Ν. Γλώσσα Β΄ Λυκείου: Θεωρίες μείωσης των στερεοτύπων

James Steele
 
Ν. Γλώσσα Β΄ Λυκείου: Θεωρίες μείωσης των στερεοτύπων
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί διασκευασμένο απόσπασμα από την επιστημονική εργασία του Νίκου Μεταξά «Θεωρίες μείωσης των στερεότυπων: περίπτωση εφαρμογής στην ελληνική πραγματικότητα».
 
     Τα στερεότυπα είναι στενά συνδεδεμένα με την προκατάληψη και μπορούν να οδηγήσουν σε διάκριση. Αποτελούν ένα σύνολο δομών από πεποιθήσεις για τα χαρακτηριστικά μελών που ανήκουν σε κάποιες κοινωνικές ομάδες και επηρεάζουν το πώς οι άνθρωποι προσέχουν, κατηγοριοποιούν, κωδικοποιούν, παρουσιάζουν και επανακτούν πληροφορίες για άλλους και το πώς αυτοί κρίνουν και απαντούν σε αυτές τις πληροφορίες.
     Τα στερεότυπα απαντώνται σε όλες τις κοινωνίες, αυτό-επιβεβαιώνονται σε καθημερινή βάση και αποτέλεσαν πεδίο ανάπτυξης διαφόρων θεωρητικών προσεγγίσεων σχετικά με τη διαμόρφωση και αλλαγή τους.
     Η θεαματική αλλαγή της ιδιοσυστασίας των σχολικών τάξεων αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Τα στερεότυπα αποτελούν μέρος της κοινωνικής γνώσης που αποκτούν τα παιδιά στη διάρκεια της κοινωνικοποίησής τους και η άρση αυτών, στο πλαίσιο πλουραλιστικών κοινωνιών, και ειδικότερα στον εκπαιδευτικό χώρο, όπου η μάθηση είναι «ταγμένη» υπέρ των ίσων ευκαιριών, αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
     Στο χώρο του πολυπολιτισμικού ελληνικού σχολείου τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις ορθώνουν διάφορες μορφές ανισότητας έως τον αποκλεισμό και την απουσία της οικειότητας, γεγονός που επιδρά στην ομαλή κοινωνικοποίηση των «άλλων» ή «ξένων» μαθητών και παρεμποδίζει την κοινωνική επαφή και συνεργασία.    Η συνειδητοποίηση των στερεότυπων και προκαταλήψεων συνιστά τη βασικότερη προϋπόθεση δημιουργικής αντιπαράθεσης των παιδιών με τις διαφορές
     Η αποδυνάμωση των στερεοτυπικών αντιλήψεων προϋποθέτει ένα πλαίσιο συνεργασίας, ανταλλαγής, αλληλοκατανόησης και αλληλεπίδρασης, ομαδικής εργασίας και επικοινωνίας, στοιχεία που αμβλύνουν τις φυλετικές, μαθησιακές και κοινωνικές διαφορές. Είναι χρήσιμο σε κάθε παιδί να ενισχυθεί η ταυτότητά του (προσωπική και κοινωνική), η κριτική σκέψη αλλά και η ενσυναίσθηση για την ετερότητα, γιατί η αποδοχή της διαφορετικότητας το καθιστά ικανότερο για την αντιμετώπιση και εξάλειψή της.
     Ο εκπαιδευτικός καλείται να αποτελέσει τη «γέφυρα» σύνδεσης ανάμεσα στα διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα αλλά και να εφαρμόσει την διαπολιτισμική εκπαίδευση, η οποία εναντιώνεται σε κάθε είδους στερεοτυπική ιεράρχηση του διαφορετικού. Ο ρόλος του έγκειται κυρίως στην ώθηση για εμπλοκή των παιδιών σε ενεργητικές και δημιουργικές δραστηριότητες, οι οποίες παρέχουν δυνατότητες και ευκαιρίες να κατασκευάσουν από κοινού ηθικές αρχές δράσης και συμβίωσης, να αναπτύξουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης και να αναθεωρήσουν (ή αντίστοιχα να ενισχύσουν) συγκεκριμένες στάσεις, απόψεις, αντιλήψεις.
 
ΘΕΜΑ 1
1ο υποερώτημα (μονάδες 10)
Να παρουσιάσετε συνοπτικά τους τρόπους, σύμφωνα με το συντάκτη του κειμένου, με τους οποίους το σχολείο μπορεί να αποδυναμώσει τα στερεότυπα (50-60 λέξεις).
 
