Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Γιατί να μαθαίνουμε ιστορία;

Gemmy Woud-Binnendijk

 
Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Γιατί να μαθαίνουμε ιστορία;
 
Κείμενο 1
Γιατί να μαθαίνουμε ιστορία;
     Γιατί δεν αγαπάνε οι μαθητές την ιστορία; Οι απαντήσεις είναι γνωστές. Γιατί συνήθως πρέπει να τη μάθουν παπαγαλία, γιατί συνήθως μαθαίνουν για προσωπικότητες και όχι για την κοινωνία, γιατί μαθαίνουν κυρίως για την παλαιότερη ιστορία και όχι τη νεότερη. Ο σημαντικότερος όμως λόγος που η ιστορία είναι απωθητική για τους μαθητές, είναι ότι το σχολείο δεν καταφέρνει να συνδέσει τη ζωή των μαθητών με το παρελθόν. Δεν καταλαβαίνουν γιατί να πρέπει να τα μάθουν όλα αυτά. Όπως μου έλεγαν κάποιοι φοιτητές μου: «Γιατί, κύριε, να πρέπει να μαθαίνουμε ιστορία; Εμείς κοιτάμε μπροστά. Κοιτάμε στο μέλλον».
     Αυτό που δεν καταλάβαιναν οι φοιτητές μου και δεν καταλαβαίνουν όσοι δεν εκτιμούν την αξία της γνώσης του παρελθόντος, είναι ότι τελικά όλοι μας είμαστε προϊόντα της ιστορίας. Ό,τι έχουμε στο μυαλό μας έρχεται από τους προηγούμενους από εμάς. Ακόμη και οι λέξεις που χρησιμοποιώ για να γράψω αυτές τις γραμμές, δεν είναι δικές μου. Έρχονται από τους προηγούμενους από μένα. Και βέβαια το πιο σημαντικό δεν είναι οι λέξεις. Είναι οι πεποιθήσεις, οι αξίες, οι γνώσεις ακόμη και οι κανόνες. Εμείς αποφασίζουμε για τους κανόνες που ρυθμίζουν τη ζωή μας; Όχι βέβαια. Οι προηγούμενοι από εμάς αποφασίζουν. Εμείς γεννιόμαστε μέσα σε ένα πολιτισμό, σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που όλα αυτά έχουν ήδη διαμορφωθεί. Είναι τόσο μεγάλο το βάρος του παρελθόντος πάνω στο παρόν, που ένας ιστορικός έχει ισχυριστεί κάτι που όταν το είχα πρωτοακούσει είχα εντυπωσιαστεί: «Οι νεκροί μάς κυβερνούν». Βαριά κουβέντα. Δεν συμφωνώ εντελώς όμως, καθώς και εμείς επιδρούμε στον τρόπο που εξελίσσεται η ιστορία και έχουμε ευθύνη απέναντι στις μελλοντικές γενιές ως μελλοντικοί νεκροί που αναπόφευκτα είμαστε όλοι μας.
     Αξίζει να μαθαίνουμε για αυτούς τους νεκρούς. Αξίζει να γνωρίζουμε τι έκαναν, πώς σκέφτονταν, πώς ζούσαν. Αξίζει γιατί αυτοί είναι που διαμόρφωσαν τον κόσμο που μας περιβάλλει. Η γνώση του παρελθόντος είναι απαραίτητη για την κατανόηση του παρόντος. Ή, για να το πούμε με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να καταλάβουμε το σήμερα αν δεν ξέρουμε σε βάθος το χθες. Η ιστορία είναι μια πράξη αυτογνωσίας, μια πράξη γνώσης για τον συλλογικό μας εαυτό, απαραίτητη για να καταλάβουμε τον πολιτισμό μας.
     Δεν μαθαίνουμε ιστορία για χάρη των προηγουμένων. Όντως αυτοί έφυγαν και δεν έχει πια καμία σημασία για αυτούς. Μαθαίνουμε ιστορία για εμάς, για να μάθουμε από τα λάθη των προηγουμένων, να δούμε τι λειτούργησε καλύτερα για εκείνους και τι όχι. Μαθαίνουμε ιστορία για να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και να σκεφτούμε πού θέλουμε να πάμε. […]
 
[Ραϋμόνδος Αλβανός, Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες, εκδ. Επίκεντρο, 2022 (από τον Πρόλογο του βιβλίου)].
 
