Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Fake News [Σχεδιάγραμμα Έννοιας]

Allan Swart

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Fake News [Σχεδιάγραμμα Έννοιας] 

Με τον όρο fake news εννοούμε τις ψευδείς, συχνά εντυπωσιακές, πληροφορίες που διαδίδονται υπό το πρόσχημα της είδησης.  

Ο όρος αυτός σχετίζεται με δύο είδη ψευδούς πληροφόρησης, που έχουν διαφορετική στόχευση:

α) Σε πρώτο επίπεδο υπάρχουν τα fake news που αποσκοπούν στην αύξηση των διαφημιστικών εσόδων και τα οποία δημιουργούνται και διαδίδονται από ιστοσελίδες που δεν έχουν πραγματική σχέση με την ενημέρωση. Πρόκειται για μη δημοσιογραφικές ιστοσελίδες -το κύριο περιεχόμενο των οποίων προέρχεται από άλλους ιστότοπους- που επιχειρούν να προσελκύσουν επισκέπτες με δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υποτιθέμενων ειδήσεων με υπερβολικούς και απίστευτους ισχυρισμούς, καθώς και με απόψεις που παραπέμπουν σε «θεωρίες συνωμοσίας». 

Οι ιστοσελίδες αυτές καταφεύγουν στην τεχνική του click-bait, στην αξιοποίηση, δηλαδή, ειδήσεων που λειτουργούν ως δόλωμα, για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών, καθώς η υψηλή επισκεψιμότητα μιας σελίδας συνδέεται με την αύξηση των διαφημιστικών της εσόδων. Οι ιστοσελίδες αυτές εκμεταλλεύονται αφενός την τάση των πολιτών να επισκέπτονται οι ίδιοι ή να αναδημοσιεύουν στο προφίλ τους οποιαδήποτε είδηση βλέπουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που τους φαίνεται ενδιαφέρουσα, χωρίς να ενδιαφέρονται για την εγκυρότητά της, κι αφετέρου την απουσία ουσιαστικού ελέγχου των όσων δημοσιεύονται στο διαδίκτυο.

Κατ’ αυτό τον τρόπο, άτομα που δεν έχουν καμία σχέση με το δημοσιογραφικό επάγγελμα δημιουργούν ιστοσελίδες δήθεν ενημερωτικού χαρακτήρα, και εκμεταλλεύονται την ευπιστία των πολιτών προκειμένου να κερδίσουν χρήματα. Ψευδείς ειδήσεις για την προσωπική ζωή διάσημων προσώπων ή για υποτιθέμενες πολιτικές εξελίξεις, υποσχέσεις δήθεν αποκαλύψεων για ζητήματα της επικαιρότητας και οτιδήποτε άλλο μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον εκείνων που αδιαφορούν για την αξιοπιστία της κάθε ιστοσελίδας, αποτελούν το υλικό που διασφαλίζει επισκεψιμότητα και κέρδη στις ιστοσελίδες αυτές.

Βασικό όχημα των ιστοσελίδων που διαδίδουν fake news είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς πολύ μεγάλο ποσοστό των πολιτών αναζητά πλέον ειδήσεις και πληροφορίες σε αυτά. Ενώ, αντιστοίχως, είναι μεγάλος ο αριθμός των πολιτών που αναδημοσιεύει κάποια «είδηση» έχοντας διαβάσει μόνο τον τίτλο της και όχι το περιεχόμενό της. Η συχνά αστραπιαία διάδοση των fake news βασίζεται ακριβώς στην άκριτη αυτή αναδημοσίευσή τους από άτομα που δεν αφιερώνουν καν χρόνο για να διαβάσουν τις «ειδήσεις» αυτές και να ελέγξουν την αξιοπιστία τους.

β) Σε δεύτερο επίπεδο υπάρχουν τα fake news που σχετίζονται με τον χώρο της πολιτικής και αποσκοπούν στο να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και κατ’ επέκταση τις πολιτικές εξελίξεις. Οι ψευδείς ειδήσεις αυτού του είδους έχουν ιδιαίτερη κρισιμότητα, εφόσον ανάλογα με την έκταση που θα λάβουν ενδέχεται να ασκήσουν μεγαλύτερη ή μικρότερη επιρροή στη διαμόρφωση των πολιτικών απόψεων σημαντικού μέρους των πολιτών.  

Η διάδοση fake news για θέματα πολιτικής είναι δηλωτική της αυξανόμενης επικράτησης κομματικού φανατισμού μεταξύ των πολιτών, καθώς είναι πολλοί εκείνοι πλέον που αναζητούν οποιαδήποτε ευκαιρία για να στηρίξουν την παράταξή τους ή να «πολεμήσουν» την αντίπαλη ιδεολογία, ώστε σπεύδουν να αναδημοσιεύσουν και να διαδώσουν οποιαδήποτε σχετική πληροφορία, χωρίς να ελέγξουν την αξιοπιστία και την εγκυρότητά της. Τον φανατισμό αυτό εκμεταλλεύονται όχι μόνο εκείνοι που επιδιώκουν να αυξήσουν την επισκεψιμότητα της ιστοσελίδας τους, αλλά -κυρίως- εκείνοι που για χάρη των προσωπικών τους συμφερόντων επιθυμούν να στηρίξουν -ή να υπονομεύσουν- ένα πολιτικό κόμμα. Είναι, άλλωστε, προφανές πως οι φανατικοί οπαδοί ενός κόμματος είναι πρόθυμοι να πιστέψουν οποιαδήποτε αρνητική πληροφορία για την αντίπαλη παράταξη και να συνεχίσουν, μάλιστα, να τη θεωρούν έγκυρη, ακόμη κι αν στην πορεία αποδειχθεί πως δεν ήταν αληθινή.

Fake news & Δημοσιογραφία

Παρά το γεγονός ότι οι ψευδείς ειδήσεις άρχισαν να υπάρχουν από την πρώτη στιγμή που δημιουργήθηκε ο Τύπος, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως πλέον τα fake news, στην πλειονότητά τους, προέρχονται από άτομα που δεν έχουν σχέση με τον δημοσιογραφικό χώρο. Οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν πόσο γρήγορα και πόσο εύκολα μπορεί να διασταυρωθεί μια πληροφορία και να αποδειχθεί πως αυτό που αναφέρουν ή γράφουν είναι αναληθές, γι’ αυτό κι είναι συνήθως εξαιρετικά προσεκτικοί, εφόσον δεν θέλουν να χάσουν την αξιοπιστία τους. Αξίζει, μάλιστα, να προσεχθεί μια διάκριση που εύστοχα σημειώνει ο Αντρέας Βλάχος: «άλλο είναι η λανθασμένη πληροφορία (misinformation) κι άλλο η παραπληροφόρηση (disinformation) που γίνεται με κακή πρόθεση». 

Υπό την πίεση της ταχύτητας με την οποία μεταδίδονται οι πληροφορίες μέσω του διαδικτύου και λόγω του ανταγωνισμού που εύλογα υπάρχει μεταξύ των μέσων μαζικής ενημέρωσης για το ποιος θα μεταδώσει πρώτος μια είδηση, είναι πιθανό ένας δημοσιογράφος να μεταφέρει μια «λανθασμένη» πληροφορία, διότι έσπευσε να τη δώσει στη δημοσιότητα προτού την ελέγξει επαρκώς και προτού συλλέξει όλες τις πληροφορίες. Η επιλογή, από την άλλη, της χάλκευσης μιας είδησης, της δημιουργίας, δηλαδή, fake news, σχετίζεται, κυρίως, με ενημερωτικά μέσα που είτε δεν ανήκουν σε όσα έχουν αξιώσεις να θεωρούνται έγκυρα, είτε εξυπηρετούν συγκεκριμένα κομματικά ή οικονομικά συμφέροντα και δεν διστάζουν να έρθουν αντιμέτωπα με την -συχνά σχεδόν άμεση- αποκάλυψη πως διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις.

