του ανδρικού πληθυσμού δεν είχε διασφαλίσει ακόμα το δικαίωμα να ψηφίζει. Επιπροσθέτως, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς σχολιάζει πως με το σύνταγμα του 1864 ο κοινοβουλευτισμό θεσπίστηκε οριστικά στην Ελλάδα, εφόσον καταργούσε οποιαδήποτε ενδιάμεση αντιπροσωπευτική βαθμίδα, τα χωριστά εκλογικά σώματα, καθώς και τα διπλά ή τριπλά κοινοβούλια, τα οποία αποτελούσαν διαρκές τροχοπέδη για την ομαλή ανάπτυξη της δημοκρατικής λειτουργίας σε άλλες χώρες. Ενδεικτικό, ως προς αυτό, είναι το γεγονός πως με το σύνταγμα του 1864 παύει να υφίσταται ο θεσμός της Γερουσίας που είχε θεσπιστεί με το σύνταγμα του 1844.

Με το σύνταγμα του 1844 οριζόταν η εκλογική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια, ακόμη και διαφορετικών Συνδυασμών. Όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος (Κείμενο Α), κάθε πολίτης διέθετε μία ψήφο και μπορούσε να ασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα μόνο αυτοπροσώπως και όχι με αντιπρόσωπο. Συμπληρώνει, επίσης, πως ο εκλογικός νόμος του 1844 όριζε πως η εκλογή των βουλευτών θα γινόταν με πλειοψηφικό σύστημα δύο γύρων.

Γ. Οι κομματικές παρατάξεις, των οποίων οι ηγέτες διηύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης κατά το 1843-1844, συμφώνησαν στην ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγματικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα: η ισότητα απέναντι στο νόμο, η απαγόρευση της δουλείας, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου, η ελευθερία γνώμης και τύπου, η προστασία της ιδιοκτησίας, η δωρεάν εκπαίδευση. Όλοι οι αντιπρόσωποι συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν αξίες και δικαιώματα που έπρεπε να προστατευτούν από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Μια αδυναμία ήταν το ότι δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, πράγμα που μπορούσε να φέρει εμπόδια στη συγκρότηση κομματικών μηχανισμών.

Με το σύνταγμα του 1864 καθοριζόταν η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, αλλά και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιγε το δρόμο για την ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων. Τα κόμματα θεωρήθηκαν απαραίτητα για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώμης, με το επιχείρημα ότι η εναλλακτική λύση είναι οι συνωμοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες.