Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Γλωσσικές επιλογές & διαμόρφωση ύφους κειμένου

 
Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Γλωσσικές επιλογές & διαμόρφωση ύφους κειμένου
 
Παράδειγμα επιστημονικού κειμένου
Το ακόλουθο απόσπασμα έχει αντληθεί από το περιοδικό Κοινωνική Πολιτική και αποτελεί μέρος ενός εκτενούς επιστημονικού άρθρου με τίτλο «Η Τεκνοθεσία και η Αναδοχή Ανηλίκων ως Θεσμοί Παιδικής Προστασίας στην Ελλάδα». Συγγραφείς του άρθρου είναι οι: Σάββας Βαμβακίδης, Γεώργιος Φιλιππίδης και Σεβαστή Χατζηφωτίου.
 
Οι θεσμοί της Αναδοχής και της Τεκνοθεσίας στην Ελλάδα.
 
     Η φροντίδα της οικογένειας και του παιδιού και η παιδική προστασία αποτελούν το μεγαλύτερο εύρος των παρεμβάσεων της επιστήμης της Κοινωνικής Εργασίας στο διεθνή και ευρωπαϊκό χώρο. Οι έννοιες της φροντίδας και της παιδικής προστασίας εμπλέκουν την εφαρμογή πολιτικών για τις οικογένειες και το παιδί που κατά μεγάλο βαθμό ασκούνται από τις κοινωνικές υπηρεσίες και τους κοινωνικούς λειτουργούς, οι οποίοι αναλαμβάνουν την ευθύνη για την υλοποίησή τους. Οι κοινωνικές υπηρεσίες επιφορτίζονται με την ευθύνη διεκπεραίωσης διαδικασιών διερεύνησης μιας κατάστασης, στην οποία υπάρχει ανησυχία για κακοποίηση και παραμέληση.
     Ο όρος της παιδικής προστασίας παραπέμπει σε παρεμβάσεις που στοχεύουν στην προστασία των παιδιών από τον κίνδυνο κακοποίησης, τον οποίο μπορεί να αντιμετωπίζουν οι ανήλικοι στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Σύμφωνα πάλι με το Dictionary of Social Work, «ως παιδική προστασία ορίζεται το σύνολο των ενεργειών που πραγματοποιούνται από κοινωνικούς λειτουργούς και άλλους επαγγελματίες για την περιφρούρηση ή προστασία των παιδιών από σκόπιμη βλάβη ή παραμέληση».
     Ο όρος κακοποίηση-παραμέληση παιδιών περιγράφει ένα φαινόμενο κατά το οποίο ο ενήλικος που έχει την ευθύνη της φροντίδας ενός παιδιού προκαλεί ή αφήνει να προκληθούν στο ανήλικο, σωματικές κακώσεις μέχρι ακόμη και το θάνατο του ανηλίκου ή συνθήκες τέτοιες ώστε να δημιουργηθούν σοβαρές διαταραχές ψυχικής, νοητικής, συναισθηματικής ή κοινωνικής φύσεως.
     Ο τομέας της παιδικής προστασίας εστιάζει στην αξιολόγηση των κινδύνων που πιθανά να αντιμετωπίζουν τα ανήλικα τέκνα είτε στο σπίτι τους, είτε στο ευρύτερο συγγενικό και φιλικό περιβάλλον τους. Η διαγνωστική εκτίμηση και η αξιολόγηση του κινδύνου κακοποίησης παιδιών αποτελεί βασικό αντικείμενο των παρεμβάσεων και δράσεων του τομέα αυτού. Οι κοινωνικοί λειτουργοί συντονίζουν τις διαδικασίες, παρακολουθούν την εξέλιξη και τη διερεύνηση της υπόθεσης και προβαίνουν στην καταγγελία του δράστη αν τα προληπτικά μέτρα που λαμβάνουν δεν αποδώσουν. Επιπλέον, αναλαμβάνουν την παρακολούθηση της οικογένειας διευθετώντας πρακτικά θέματα, όπως η οικονομική στήριξη και η παραπομπή σε οικογενειακό θεραπευτή, ενώ συνεργάζονται με το σχολείο και με τους υπολοίπους υπαλλήλους υγείας και πρόνοιας.