Fake news & Πολιτική

Η διασπορά ψευδών ειδήσεων από μη δημοσιογραφικές ιστοσελίδες αποτέλεσε μια καλοδεχούμενη εξέλιξη για τους λαϊκιστές πολιτικούς, οι οποίοι έσπευσαν να δώσουν μεγάλη έμφαση στο φαινόμενο των fake news, προκειμένου να έχουν ένα ιδανικό άλλοθι για να υπονομεύουν οποιονδήποτε επιχειρεί να τους ασκήσει κριτική. Πλέον, κάθε φορά που ένας λαϊκιστής πολιτικός έρχεται αντιμέτωπος με τις αστοχίες, τα λάθη του ή τις εξυπηρετήσεις που προσφέρει σε εκείνους που τον στηρίζουν, αρνείται να δώσει εξηγήσεις διατεινόμενος πως τα όσα του προσάπτουν είναι fake news.

Με αυτό τον τρόπο, λοιπόν, ακόμη κι η κριτική εκείνη που ασκείται ορθώς και αποσκοπεί στο να προστατεύσει τους πολίτες από την κακοδιαχείριση και τη διαφθορά των λαϊκιστών πολιτικών στιγματίζεται ως fake news και αποδυναμώνεται. Υπονομεύεται, έτσι, η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, εφόσον οι πολιτικοί αποφεύγουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Στο στόχαστρο, μάλιστα, των λαϊκιστών πολιτικών τίθενται κυρίως οι δημοσιογράφοι, κι εκείνους προσπαθούν κυρίως να αμφισβητήσουν με την κατηγορία πως δήθεν διαδίδουν fake news, καθώς οι δημοσιογράφοι είναι εκείνοι που ερευνούν και ελέγχουν τη δράση τους, προκειμένου να είναι σε θέση να ενημερώσουν τους πολίτες. Αν, επομένως, οι πολίτες παύσουν να έχουν εμπιστοσύνη στους δημοσιογράφους, τότε οι πολιτικοί θα μπορούν να δρουν εντελώς ανεξέλεγκτοι, μιας και θα γνωρίζουν πως ο κόσμος δεν θα δίνει πια σημασία στις αποκαλύψεις των δημοσιογράφων.

Οι αρνητικές επιπτώσεις των fake news

- Αμφισβήτηση της αξιοπιστίας των δημοσιογράφων. Μία από τις σοβαρότερες επιπτώσεις της διάδοσης των fake news είναι πως οι πολίτες χάνουν σταδιακά την εμπιστοσύνη τους στην ενημέρωση που λαμβάνουν και δυσπιστούν απέναντι στα όσα καταγγέλλουν ή αποκαλύπτουν οι δημοσιογράφοι. Η εξέλιξη αυτή είναι εξαιρετικά δυσοίωνη, εφόσον σημαίνει πως οι πολιτικοί θα μπορούν ολοένα και πιο εύκολα να καλύπτουν τις άστοχες ή άνομες δράσεις τους, μιας κι οι πολίτες δεν θα είναι πρόθυμοι να πιστέψουν τις σχετικές δημοσιογραφικές αποκαλύψεις.

Η δυνατότητα των δημοσιογράφων να ελέγχουν -συχνά με αυστηρότητα- τη δράση των πολιτικών αποτελεί βασικό στοιχείο της σύγχρονης δημοκρατίας. Οποιαδήποτε προσπάθεια, επομένως, υπονόμευσης της αξιοπιστίας τους ενορχηστρώνεται από λαϊκιστές πολιτικούς, οι οποίοι θέλουν να αποφύγουν το δημοσιογραφικό έλεγχο. Καιροσκόποι πολιτικοί που είναι αναποτελεσματικοί και διεφθαρμένοι επιδιώκουν τη με κάθε τρόπο αποδυνάμωση των δημοσιογράφων, ώστε να έχουν το ελεύθερο να υλοποιήσουν τη δόλια και άνομη δράση τους.