Κείμενο 2
Θυμάμαι, άρα ζω;
Εις σε προστρέχω, μνήμη, με πολύ σεβασμό, σαν να μου ήσουν ξένη, σαν να μην έχουμε φάει μαζί ψωμί και δάκρυα, σαν να μην ξέρω ότι χάρη σ’ εσένα επιστρέφει ο απολωλώς* καιρός.
Θέλω να αφιερώσω στη μνήμη και στη ζωτική της σημασία κάποιες σκέψεις, αλλά, επειδή έχω μια τόσο στενή σχέση μαζί της και μια ευγνώμονα οικειότητα, φοβάμαι μήπως όσα πω περιπέσουν σε έναν κάπως οικογενειακό τόνο, ατημέλητον, καθισμένον χαλαρά γύρω από την προχειρότητα. Με φοβίζει, ίσως και με καθησυχάζει μαζί, η πεποίθησή μου ότι η μνήμη είναι το δεύτερο εγώ μας.
Το ότι επιμένω να μιλώ για τη νοσταλγία δεν μοιάζει σαν να έχω βγει από το θέμα, που είναι η επέτειος. […]
Τι είναι η επέτειος; Την προς αυτήν ευσέβεια μάς την εμφυσά το περιβάλλον, το παράδειγμα, ή είναι ένστικτο ριζωμένο βαθιά στο φόβο μας ότι θα εκδιωχθούμε από τον παράδεισο της μνήμης; […]
Για να επανέλθω στα γήινα, η επέτειος είναι και μια μέρα άκρως κοινωνική. Πάει παντού. Και σε χαρές, και σε απώλειες. Διότι έχουν και οι απώλειες κάθε τόσο τα γενέθλιά τους – αυτές κι αν δεν θέλουν να ξεχαστούν…
Και βεβαίως η επέτειος διαπνέεται και από βαθύ πατριωτισμό. Τιμά τους ήρωες, συντονίζει τον ηρωισμό με το βηματισμό της σημαίας, παρελαύνουν οι Θερμοπύλες, δάφνινο στεφάνι στον άγνωστο στρατιώτη και, σιωπηρά, στον κάθε αγνοούμενο.
Για να δώσω και την πιο εγκόσμια μορφή στην επέτειο, ας πω ότι είναι ένα δωρεάν μεταφορικό μέσον με το οποίο μεταφέρεται το πολυπληθές παρελθόν εδώ στο παρόν.
Και ιδού, επιστρέφουν οι γονείς μας, έρχονται κι άλλου είδους αγάπες, άλλες συνοδευόμενες από το αίσθημα, άλλες ασυνόδευτες […] – ιδού η νύφη ακόμα ερωτευμένη με το νυφικό της, γενέθλια, χρονιάρικα πια τα παιδιά σου, γενέθλια γενέθλια γενέθλια, κοντά η ενηλικίωση, και ακόμα τα κρατάει αγκαλιά και τα θηλάζει εκείνη η παλιά φωτογραφία σου. […]
 
* απολωλώς: χαμένος
 
[Ομιλία της Κικής Δημουλά, από το βιβλίο Εκλήθην ομιλήτρια, Ίκαρος, 2022, σσ. 156, 158, 159].
 