     Σε περιπτώσεις όπου ένα παιδί εγκαταλείπεται ή κρίνεται ότι πρέπει να απομακρυνθεί προσωρινά από το οικογενειακό του περιβάλλον, θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα άμεσης προσωρινής ρύθμισης της επιμέλειάς του και τοποθέτησής του σε ανάδοχη οικογένεια ή σε ειδική δομή επείγουσας φιλοξενίας, για τη φάση αξιολόγησης της κατάστασης και των αναγκών του μέχρι την οριστική λήψη αποφάσεων για την επιμέλεια και τη φροντίδα του. Όταν κρίνεται αναγκαία η απομάκρυνση του παιδιού από την οικογένειά του θα πρέπει να ενημερώνεται και να προετοιμάζεται το ίδιο κατάλληλα, ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητά του. Η αξιολόγηση θα πρέπει να ολοκληρώνεται γρήγορα και να οδηγεί στη διατύπωση ενός «εξατομικευμένου» σχεδίου για την μακροπρόθεσμη τοποθέτηση του παιδιού σε ανάδοχη ή θετή οικογένεια ή σε μικρές δομές (σπίτια) που να προσομοιάζουν με οικογένειες ή για την επιστροφή στη φυσική του οικογένεια όπου αυτό είναι εφικτό και προς το συμφέρον του παιδιού.  
 
Σχόλιο: Στο κείμενο αυτό οι συγγραφείς διαμορφώνουν ένα επίσημο, αντικειμενικό και αποστασιοποιημένο ύφος γραφής, προκειμένου η οπτική τους να έχει την αντικειμενικότητα που προσιδιάζει σε ένα επιστημονικό άρθρο. Η διαμόρφωση του ύφους αυτού επιτυγχάνεται με ποικίλες γλωσσικές επιλογές:
α. Το ρηματικό πρόσωπο που κυριαρχεί στο κείμενο είναι το γ΄ ενικό και πληθυντικό, μέσω του οποίου διασφαλίζεται η ζητούμενη αντικειμενικότητα και αποστασιοποίηση («αποτελούν», «εμπλέκουν», «παραπέμπει», «ορίζεται» κ.ά.). Έτσι, παρά το γεγονός ότι στο κείμενο θίγεται ένα θέμα ιδιαίτερα φορτισμένο, όπως είναι η παιδική κακοποίηση («αφήνει να προκληθούν στο ανήλικο σωματικές κακώσεις μέχρι ακόμη και το θάνατο του ανηλίκου») οι συγγραφείς αποστασιοποιούνται με τη χρήση του γ΄ ρηματικού προσώπου και την αποφυγή συναισθηματικά φορτισμένου λεξιλογίου ή προσωπικών σχολίων επί του θέματος.
β. Συνεχής αξιοποίηση ονοματοποίησης, μέσω της οποίας το κείμενο γίνεται νοηματικά πυκνότερο, εφόσον οι ενέργειες αποδίδονται με τη χρήση ουσιαστικών («φροντίδας», «προστασίας», «εφαρμογή», «παρεμβάσεις», «παραμέληση» κ.ά.).
γ. Χρήση ειδικού λεξιλογίου/ορολογίας, και ειδικότερα όρων της κοινωνικής επιστήμης («παιδική προστασία», «περιφρούρηση από σκόπιμη βλάβη», «διαταραχές ψυχικής ή κοινωνικής φύσεως», «διαγνωστική εκτίμηση» κ.ά.).
δ. Δεοντική τροπικότητα, μέσω της οποίας καταγράφονται οι ενέργειες που κρίνονται απαραίτητες για τη διασφάλιση της προστασίας του ανήλικου παιδιού («πρέπει να απομακρυνθεί», «θα πρέπει να ενημερώνεται», «θα πρέπει να ολοκληρώνεται» κ.ά.).