- Πέρασμα στην εποχή της μετά-αλήθειας (post truth). Η έλλειψη εμπιστοσύνης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και στο πώς παρουσιάζουν τα γεγονότα της πολιτικής επικαιρότητας, δημιουργεί στους πολίτες μια γενικευμένη αίσθηση δυσπιστίας και κατ’ επέκταση τους οδηγεί στο να διαμορφώνουν γνώμη για την πολιτική και οικονομική κατάσταση της χώρας, όχι με βάση τα όσα πράγματι συμβαίνουν, αλλά με βάση τις προσωπικές τους -συχνά ατεκμηρίωτες και αβάσιμες- αντιλήψεις. Απομένουν έκθετοι στις τακτικές των λαϊκιστών και κρίνουν περισσότερο με το συναίσθημα παρά με τη λογική τους, αφού θεωρούν πως δεν μπορούν να μάθουν την αλήθεια για τα γεγονότα. Κατ’ αυτό τον τρόπο ενισχύεται ο κομματικός φανατισμός, εφόσον ο κάθε πολίτης νομίζει πως όσα πληροφορείται και δεν συμφωνούν με την κομματική εκδοχή της πραγματικότητας είναι αναληθή.

- Απώλεια ενδιαφέροντος για την επικαιρότητα. Εξαιτίας των fake news ενισχύεται η ήδη υπάρχουσα αδιαφορία ορισμένων πολιτών για τα όσα συμβαίνουν στον χώρο της πολιτικής και της οικονομίας, με την ευλογοφανή πρόφαση πλέον πως η ενημέρωση είναι, ούτως ή άλλως, ανακριβής. Είναι, ωστόσο, εξαιρετικά σημαντικό να δείχνουν ενεργό ενδιαφέρον οι πολίτες για την πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα, καθώς, αν παραμένουν ανενημέρωτοι, χειραγωγούνται πιο εύκολα από τους επιτήδειους πολιτικούς.  

Επιπροσθέτως, οι πολίτες που δεν δείχνουν ενδιαφέρον για τα γεγονότα της επικαιρότητας τείνουν συχνά να αντιμετωπίζουν με αδιαφορία τις εκλογικές αναμετρήσεις και να μην ασκούν το εκλογικό τους δικαίωμα, με αποτέλεσμα ένας μικρός αριθμός ψηφοφόρων να ελέγχει την έκβαση των εκλογών.

Άρθρο για τα Fake news

Πώς μπορούμε να καταλάβουμε αν μια ανάρτηση είναι hoax

Έχουμε λάβει πολλά μηνύματα που μας ρωτάνε πως μπορούν να καταλάβουν αν μία ανάρτηση είναι hoax. Σήμερα θα κάνουμε μια προσπάθεια να σας εξηγήσουμε με ποιο τρόπο θα καταλάβετε ότι κάτι δεν πάει καλά σε μια δημοσίευση που διαβάζετε στο ίντερνετ.

Δεν υπάρχει κάποιος κανόνας γιατί οι διαφορές από hoax σε hoax είναι τεράστιες, αλλά υπάρχουν κάποια στοιχεία που αν υπάρχουν στην ανάρτηση που διαβάζετε, θα πρέπει να σας υποψιάσουν, ότι κάτι δεν πάει καλά. Ας τα δούμε αναλυτικά.

1. Αναπαραγωγή. Αν το κείμενο σας προτρέπει να το αναπαράγετε, αυτό θα πρέπει να σας υποψιάσει. Τα hoaxes υπάρχουν και αναπαράγονται στο ίντερνετ με αυτό τον τρόπο. Αν κανείς δεν αναπαράγει το hoax, αυτό έχει πεθάνει.

2. Συντάκτης. Αν δεν υπάρχει συντάκτης, είναι ύποπτο. Όσο πιο μεγάλης σημασίας ισχυρισμοί υπάρχουν σε ένα κείμενο, τόσο και περισσότερο σημαντικό είναι να υπάρχει συντάκτης και να μην είναι φανταστικό πρόσωπο.

3. Ημερομηνία. Αν αντί για ημερομηνία το κείμενο μας δίνει το χρόνο της ιστορίας που περιγράφει με λέξεις, όπως χθες, προχθές, την προηγούμενη βδομάδα κ.τ.λ., αυτό είναι πολύ ύποπτο.