Σύμφωνα με τον συντάκτη, η αποδυνάμωση των στερεοτύπων επέρχεται με την ενίσχυση της αλληλοκατανόησης και της ομαδικής εργασίας, οι οποίες αμβλύνουν τις φυλετικές και κοινωνικές διαφορές. Επωφελείς, συνάμα, είναι η ενίσχυση των ατομικών ταυτοτήτων, η κατανόηση απέναντι στην ετερότητα και η αποδοχή της. Ο εκπαιδευτικός, μάλιστα, μέσω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης μπορεί να γεφυρώσει επιμέρους πολιτισμικά υπόβαθρα, να ενθαρρύνει τη γόνιμη αλληλεπίδραση και την εδραίωση της ενσυναίσθησης.  
 
2ο υποερώτημα (μονάδες 10)
Ανάμεσα στους στόχους του Προλόγου σε ένα κείμενο είναι να μάς εισαγάγει στο θέμα και να δώσει διευκρινιστικές πληροφορίες για τη συνέχεια του κειμένου. Τεκμηρίωσε με συντομία αν ο Πρόλογος του κειμένου υπηρετεί αυτούς τους στόχους.
 
Ο πρόλογος του κειμένου μάς εισάγει στο θέμα, διότι αναφέρεται με ευθύτητα στο θεματικό κέντρο («Τα στερεότυπα είναι στενά συνδεδεμένα με την προκατάληψη και μπορούν να οδηγήσουν σε διάκριση»). Δίνει διευκρινιστικές πληροφορίες για τη συνέχεια του κειμένου, εφόσον με συντομία εξηγεί τον τρόπο σχηματισμού των στερεοτύπων («Αποτελούν ένα σύνολο δομών από πεποιθήσεις για τα χαρακτηριστικά μελών που ανήκουν σε κάποιες κοινωνικές ομάδες») και, ως εκ τούτου, προετοιμάζει το έδαφος για την επικείμενη αναζήτηση τρόπων ουσιαστικού περιορισμού τους. Ο ορισμός, άλλωστε, που εμπεριέχεται στον πρόλογο υπηρετεί αποτελεσματικά τον παραπάνω στόχο.
 
3ο υποερώτημα (μονάδες 15)
Ποιο είναι το ρηματικό πρόσωπο που επιλέγει ο συντάκτης του κειμένου (μονάδες 4); Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορά σε δύο σχετικά χωρία του κειμένου (μονάδες 2) και να δικαιολογήσετε την επιλογή του σε σχέση με το είδος του κειμένου (μονάδες 4) και το επικοινωνιακό αποτέλεσμα που δημιουργείται (μονάδες 5).
 
Ο συντάκτης του κειμένου επιλέγει τη χρήση του γ΄ ενικού και πληθυντικού προσώπου. Αυτό φαίνεται στα χωρία: «Η θεαματική αλλαγή της ιδιοσυστασίας των σχολικών τάξεων αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός» και «Αποτελούν ένα σύνολο δομών από πεποιθήσεις… επανακτούν πληροφορίες για άλλους και το πώς αυτοί κρίνουν και απαντούν σε αυτές τις πληροφορίες». Το γ΄ ρηματικό πρόσωπο προσδίδει στο λόγο αντικειμενικότητα, ο συντάκτης φαίνεται πως είναι ουδέτερος και αποστασιοποιημένος και κάνει το ύφος λόγου σοβαρό. Αυτό επιδιώκει ο συντάκτης, εφόσον γράφει επιστημονική εργασία και στόχος είναι η αντικειμενική παρουσίαση του ζητήματος, καθώς και η βεβαιότητα του συντάκτη για τα στοιχεία που παρουσιάζει.
 
ΘΕΜΑ 2
Σε ένα άρθρο, το οποίο θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σας, να αναφερθείτε στον αρνητικό αντίκτυπο των διακρίσεων τόσο ευρύτερα στην κοινωνία όσο και ειδικότερα στον χώρο του σχολείου, και να εξηγήσετε με ποιους τρόπους το σχολείο έχει τη δυνατότητα να αποδυναμώσει τα στερεότυπα που οδηγούν στις διακρίσεις. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30 
 
1^ο ζητούμενο (αντίκτυπος διακρίσεων στην κοινωνία)
- Η ύπαρξη διακρίσεων υπονομεύει τη συνοχή του κοινωνικού συνόλου, εφόσον ένα τμήμα αυτού αντιμετωπίζεται είτε ως υποδεέστερο είτε ως μη αποδεκτό. Τα άτομα που υφίστανται διακρίσεις βιώνουν την αίσθηση πως δεν γίνεται σεβαστή η υπόστασή τους και τα στοιχειώδη δικαιώματά τους και, ως εκ τούτου, αποκόπτονται οικειοθελώς από το υπόλοιπο σύνολο, διαμορφώνουν δικές τους ομάδες και αντιδρούν -ενίοτε και βιαίως- απέναντι στην κυρίαρχη κοινωνική ομάδα, εφόσον από εκείνη πηγάζει η καταπίεσή τους.
 