ε. Μακροπερίοδος λόγος με υποτακτική σύνδεση προτάσεων, προκειμένου να αποδοθούν αναλυτικά οι προϋποθέσεις και οι ενέργειες παρέμβασης των κοινωνικών λειτουργών (π.χ. Σε περιπτώσεις όπου ένα παιδί εγκαταλείπεται ή κρίνεται ότι πρέπει να απομακρυνθεί προσωρινά από το οικογενειακό του περιβάλλον, θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα άμεσης προσωρινής ρύθμισης της επιμέλειάς του και τοποθέτησής του σε ανάδοχη οικογένεια ή σε ειδική δομή επείγουσας φιλοξενίας, για τη φάση αξιολόγησης της κατάστασης και των αναγκών του μέχρι την οριστική λήψη αποφάσεων για την επιμέλεια και τη φροντίδα του.)
στ. Σαφήνεια στις διατυπώσεις με κυριολεκτική χρήση του λόγου, αποφυγή της πολυσημίας και ακρίβεια στη χρήση του λεξιλογίου, ώστε τα νοήματα να μεταδίδονται με καθαρότητα και να αποφεύγονται οι παρερμηνείες («Ο όρος της παιδικής προστασίας παραπέμπει σε παρεμβάσεις που στοχεύουν στην προστασία των παιδιών από τον κίνδυνο κακοποίησης, τον οποίο μπορεί να αντιμετωπίζουν οι ανήλικοι στο οικογενειακό τους περιβάλλον»).
ζ. Αποφαντικές -δηλωτικές- προτάσεις, με οριστική έγκλιση, προκειμένου να καταγράφονται με αντικειμενικό τρόπο έγκυρες πληροφορίες και απόψεις σχετικά με το υπό διερεύνηση θέμα («Η φροντίδα της οικογένειας και του παιδιού και η παιδική προστασία αποτελούν το μεγαλύτερο εύρος των παρεμβάσεων της επιστήμης της Κοινωνικής Εργασίας στο διεθνή και ευρωπαϊκό χώρο»).
η. Ρήματα χρόνου ενεστώτα, προκειμένου να προσδίδεται διαχρονικότητα στο περιεχόμενο του κειμένου, εφόσον το θέμα αφορά μια συνεχιζόμενη κατάσταση («Ο όρος της παιδικής προστασίας παραπέμπει σε παρεμβάσεις που στοχεύουν στην προστασία των παιδιών από τον κίνδυνο κακοποίησης, τον οποίο μπορεί να αντιμετωπίζουν οι ανήλικοι στο οικογενειακό τους περιβάλλον»).
 
Παράδειγμα ομιλίας
 
Ομιλία του Προέδρου της Βουλής κ. Κωνσταντίνου Τασούλα στο Συνέδριο Digital Technologies and the Stakes for Representative Democracy, Αθήνα, 10-6-2022 (απόσπασμα)
 
     Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι από τα Κοινοβούλια της Εσθονίας, της Κύπρου της Ιταλίας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας, από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με μεγάλη χαρά και τιμή σας υποδέχομαι σήμερα στην Αίθουσα Γερουσίας του Ελληνικού Κοινοβουλίου, προκειμένου να ξεκινήσει αυτή η τριήμερη πολιτική και επιστημονική συνεδρίαση με θέμα τις ψηφιακές τεχνολογίες και τι απειλή αντιπροσωπεύουν για τα δημοκρατικά πολιτεύματα, για το αντιπροσωπευτικό σύστημα.
     Είχα την τύχη να διαβάσω πριν ελάχιστες μέρες σε μία αθηναϊκή εφημερίδα, μία ενδιαφέρουσα συνέντευξη του κ. Alexandre Quintanilha, του Πορτογάλου συναδέλφου και συμφωνώ απόλυτα μαζί του ότι δεν πρέπει να περιοριστούμε βλέποντας τη μία πλευρά των ψηφιακών εξελίξεων και την παρενέργεια που έχουν στο αντιπροσωπευτικό οικοσύστημα, να περιοριστούμε εις την εκφώνηση, ενδεχομένως, επιταφίων για την αντιπροσωπευτική δημοκρατία.