4. Ονόματα. Αν το κείμενο που διαβάζετε μιλάει για τη μικρή Μαρία, τον Γιωργάκη και την θεία Καλλιόπη στο χωριό αυτό θα πρέπει να σας υποψιάσει. Η θεία Καλλιόπη, ο Γιωργάκης, η μικρή Μαρία και οποιοδήποτε άλλο όνομα, δεν είναι υπαρκτά πρόσωπα. Αν μάλιστα, αυτά που περιγράφουν είναι πολύ σημαντικά, αυτό να σας υποψιάσει διπλά.

5. Ορθογραφία. Αν στο κείμενο υπάρχουν πολλά ορθογραφικά λάθη, είναι μια ακόμη ένδειξη.

6. Μετάφραση. Αν το κείμενο είναι προϊόν αυτόματης μετάφρασης, τότε αυτό είναι μια πολύ μεγάλη ένδειξη. Όσο πιο σημαντικό μήνυμα προσπαθεί να σας περάσει, τόσο πιο πολύ θα πρέπει να σας υποψιάσει το κείμενο που προέρχεται από αυτόματη μετάφραση.

7. Φωτογραφίες. Αν το κείμενο συνοδεύεται από φωτογραφίες άσχετες με το θέμα, ή αν το θέμα της ανάρτησης είναι η φωτογραφία και αυτή έχει άθλια ανάλυση, είναι μια καλή ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά.

8. Ιστορίες. Αν αυτό που διαβάζετε είναι η περιγραφή μιας ιστορίας χωρίς κανένα στοιχείο, μην το πιστεύετε. Είναι απλά μια ιστορία.

9. Πικάντικα και πονηρά. Αν το κείμενο περιγράφει μια σεξουαλικού περιεχομένου, πικάντικη ιστορία που φυσικά δεν θα περιέχει στοιχεία, για ευνόητους λόγους, μην την πιστέψετε. 99% αυτές οι ιστορίες γράφονται για να αυξήσουν την επισκεψιμότητα στις σελίδες γιατί κινούν την περιέργεια των αναγνωστών.

10. Μην πιστεύετε ότι αν κοινοποιήσετε μια φωτογραφία ή ένα κείμενο, οποιαδήποτε εταιρία θα διαθέσει ένα ποσό για κάποιο λόγο. Συνήθως αυτά τα μηνύματα αναπαράγονται στο Facebook και ισχυρίζονται ότι θα δοθεί ένα ποσό σε κάποια θεραπεία ή άλλο φιλανθρωπικό σκοπό.

11. Απίστευτοι ισχυρισμοί. Όσο πιο απίστευτοι και τρελοί ισχυρισμοί υπάρχουν σε ένα κείμενο, τόσο πιο ατράνταχτες αποδείξεις και στοιχεία θα πρέπει να το συνοδεύουν. Αν δεν υπάρχουν τότε η ανάρτηση είναι προϊόν φαντασίας του αρθρογράφου.

12. Συνωμοσιολογίες. Το ίντερνετ και οι σελίδες κοινωνικής δικτύωσης είναι το ιδανικό μέσο για τους συνωμοσιολόγους που θέλουν να ψαρέψουν οπαδούς. Να είσαστε πολύ επιφυλακτικοί, ειδικά όταν διαβάζετε ισχυρισμούς χωρίς να υπάρχουν τρανταχτά στοιχεία.

13. Μη λειτουργικά – ενεργά λινκ. Σελίδες διαγράφονται καθημερινά από το ίντερνετ και είναι πολύ πιθανό να συναντήσετε σε αρκετές αναρτήσεις κάποιο τέτοιο μη λειτουργικό λινκ, επειδή έχει διαγραφεί η σελίδα ή από κάποιο λάθος. Όμως, αν αυτό συνοδεύεται και με κάποια από τα παραπάνω ή υπάρχουν αρκετά μη ενεργά λινκ στην ανάρτηση, είναι μια ακόμη ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά.