2^ο ζητούμενο (αντίκτυπος διακρίσεων στο σχολείο)
- Ο χώρος του σχολείου, αν και θεωρητικώς καλείται να διαδραματίσει ουσιώδη ρόλο στη διαδικασία κοινωνικοποίησης των μαθητών, καθίσταται χώρος ανισοτήτων και αποκλεισμού, αν επικρατούν σε αυτόν διακρίσεις (κοινωνικές, φυλετικές ή άλλες). Διαμορφώνεται, έτσι, ένα αρνητικό κλίμα, το οποίο παρεμποδίζει την ομαλή κοινωνικοποίηση των μαθητών και τη δυνατότητα συνεργασίας και γόνιμης κοινωνικής αλληλεπίδρασης μεταξύ τους. Τόσο, άλλωστε, οι μαθητές που υφίστανται διακρίσεις όσο κι εκείνοι που τις υιοθετούν ως καθημερινή στάση χάνουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τα οφέλη της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης και της αποδοχής του διαφορετικού.
 
3^ο ζητούμενο (τρόποι αποδυνάμωσης των στερεοτύπων μέσω του σχολείου)
- Η αποδυνάμωση των στερεοτύπων που οδηγούν στις διακρίσεις μπορεί να επιτευχθεί αν η λειτουργία του σχολείου βασίζεται πρωτίστως στις αρχές της αλληλοκατανόησης, του σεβασμού απέναντι στη διαφορετικότητα, καθώς και της συνεργασίας, ώστε να καταστεί εμφανής η επωφελής συνύπαρξη με τις πολυποίκιλες εθνικές, φυλετικές και πολιτισμικές εκφάνσεις μιας σύγχρονης κοινωνίας.
Μέσω της συνεργασίας και του σεβασμού επιτυγχάνεται σταδιακά η εδραίωση του συναισθήματος αποδοχής του διαφορετικού, καθώς και η αναγκαία ενσυναίσθηση για τα άτομα που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες ή έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αναδύονται, συνάμα, οι βασικές ανθρώπινες ομοιότητες, οι οποίες υπερτερούν των διαφορών και λειτουργούν ως ισχυροί συνεκτικοί δεσμοί μεταξύ των μαθητών.
- Σημαντικός στην προσπάθεια αποδυνάμωσης των στερεοτύπων είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού, εφόσον μέσω της δικής του παρέμβασης μπορεί να επιτευχθεί πληρέστερα η διαμόρφωση ενός συνεργατικού κλίματος. Με την εφαρμογή διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, η οποία υιοθετεί μια συμπεριληπτική στάση αποδοχής απέναντι σε όλες τις εκφάνσεις της διαφορετικότητας, μπορεί να ενθαρρύνει και να ενισχύσει τα ζητούμενα συναισθήματα ενσυναίσθησης και να καταστήσει ευχερέστερη την αρμονική συνύπαρξη και αλληλεπίδραση του συνόλου των μαθητών.
 
Ψάχνουμε τα θνητά τους μάτια
Το ακόλουθο ποίημα είναι από τη συλλογή του Γιάννη Τζανετάκη (1956 - ) «Θαμπά πατίνια», εκδόσεις Πόλις (2017).
 
Ας λένε με τις μάνες τους
πως δένονται τ’ αγόρια
οι άντρες χαμογελάνε
-κρυφά μην πληγωθούν-
πάει στους μπαμπάδες μας ο νους
βρέφη γινόμαστε ξανά
φωτογραφίες
γέρνουμε στο σακάκι τους
κι αν το ‘χετε προσέξει
έτσι όπως μας σηκώνουν
στον αέρα
-λες και τους νοσταλγούμε ήδη-
ψάχνουμε τα θνητά τους μάτια
και τη μικρή μας
με λαχτάρα
ανοίγουμε αγκαλιά.
 
ΘΕΜΑ 3 (μονάδες 20)
α) Να εξηγήσετε το νόημα του ακόλουθου στίχου, λαμβάνοντας υπόψη και το σχήμα λόγου που αξιοποιείται σε αυτόν: «-λες και τους νοσταλγούμε ήδη-»
(μονάδες 10)
 
Ο παρένθετος αυτός στίχος που με την αξιοποίηση της παρομοίωσης επιχειρεί να αναδείξει το αίσθημα της νοσταλγίας που διατρέχει την ψυχή του ενήλικα γιου, αποτελεί ένα σχόλιο του ποιητικού υποκειμένου σχετικά με τη διαχρονική ανάγκη του γιου για την παρουσία του πατέρα. Ακόμη κι από τη μικρότερη ηλικία, η λαχτάρα με την οποία το μικρό παιδί ανοίγει την αγκαλιά του και αναζητά τη θέρμη της πατρικής ματιάς φανερώνει μια διαρκή αγάπη, η οποία όχι μόνο δεν κάμπτεται με την πάροδο των χρόνων, αλλά γίνεται ισχυρότερη καθώς ο ενήλικας πια γιος βιώνει ή προαισθάνεται την απώλεια του πατέρα.
 