     Όπως καθετί, έτσι και η ψηφιακή επανάσταση η οποία καλπάζει κάθε μέρα και περισσότερο, έχει για τη δημοκρατία τις θετικές πλευρές, έχει και τις προκλήσεις τις οποίες ωστόσο είμαστε σε θέση να τις αντιμετωπίσουμε. Το σημερινό Συνέδριο που ξεκινάει σήμερα, δεν θα είχε νόημα, εάν  το 1780 ένας διαγωνισμός που έγινε από  την Ακαδημία Επιστημών και Γραμμάτων του Βερολίνου είχε φέρει αποτέλεσμα. Τι διαγωνισμό είχε κάνει το 1780 η Ακαδημία επιστημών και γραμμάτων του Βερολίνου; Το θέμα του διαγωνισμού, το οποίο το είχε ζητήσει ο Γάλλος εγκυκλοπαιδιστής Ντ’ Αλαμπέρ, είχε στόχο να απαντηθεί ένα ερώτημα: «Είναι ωφέλιμο να λέμε ψέματα στο λαό»; Αυτός ήταν ο διαγωνισμός στο Βερολίνο λίγα χρόνια πριν την Γαλλική Επανάσταση.
     Το βραβείο ήταν τεράστιο, 50 χρυσά δουκάτα, έλαβαν μέρος  42 σπουδαίοι φιλόσοφοι, επιστήμονες και εγκυκλοπαιδιστές, οι οποίοι απάντησαν σε αυτό το ερώτημα. Ήταν όμως αδιέξοδη η εξέλιξη αυτής της επιβράβευσης, διότι η κριτική επιτροπή μάλλον πελάγωσε και προκειμένου να ξεφύγει από το να πάρει σαφή θέση, μοίρασε τα 50 χρυσά δουκάτα δίνοντας βραβείο σε δύο φιλόσοφους. Σε έναν που απάντησε ότι είναι ωφέλιμο να λέμε ψέματα και σε έναν που απάντησε ότι δεν είναι ωφέλιμο να λέμε ψέματα. Πήρε ο καθένας από 25 χρυσά δουκάτα και έτσι έληξε άδοξα ο διαγωνισμός και καλούμαστε εμείς, χωρίς το έπαθλο των δουκάτων, να το αντιμετωπίσουμε λόγω της τρομακτικής εξέλιξης της ψηφιακής τεχνολογίας και των απειλών που έχει για το αντιπροσωπευτικό σύστημα.
     Επειδή συμβαίνει να πολιτεύομαι πάρα πολλά χρόνια και να εκλέγομαι και την παλαιότερη εποχή που η τεχνολογία δεν ήταν τόσο προχωρημένη στην πολιτική, και τώρα που η τεχνολογία έχει πολιορκήσει πλήρως την πολιτική, θεωρώ ότι η τεχνολογία βασικά αφήνει ανέπαφο τον πυρήνα της πολιτικής. Όταν ένας κυβερνάει καλά, είτε ως πρωθυπουργός, είτε ως δήμαρχος, είτε ως έπαρχος και βελτιώνει τη ζωή των πολιτών, βελτιώνει την οικονομική τους κατάσταση, βελτιώνει την πρόσβασή τους στην Υγεία, στην Παιδεία, προστατεύει το περιβάλλον, είναι δύσκολο οποιαδήποτε ψηφιακή απειλή να τον ταρακουνήσει. Όταν όμως τα πράγματα δεν είναι καλά, τότε η ψηφιακή επίθεση μπορεί να τον διαλύσει, ενώ αν δεν υπήρχε αυτό τότε τα πράγματα μπορεί να ήταν και πιο εύκολα. Νιώθω δηλαδή ότι η ψηφιακή ανάμειξη στην πολιτική είναι για να χειροτερέψει μία κακή εικόνα που υπάρχει, όχι όμως να ανατρέψει μία θετική πραγματικότητα.