Κείμενο 3
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Προεισαγωγικά θα σας πω την ιστορία του ταγαριού*. Το βρήκα καταχωνιασμένο σε μια παλιά κασέλα. Κι αυτή από το χωριό. Όταν το έδειξα της μαμάς μου γέλασε. Στα φοιτητικά της χρόνια το χρησιμοποιούσε ως τσάντα. Ήταν άβολο γι’ αυτήν τη δουλειά αλλά ήταν τότε της μόδας. Εξέφραζε οικολογικές ανησυχίες επίσης. Μου λέει να το πας της γιαγιάς σου. Ήθελε προφανώς να το ξεφορτωθεί. Δεν ξέρω τι μπορεί να της θύμιζε.
Η γιαγιά μου επιμένει να ζει στο χωριό. Στο σπίτι της έχει θερμοσίφωνα και τηλεόραση. Την επισκέφτηκα στις διακοπές του Πάσχα. Έχω το όνομά της και είμαι η αδυναμία της. Της έδειξα το ταγάρι και συγκινήθηκε. Το είχε φτιάξει η δική της μαμά στον αργαλειό. Ήταν μέρος της προίκας της. «Πράγματα για μια ζωή» σχολίασε. Φυσικά έκανε λάθος στο μέτρημα. Ήδη το ταγάρι είχε χρησιμοποιηθεί από τρεις γενιές. Ήταν βαμμένο με φυτικές βαφές και είχε ωραία λαμπερά σχέδια. Μου διηγήθηκε τα νυχτέρια** που έκαναν τότε υφαίνοντας στον αργαλειό με το φως του λυχναριού. Η μαμά της. Τα έλεγε αυτά με νοσταλγία. Η γιαγιά.
Εν τω μεταξύ η ώρα πλησίαζε εννιά και αντανακλαστικά είχε ανοίξει την τηλεόραση για τις ειδήσεις.
Της λέω γιαγιά γιατί δεν έρχεσαι να μείνεις μαζί μας στην Αθήνα.
– Γιατί τι θα έχω παραπάνω εκεί;
* ταγάρι: είδος τσάντας
** νυχτέρι: εργασία κατά τη διάρκεια της νύχτας
 
[Θανάσης Βαλτινός, Επείγουσα ανάγκη ελέου. Διηγήματα, Εστία, Αθήνα 2016, σσ. 41, 42].
 
Θέμα Α
Α1. Να αποδώσετε συνοπτικά τους λόγους (παράγραφοι 2-4) για τους οποίους, σύμφωνα με τον συγγραφέα του Κειμένου 1, είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία (70-80 λέξεις).
Μονάδες 15
 
Η εκμάθηση της ιστορίας είναι σημαντική, διότι καίριες πτυχές του πολιτισμού, της κοινωνίας μας, όπως και των κανόνων που τη διέπουν έχουν διαμορφωθεί κατά το παρελθόν. Ως εκ τούτου, προκειμένου να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και να κατανοήσουμε το παρόν, μάς είναι αναγκαία η γνώση της ιστορίας. Η παρούσα πραγματικότητα, άλλωστε, έχει εν πολλοίς βασιστεί στη δράση ανθρώπων του παρελθόντος. Με τη συνδρομή της ιστορίας, συνάμα, εντοπίζουμε τόσο τα λάθη των προηγούμενων όσο και τις ορθές επιλογές τους. Μπορούμε, έτσι, να σχεδιάσουμε καλύτερα το μέλλον.
 
Θέμα Β
Β1. Με βάση τα Κείμενα 1 και 2 να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω περιόδους λόγου ως σωστές ή λανθασμένες, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος (δεν χρειάζεται να αναφέρετε συγκεκριμένο χωρίο κειμένου).
α. Το παρελθόν δεν επηρεάζει τις στάσεις και τις αντιλήψεις μας (Κείμενο 1).
β. Μαθαίνουμε ιστορία για να κατανοήσουμε αποκλειστικά το παρελθόν (Κείμενο 1).
γ. Η γνώση της ιστορίας βοηθά να γνωρίσουμε τους εαυτούς μας και τον πολιτισμό μας (Κείμενο 1).
δ. Η επέτειος σχετίζεται και με ευχάριστα και με δυσάρεστα γεγονότα της ζωής (Κείμενο 2).
ε. Μέσω των επετείων το παρελθόν συνδέεται με το παρόν (Κείμενο 2).
Μονάδες 10
 
