Ιστορία Β΄ Λυκείου: Βυζαντινό χωρίο & φεουδαρχικό σύστημα Ευρώπης (συνδυαστική πηγή)

Tolo Balaguer

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Βυζαντινό χωρίο & φεουδαρχικό σύστημα Ευρώπης (συνδυαστική πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιες είναι οι κοινωνικές ομάδες που συνθέτουν, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, τον πληθυσμό του βυζαντινού χωρίου;
(μονάδες 12)
β. Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις και ποια τα δικαιώματα των αγροτών στο φεουδαρχικό σύστημα της μεσαιωνικής Ευρώπης και ποια η βασική διαφορά της θέσης τους σε σύγκριση με εκείνη της αντίστοιχης κοινωνικής ομάδας του βυζαντινού χωρίου; (μονάδες 13) Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Ο όρος «χωρίον», που αρχικά σήμαινε το χωράφι, το κτήμα[…] στη μεσοβυζαντινή εποχή σηματοδοτεί τον συγκεκριμένο τόπο, όπου κατοικούν οι «χωρῖται».[…] Τα χωρία συνιστούσαν οργανωμένες κοινότητες όπου εντοπίζεται σημαντικού εύρους κοινωνική διαφοροποίηση. Στις πηγές συχνά αναφέρονται επίσης οι «πρώτοι»[…], οι οποίοι εκπροσωπούσαν την κοινότητα σε διάφορες συναλλαγές με το κράτος […]. Οι ανεξάρτητοι μικροϊδιοκτήτες αποτελούν ιδανικά την κυρίαρχη ομάδα, αλλά δεν έλλειπαν οι εξαρτημένοι καλλιεργητές (ενοικιαστές, πάροικοι), οι εργάτες (μίσθιοι) και πιθανώς οι δούλοι.
 
Ράγια, Ε., «Βυζαντινῶν μέτρον τύχης», Λήμμα: «Χωρίον», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Τομέας Βυζαντινών Ερευνών.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Είτε χαρακτηρίζονται ελεύθεροι χωρικοί […] είτε δουλοπάροικοι, όλοι οι αγρότες της μεσαιωνικής εποχής κάνουν την ίδια σκληρή και δύσκολη ζωή. Όλοι υπάγονται στον ίδιο αφέντη, τον χωροδεσπότη, ιδιοκτήτη του φέουδου, που μπορεί να τους προστατεύει, αλλά κυρίως τους ορίζει, τους τιμωρεί και αποκομίζει από την εργασία τους το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων του[….]. Μπορεί ο μεσαιωνικός δουλοπάροικος να μην ήταν στην κυριολεξία σκλάβος, δεν ήταν όμως και ελεύθερος
άνθρωπος.[…] Δεν μπορούσε να προσφύγει στη δικαιοσύνη ούτε να διαθέτει τα αγαθά του χωρίς περιορισμούς. […] Δεν μπορούσε να μετακινηθεί ελεύθερα, δεδομένου ότι ήταν προσδεδεμένος στον χωροδεσπότη του με προσωπικούς δεσμούς αλλά και με τη γη.
 
Bernstein S.– Milza P., «Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη, 5ος-18ος αι.», Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 116-117.
 
Ενδεικτική απάντηση
α. Το βυζαντινό χωρίον (κοινότητα), που εμφανίζεται κατά τον 6ο αι., συγκροτείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Εδώ δεσπόζει ο ιερέας με το αδιαμφισβήτητο ηθικό κύρος του. Τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη κατέχουν, ωστόσο, οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κάπως απόμερα από το χωριό. Σύμφωνα με το Κείμενο Α, στο ευρύ πλαίσιο κοινωνικής διαφοροποίησης του χωρίου συναντώνται, μεταξύ άλλων, οι «πρώτοι», οι οποίοι επωμίζονταν την ευθύνη να εκπροσωπούν την κοινότητα στις συναλλαγές της με το κράτος. Τον κορμό του πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες, βοηθούμενοι συχνά από δούλους. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται από το παράθεμα (Κείμενο Α), στο οποίο, ωστόσο, επισημαίνεται πως η πληθυσμιακή κυριαρχία των ανεξάρτητων μικροϊδιοκτητών δεν ήταν πάντοτε δεδομένοι. Από τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία. Την ύπαρξη των πάροικων, επιβεβαιώνει το παράθεμα (Κείμενο Α), προσθέτοντας παραλλήλως την τάξη των εργατών (των μίσθιων), καθώς και των ενοικιαστών που ανήκαν στην κατηγορία των εξαρτημένων καλλιεργητών, όπως και οι πάροικοι.
 
β. Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας του Φραγκικού κράτους ήταν ο βασιλιάς. Οι άμεσοι υποτελείς του (κομήτες, βαρόνοι, μαρκήσιοι κ.ά.), που ήταν συγχρόνως και φεουδάρχες, αποτελούσαν την αριστοκρατία. Από αυτούς εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς, οι οποίοι έπαιρναν επίσης γαίες ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Κάτοχοι φέουδων μπορούσαν να είναι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες. Το υπόλοιπο τμήμα της κοινωνικής πυραμίδας συγκροτούσαν οι ελεύθεροι γεωργοί, που ήταν μικροϊδιοκτήτες, οι πάροικοι που αποτελούσαν την πλειονότητα των αγροτών και απολάμβαναν μια περιορισμένη ελευθερία, η οποία κατά τόπους παρουσίαζε διαβαθμίσεις (ήταν δεμένοι με τη γη, κατέβαλλαν τέλη στο φεουδάρχη της περιοχής και δεν μπορούσαν χωρίς την άδειά του να νυμφευθούν) και, τέλος, οι δούλοι που χαρακτηρίζονταν από νομική άποψη ως κινητά αντικείμενα. Τις πληροφορίες σχετικά με τους αγρότες επιβεβαιώνει το παράθεμα (Κείμενο Β), στο οποίο περιέχονται πρόσθετα στοιχεία για τις υποχρεώσεις των αγροτών. Ειδικότερα, τονίζεται πως οι αγρότες την περίοδο του μεσαίωνα -είτε αυτοί χαρακτηρίζονταν ελεύθεροι είτε πάροικοι- βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του φεουδάρχη, του χωροδεσπότη, ο οποίος, αν και είχε την υποχρέωση να τους προστατεύει, κυρίως καθόριζε τη ζωή τους, τους τιμωρούσε και οικειοποιούταν το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων τους, για τα οποία οι αγρότες εργάζονταν σκληρά. Στο παράθεμα επισημαίνεται, επίσης, πως, αν και οι πάροικοι δεν εξισώνονταν με τους σκλάβους, επί της ουσίας δεν ήταν ελεύθεροι. Δεν είχαν το δικαίωμα να προσφύγουν στη δικαιοσύνη, ούτε να διαθέσουν όπως εκείνοι ήθελαν τα προϊόντα τους. Δεν είχαν, συνάμα, το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα, αφενός διότι είχαν προσωπική δέσμευση απέναντι στο φεουδάρχη και αφετέρου διότι ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με την καλλιέργεια της γης.
Η βασική διαφορά των αγροτών του Φραγκικού κράτους με αυτούς του βυζαντινού χωρίου, όπως προκύπτει από το Κείμενο Α, είναι πως ενώ στη δυτική Ευρώπη την πλειονότητα την αποτελούν οι πάροικοι, στο Βυζάντιο οι ελεύθεροι αγρότες είναι εκείνοι που υπερτερούν αριθμητικά. Χρειάζεται, ωστόσο, να ληφθεί υπόψη πως οι βυζαντινές αγροτικές κοινότητες και ο δήμος υφίσταντο την ασφυκτική πίεση των μεγάλων γαιοκτημόνων, των δυνατών, και περιέρχονταν σταδιακά υπό την κηδεμονία και προστασία τους.