14. Λογικά σφάλματα. Αν το κείμενο περιέχει λογικά σφάλματα, τότε μην το πάρετε στα σοβαρά. Δεν μπορεί να μας λέει αλήθεια ένα κείμενο που μιλάει για μια ευρωπαϊκή χώρα και να περιέχει τιμές σε δολάρια Καναδά.

15. Υπερβολικοί τίτλοι ή τίτλοι που δεν έχουν σχέση με το κείμενο της ανάρτησης. Τίτλοι που περιέχουν λέξεις όπως ΣΟΚ, ΣΟΚΑΡΙΣΤΙΚΟ, ΤΡΟΜΕΡΟ, ΦΟΒΕΡΟ, ΑΠΙΣΤΕΥΤΟ, ΔΕΝ ΘΑ ΠΙΣΤΕΥΕΤΕ ΣΤΑ ΜΑΤΙΑ ΣΑΣ κ.τ.λ. ή τίτλοι που μετά την ανάγνωση του άρθρου καταλαβαίνεις ότι δεν έχουν σχέση με την ανάρτηση, ή στον τίτλο υπάρχουν 25 θαυμαστικά !!!!!!!!!!!!!!! είναι εύκολο να καταλάβετε ότι μπαίνουν μόνο για να εκμεταλλευτούν την περιέργειά σας και να αυξήσουν την επισκεψιμότητα της σελίδας. Αυτό με συνδυασμό κάποιων από τα παραπάνω ανεβάζει τις πιθανότητες, να είναι hoax το άρθρο.

16. Αδικαιολόγητα λάθη. Δε μιλάμε για απλά ορθογραφικά λάθη, αλλά για τρανταχτά αδικαιολόγητα λάθη. Δεν μπορεί σε ένα άρθρο που μας εμφανίζει π.χ. ένα email απάντηση από μια εταιρία, το όνομα της εταιρίας να είναι γραμμένο λάθος από την ίδια την εταιρία.

17. Έρευνες και βαριά ονόματα. Αν το άρθρο αναφέρει κάποια έρευνα χωρίς να την παρουσιάζει ή να υπάρχει link για να τη διαβάσετε, αυτό θα πρέπει να σας προβληματίσει. Η αναφορά σε έρευνες, γίνεται για να αυξήσει την αξιοπιστία του άρθρου και να το πιστέψετε. Το ίδιο συμβαίνει με μεγάλα και γνωστά ονόματα επιστημόνων όπως Αϊνστάιν, Τέσλα κ.τ.λ. Αν το είπε ο Αϊνστάιν, «τότε δεν αμφισβητείται».

18. Άλλες αναρτήσεις. Αν στη σελίδα που διαβάσατε την ανάρτηση δείτε άλλα γνωστά hoaxes, αυτό είναι μια πολύ μεγάλη ένδειξη, γιατί, όπως καταλαβαίνετε, δεν υπάρχει έλεγχος στις αναρτήσεις της σελίδας.

19. Πόσα άρθρα ανά ώρα; Παρατηρήστε πόσα άρθρα ανεβάζουν οι διαχειριστές την ημέρα. Αν κάθε 2-3 και 5 λεπτά ανεβαίνει και νέο άρθρο, καταλαβαίνετε ότι δεν υπάρχει ο παραμικρός έλεγχος. Ούτε καν διαβάζουν αυτό που αναπαράγουν.

20. Σχόλια. Διαβάζετε πάντα τα σχόλια. Αν στα σχόλια υπάρχουν ισχυρισμοί ότι η ανάρτηση είναι ψέμα, αυτό δεν είναι καθόλου μα καθόλου καλό για την αξιοπιστία του άρθρου.

21. Όλα τα παραπάνω. Όσο περισσότερα από τα παραπάνω συναντήσετε σε μια ανάρτηση, τόσο πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες αυτή η ανάρτηση να είναι ένα ακόμη ψέμα ή τουλάχιστον να περιέχει μεγάλες ανακρίβειες.

Δανιηλίδης, Θ. (2014). «Πώς μπορούμε να καταλάβουμε αν μια ανάρτηση είναι hoax». Διαδικτυακή δημοσίευση στη σελίδα ellinikahoaxes.gr (διασκευή, απόσπασμα)