α. Λάθος
β. Λάθος
γ. Σωστό
δ. Σωστό
ε. Σωστό
 
Β2. α. Ποια μορφή έχει ο τίτλος του Κειμένου 1 (μονάδες 4) και ποιος είναι ο επικοινωνιακός του ρόλος; (μονάδες 6)
 
Ο τίτλος «Γιατί να μαθαίνουμε ιστορία;» έχει τη μορφή ερωτήματος (ευθεία ερώτηση), μέσω του οποίου με τη χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου («μαθαίνουμε») γίνεται εμφανές πως πρόκειται για ένα ζήτημα που απασχολεί συνολικά τους ανθρώπους. Η επιλογή, άλλωστε, της υποτακτικής («να μαθαίνουμε») αντί της οριστικής εμπλουτίζει νοηματικά το ερώτημα, ενισχύοντας τη διάσταση του γιατί αξίζει ή γιατί χρειάζεται να μαθαίνουμε ιστορία.
Με την αξιοποίηση του ερωτήματος στον τίτλο επιτυγχάνεται ο προϊδεασμός του αναγνώστη σχετικά με το περιεχόμενο του κειμένου. Ενώ, παράλληλα, προβληματίζει τον αναγνώστη σχετικά με την αξία της ιστορίας και ελκύει, έτσι, το ενδιαφέρον του.
 
β. Ποιο υφολογικό αποτέλεσμα έχει η παρεμβολή του ευθέος λόγου στο τέλος της πρώτης παραγράφου: «Γιατί, κύριε, να πρέπει … μέλλον»; (μονάδες 5)
Μονάδες 15
 
Η ένταξη σε ευθύ λόγο αυτούσιων των όσων έχουν πει κάποιοι φοιτητές στον γράφοντα προσδίδει ζωντάνια και αμεσότητα στο κείμενο, το καθιστά πιο οικείο και πιο βιωματικό. Μέσω των λόγων αυτών, άλλωστε, γίνεται αντιληπτό πως πρόκειται για έναν προβληματισμό που τον έχει αντιμετωπίσει κατ’ επανάληψη ο γράφων. Η παρεμβολή, άρα, του προφορικού αυτού χωρίου ενισχύει την αίσθηση διαλόγου και φανερώνει πως το περιεχόμενο του κειμένου βασίζεται σε συζητήσεις που έχει πραγματοποιήσει ήδη ο γράφων με τους φοιτητές του.
 
Β3. Πρόθεση της Κικής Δημουλά στο απόσπασμα «Για να επανέλθω … φωτογραφία σου» είναι να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζει η επέτειος στη διατήρηση της μνήμης. Να αναφέρετε τρεις (3) διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις οποίες επιτυγχάνει το στόχο της, παραθέτοντας τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 6) και να εξηγήσετε τη λειτουργία καθεμιάς από αυτές στο κείμενο. (μονάδες 9) Μονάδες 15
 
Η Κική Δημουλά αξιοποιεί την αντίθεση «Και σε χαρές, και σε απώλειες» προκειμένου να τονίσει πως η επέτειος δεν σχετίζεται μόνο με την ανάμνηση χαρούμενων στιγμών, αλλά και με την υπόμνηση των απωλειών που έχουμε υποστεί ως άτομα ή και ως έθνος. Όπως, άλλωστε, προκύπτει από τη χρήση των αποσιωπητικών «αυτές κι αν δεν θέλουν να ξεχαστούν…» οι απώλειες είναι κυρίως εκείνες που διατηρούνται πιο επίμονα στη μνήμη και διεκδικούν, έτσι, το δικό τους μερίδιο στις επετείους της ζωής μας. Παραλλήλως, η Δημουλά αξιοποιεί τη συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας «είναι ένα δωρεάν μεταφορικό μέσο» προκειμένου να αναδείξει τη βασική λειτουργία κάθε επετείου, που είναι η σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν. Χάρη στις επετείους, άλλωστε, διατηρούμε στη μνήμη μας γεγονότα, πρόσωπα και συναισθήματα.
 