     Η εποχή μας όμως είναι γεμάτη κρίσεις,  έχουμε την πανδημία, έχουμε το περιβάλλον, στην πραγματικότητα θεωρώ ότι ζούμε χωρίς να το έχουμε παραδεχτεί με τα απομεινάρια του περιβάλλοντος, όχι το περιβάλλον όπως το ξέραμε πριν λίγα χρόνια. Αυτή τη στιγμή αναπνέουμε τα απομεινάρια του περιβάλλοντος και μόνο αν το καταλάβουμε αυτό θα μπορέσουμε να το βελτιώσουμε. Τώρα λοιπόν με τις διαρκείς κρίσεις, ο πολιτικός, το αντιπροσωπευτικό σύστημα στη δημοκρατία, γιατί για αυτό μιλάμε, είναι αντιμέτωπος διαρκώς με δυσαρέσκεια, με δυσκολία. Για αυτό και η αποδόμηση του είναι κάτι το οποίο μπορεί να γίνει ανά πάσα στιγμή. Δεν είναι τυχαίο ότι στο πρόσφατο έκτακτο Συμβούλιο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ενώσεως με θέμα την ουκρανική κρίση και τα μέτρα που θα έπρεπε να πάρει η Ευρωπαϊκή Ένωση κατά της Ρωσίας για να την πιέσει στο θέμα της εισβολής στην Ουκρανία, δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι εκτός από την απαγόρευση του πετρελαίου, εκτός από την ενίσχυση της Ουκρανίας, εκτός από το έκτο κύμα των κυρώσεων, υπάρχει, 31 Μαΐου (πριν από λίγες ημέρες), στα Συμπεράσματα, η 17η παράγραφος, η οποία λέει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να πείσει και άλλες, τρίτες, χώρες να στηρίξουν την Ουκρανία, αλλά θα πρέπει επίσης να πείσει όλους αυτούς να αντιμετωπίσουν το ψευδές ρωσικό αφήγημα και τη χειραγώγηση των πληροφοριών και να αποτρέψουν την αποφυγή και την καταστρατήγηση των κυρώσεων. Η χειραγώγηση λοιπόν των πληροφοριών και το ψευδές αφήγημα είναι πια έντονα μέσα στη ζωή μας, όχι μόνο τοπικά αλλά και γεωπολιτικά, γεωστρατηγικά. Άρα είναι ένα θέμα το οποίο καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε.
     Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα έχει σύντομα (το 2023) ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο, στο οποίο θα επιχειρεί να βάλει σε τάξη όλους αυτούς τους διαδικτυακούς «συντρόφους» μας, να βάλει σε τάξη τη ρητορική μίσους, να βάλει σε τάξη τους αλγόριθμους, να βάλει σε τάξη τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων, και είναι όντως μια φιλόδοξη νομοθεσία. Πιστεύω όμως ότι όλες αυτές οι απόπειρες, τελικά, δεν αρκούν. Γιατί πάντα η επινοητικότητα εκείνων οι οποίοι θέλουν να παραπλανήσουν είναι πολύ πιο μπροστά από την επινοητικότητα εκείνων που θέλουν να εμποδίσουν την παραπλάνηση. Οπότε πάμε πάλι πίσω στα κλασικά. Πάμε πάλι πίσω στα κλασικά ζητήματα της πληροφόρησης.
     Ποια είναι η αντίδραση στην παραπληροφόρηση τελικά; Ο μεγαλύτερος Έλληνας ιστορικός της αρχαιότητας, ο Θουκυδίδης, που περιγράφει την αιτία της παρακμής της κλασικής Αθήνας, μέσω του Πελοποννησιακού Πολέμου, μας δίνει μια εξήγηση που είναι σαν να έρχεται από το σήμερα κι όχι 2.500 χρόνια πριν. Στην Κέρκυρα, το ωραιότατο νησί που πολλοί ελπίζω να το ξέρετε από τον τουρισμό, στην Κέρκυρα είχε συμβεί ένας πολύ σκληρός εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους αριστοκρατικούς και τους δημοκρατικούς. Σκληρότατος εμφύλιος πόλεμος, τραγικός! Και μέσα στις συμφορές του εμφυλίου πολέμου και τα δεινά, ο Θουκυδίδης λέει ότι άλλαζαν την έννοια των λέξεων, για να κάνουν τις λέξεις «υπηρέτες των πράξεών τους». […]
 
Σχόλιο: Ο ομιλητής, αν και εκφωνεί μια επίσημη ομιλία, επιδιώκει συνειδητά να διαμορφώσει ένα ύφος που ισορροπεί μεταξύ οικειότητας και επισημότητας, προκειμένου να προσελκύσει το ενδιαφέρον των ακροατών του και να προσδώσει στον λόγο του την απαιτούμενη ζωντάνια, τα αναγκαία ερεθίσματα σκέψης, αλλά και τις πληροφορίες εκείνες που θα τον καθιστούν όχι μόνο ενδιαφέροντα, αλλά και επιμορφωτικό. Η διαμόρφωση του οικείου αυτού ύφους επιτυγχάνεται με διάφορες γλωσσικές επιλογές του ομιλητή.