β) Πώς αντιλαμβάνεστε τη χρήση του επιθέτου «θνητά» στο πλαίσιο του τίτλου;
(μονάδες 10)
 
Στον τίτλο του ποιήματος («Ψάχνουμε τα θνητά τους μάτια»), το επίθετο «θνητά» φανερώνει το εύρος του θαυμασμού και την ηρωοποίηση των πατεράδων από τους γιους τους. Όπως, ειδικότερα, αποτυπώνεται στις παιδικές φωτογραφίες, τη στιγμή που οι πατεράδες σηκώνουν τα παιδιά τους στον αέρα εκείνα ψάχνουν τα «θνητά» τους μάτια∙ τη βασική εκείνη ένδειξη πως παρά την υπέρμετρη δύναμή τους -όπως την αντιλαμβάνονται τα μικρά παιδιά- είναι κι εκείνοι άνθρωποι, με παρόμοια συναισθήματα και ευαισθησίες.
Με δεδομένο, βέβαια, το γεγονός πως το ποιητικό υποκείμενο κάνει μια αναδρομή στην εποχή της παιδικής ηλικίας, η αναζήτηση για τα «θνητά» μάτια του πατέρα λαμβάνει μια επιπλέον ανάγνωση. Υποδηλώνει το πόσο σημαντική θα ήταν η έγκαιρη συνειδητοποίηση πως ο «παντοδύναμος» στη νιότη του πατέρας δεν θα είναι πάντοτε παρών ή πάντοτε ακατάβλητος, ώστε το παιδί να κατορθώσει από νωρίς να εκτιμήσει πληρέστερα κάθε μικρή στιγμή κοντά του.
 
ΘΕΜΑ 4 (μονάδες 15)
Να αναγνωρίσετε, με παραπομπές στα σχετικά χωρία του ποιήματος, τα στοιχεία τα οποία χαρακτηρίζουν τη σχέση πατέρα-γιου (μονάδες 10). Ποια είναι η προσωπική σας στάση απέναντι σ’ αυτή τη σχέση και γιατί (μονάδες 5); Η απάντησή σας να έχει έκταση 120-150 λέξεων.
 
Το ποιητικό υποκείμενο δηλώνει πως η σχέση πατέρα-γιου είναι πολύ ισχυρότερη απ’ ό,τι πιστεύουν γενικά οι άνθρωποι, οι οποίοι τείνουν να θεωρούν πως τα αγόρια δένονται περισσότερο με τις μανάδες τους. Αν και ανομολόγητο («-κρυφά μην πληγωθούν-»), η σκέψη του γιου πηγαίνει στον πατέρα του, καθώς η μεταξύ τους σχέση είναι γερά θεμελιωμένη ήδη από τα πρώιμα παιδικά χρόνια. Όπως αυτό έχει αποτυπωθεί στις φωτογραφίες του παρελθόντος, με το μικρό παιδί να έχει γείρει στο σακάκι του πατέρα του ή τις στιγμές που εκείνος το σηκώνει ψηλά, με την εναγώνια αναζήτηση της «θνητής» ματιάς του πατέρα προκειμένου να αναγνωρίσει τη βαθιά αίσθηση αγάπης. Η τάση, άλλωστε, των πατεράδων να μην εκφράζουν λεκτικά την αγάπη τους, δεν αναιρεί ούτε στιγμή την ύπαρξή της, γι’ αυτό και το μικρό παιδί ανοίγει με «λαχτάρα» την αγκαλιά του προς τον πατέρα του. Προσωπικά θεωρώ πως η δύναμη του συναισθηματικού αυτού δεσμού είναι απολύτως δικαιολογημένη, εφόσον ο πατέρας, εκτός από γονιός, είναι, συνάμα, πρότυπο, ήρωας, αλλά και ιδεατή έκφανση των ανδρικών ποιοτήτων που ο κάθε γιος επιθυμεί κάποτε να αποκτήσει και ο ίδιος. Ο πατέρας, υπ’ αυτή την έννοια, δεν προσφέρει απλώς αγάπη και αίσθηση ασφάλειας, όπως κάθε γονιός, αλλά την αναγκαία για το αγόρι καθοδήγηση σχετικά με το πώς οφείλει να εξελιχθεί μεγαλώνοντας.