Θέμα Γ
Γ1. Τι αντιπροσωπεύει το ταγάρι για την οικογένεια της αφηγήτριας;
Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με τρεις (3) κειμενικούς δείκτες.
Εσείς, αν ήσασταν στη θέση της αφηγήτριας, θα κρατούσατε το ταγάρι ή όχι και γιατί; (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Το ταγάρι, όπως υποδηλώνεται ήδη από τον τίτλο του κειμένου «Οικογενειακή ιστορία», συνιστά ένα κειμήλιο που διατρέχει την οικογενειακή ιστορία της αφηγήτριας και έχει, έτσι, ιδιαίτερη συναισθηματική αξία. Χάρη στις αναδρομικές αφηγήσεις γίνεται αντιληπτό πως το αντικείμενο αυτό συνδέει «τρεις γενιές» ξεκινώντας από την προγιαγιά της αφηγήτριας («Το είχε φτιάξει η δική της μαμά στον αργαλειό»), προχωρώντας στη γιαγιά της («Ήταν μέρος της προίκας της») και φτάνοντας στη μητέρα της («Στα φοιτητικά της χρόνια το χρησιμοποιούσε ως τσάντα»). Πρόκειται, μάλιστα, για ένα κειμήλιο που διατηρεί την ομορφιά και την υλική του αξία, όπως δηλώνεται από τη σχετική περιγραφή («Ήταν βαμμένο με φυτικές βαφές και είχε ωραία λαμπερά σχέδια»), γεγονός που φανερώνει πως μπορεί κάλλιστα να συνεχίσει να χρησιμοποιείται κι από την ίδια την αφηγήτρια. Αν και δημιουργεί αντίθετα συναισθήματα στη μητέρα της («Ήθελε προφανώς να το ξεφορτωθεί») και στη γιαγιά της («Της έδειξα το ταγάρι και συγκινήθηκε») δεν παύει να αποτελεί ένα πολύτιμο κομμάτι της οικογενειακής τους πορείας.
Προσωπικά θα κρατούσα το ταγάρι, εφόσον μέσω αυτού γίνεται εμφανής η διασύνδεση ανάμεσα σε τόσες γενιές της οικογένειας. Θεωρώ, άλλωστε, πως τέτοιοι είδους οικογενειακά κειμήλια μας επιτρέπουν να διατηρούμε επαφή με το οικογενειακό μας παρελθόν και να δείχνουμε την εκτίμηση και την αγάπη για τα πρόσωπα στα οποία οφείλουμε την ύπαρξή μας.
 
Θέμα Δ
Δ1. «Αξίζει να μαθαίνουμε για αυτούς τους νεκρούς. Αξίζει να γνωρίζουμε τι έκαναν, πώς σκέφτονταν, πώς ζούσαν». Με αφορμή τη διαπίστωση του συγγραφέα και αξιοποιώντας δημιουργικά τα Κείμενα 1 και 2:
α) να εκφράσετε την άποψή σας για την αξία της ιστορικής γνώσης και
β) να αναφέρετε βιωματικούς τρόπους που μπορούν να καλλιεργήσουν το ενδιαφέρον σας για το ιστορικό παρελθόν. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30
 
Η γνώση της ιστορίας φωτίζει το παρόν, καθοδηγεί το μέλλον!
 