α. Χρήση α΄ ρηματικού προσώπου (ενικού και πληθυντικού), ώστε ο ομιλητής να προσδώσει στον λόγο του αφενός προσωπικό χαρακτήρα και αφετέρου να μεταδώσει στους ακροατές του πως το υπό συζήτηση θέμα τους αφορά άμεσα («Είχα την τύχη να διαβάσω πριν ελάχιστες μέρες», «να το αντιμετωπίσουμε λόγω της τρομακτικής εξέλιξης της ψηφιακής τεχνολογίας» κ.ά.).
β. Αξιοποίηση καθημερινού λεξιλογίου, μέσω του οποίου ενισχύεται η αίσθηση πως πρόκειται για μια συζήτηση μεταξύ φιλικών προσώπων («καλπάζει κάθε μέρα και περισσότερο», «μπορεί να τον διαλύσει», «θεωρώ ότι ζούμε χωρίς να το έχουμε παραδεχτεί με τα απομεινάρια του περιβάλλοντος», «Οπότε πάμε πάλι πίσω στα κλασικά» κ.ά.).
γ. Αξιοποίηση προσφωνήσεων που φανερώνουν το αίσθημα της οικειότητας («αγαπητοί φίλοι», «με μεγάλη χαρά και τιμή σας υποδέχομαι»).
δ. Χρήση του α΄ πληθυντικού της κτητικής αντωνυμίας που φανερώνει συλλογικότητα («Η εποχή μας όμως είναι γεμάτη κρίσεις», «είναι πια έντονα μέσα στη ζωή μας»).
ε. Αξιοποίηση ρητορικών ερωτήσεων, προκειμένου να κινητοποιήσει τη σκέψη των ακροατών και να δεσμεύσει την προσοχή τους («Ποια είναι η αντίδραση στην παραπληροφόρηση τελικά;).
στ. Αξιοποίηση αφήγησης, προκειμένου να δοθεί στην ομιλία ένας πιο βιωματικός και προσωπικός χαρακτήρας («     Επειδή συμβαίνει να πολιτεύομαι πάρα πολλά χρόνια και να εκλέγομαι και την παλαιότερη εποχή που η τεχνολογία δεν ήταν τόσο προχωρημένη στην πολιτική, και τώρα που η τεχνολογία έχει πολιορκήσει πλήρως την πολιτική…»).
ζ. Χρήση σχήματος επανάληψης, για να ενισχυθεί η προφορική διάσταση του λόγου και να ενισχυθεί η αίσθηση του αυθορμητισμού του («Οπότε πάμε πάλι πίσω στα κλασικά. Πάμε πάλι πίσω στα κλασικά ζητήματα της πληροφόρησης.», «με τα απομεινάρια του περιβάλλοντος, όχι το περιβάλλον όπως το ξέραμε πριν λίγα χρόνια. Αυτή τη στιγμή αναπνέουμε τα απομεινάρια του περιβάλλοντος»).
η. Αξιοποίηση ασύνδετου σχήματος, προκειμένου να προσδώσει ρυθμό στην ομιλία και να αποδώσει με επιγραμματικό τρόπο νοήματα οικεία στους ακροατές («βελτιώνει τη ζωή των πολιτών, βελτιώνει την οικονομική τους κατάσταση, βελτιώνει την πρόσβασή τους στην Υγεία, στην Παιδεία, προστατεύει το περιβάλλον»).