     Η εικόνα των μαθητών που κοιτούν με ύφος ανίας τον εκπαιδευτικό την ώρα της ιστορίας είναι οικεία σε όλους μας. Πρόκειται, ωστόσο, για μια κατάσταση που προκύπτει εξαιτίας της ελλιπούς επίγνωσης των όσων έχει να προσφέρει το συγκεκριμένο μάθημα. Αξίζει, επομένως, να διερευνηθούν τα οφέλη της ιστορικής γνώσης, όπως και πιθανοί βιωματικοί τρόποι μέσω των οποίων μπορεί να ενισχυθεί το ενδιαφέρον των μαθητών για το ιστορικό μας παρελθόν.
     Οι γνώσεις για το ιστορικό παρελθόν συνιστούν, πρωτίστως, βασικό εφόδιο για την πληρέστερη κατανόηση του παρόντος, δοθέντος πως πολλές πτυχές της κοινωνίας στην οποία ζούμε έχουν διαμορφωθεί ήδη από προηγούμενες γενιές. Χρειάζεται, έτσι, να ιχνηλατήσουμε τα βήματα των παλαιότερων, για να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τον αντίκτυπο των δικών τους επιλογών στη δική μας πραγματικότητα. Μας δίνεται, συνάμα, μέσω της διαδικασίας αυτής η δυνατότητα να αντιληφθούμε ποιες από τις επιλογές εκείνων υπήρξαν λανθασμένες ή ατελέσφορες και ποιες αποτελεσματικές, ώστε να μη βρεθούμε να επαναλαμβάνουμε τα δικά τους λάθη.
       Το παρελθόν, παραλλήλως, επιτρέπει την επίτευξη μιας ουσιαστικότερης γνωριμίας με την ίδια μας την ταυτότητα, εφόσον σημαντικό μέρος των αντιλήψεων, των ιδεών, αλλά και του πολιτισμού μας φτάνει ως εμάς έχοντας ήδη διανύσει εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια. Υπ’ αυτή την έννοια η επίτευξη της ατομικής, καθώς και της εθνικής αυτογνωσίας δεν είναι εφικτή χωρίς τη γνώση της ιστορίας μας. Η μελέτη του παρελθόντος, η γνωριμία με τις συνθήκες υπό τις οποίες δομήθηκε ο τρόπος σκέψης και ζωής των παλαιότερων, όπως και η επίγνωση πως οφείλουμε σημαντικό κομμάτι της ταυτότητάς μας στις προγενέστερες γενιές, μάς βοηθά αφενός να συνειδητοποιήσουμε την αξία της ιστορικής γνώσης και αφετέρου να αντιληφθούμε την ευθύνη που έχουμε απέναντι στις μελλοντικές γενιές.
     Προκειμένου, βέβαια, να ενισχυθεί το ενδιαφέρον μας για τη μελέτη του ιστορικού παρελθόντος σημαντική είναι και η αξιοποίηση βιωματικών τρόπων προσέγγισής του. Πιο συγκεκριμένα, ένας θελκτικός τρόπος επαφής με το αντικείμενο αυτό είναι η «προφορική ιστορία», στο πλαίσιο της οποίας οι μαθητές καλούνται να συνομιλήσουν με ηλικιωμένους ανθρώπους και να αντλήσουν πληροφορίες από τις αφηγήσεις τους για γεγονότα του παρελθόντος. Η μέθοδος αυτή, μάλιστα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ιδίως για τη γνωριμία με το παρελθόν της τοπικής κοινότητας, ώστε οι μαθητές να ερευνήσουν και να γνωρίσουν γεγονότα ιδιαίτερης σημασίας για τη δική τους περιοχή. Ενδιαφέρουσα, επίσης, είναι η έρευνα από ομάδες μαθητών για συγκεκριμένα γεγονότα μέσω του Τύπου. Χάρη στο διαδίκτυο, άλλωστε, μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση σε εφημερίδες που κυκλοφορούσαν πολλές δεκαετίες πριν.
     Η βιωματική εμπλοκή των μαθητών στη διαδικασία της έρευνας καθιστά το μάθημα πιο ενδιαφέρον και παραλλήλως τους επιτρέπει να αντιληφθούν πόσο «ζωντανό» παραμένει το παρελθόν στη μνήμη και στη σκέψη των ανθρώπων. Είναι, νομίζω, ιδιαιτέρως σημαντικό να καθοδηγηθούν οι νέοι στην έγκαιρη συνειδητοποίηση της αξίας της ιστορίας, ώστε να πλουτίσουν από νωρίς και με συστηματικότητα της γνώσεις τους.