Ανδρέας Κάλβος «Εις Πάργαν»

Ανδρέας Κάλβος «Εις Πάργαν»  
 
Στις έξι πρώτες στροφές από την ωδή «Εις Πάργαν», που έγραψε ο Κάλβος με αφορμή την παράδοση της Πάργας, περιέχονται τα βασικά γνωρίσματα της καλβικής ποίησης: θέμα εμπνευσμένο από τους εθνικούς αγώνες, υψηλός τόνος, κλασική αισθητική, αρχαιοπρεπής γλώσσα και ρητορικά σχήματα. Η ωδή περιέχεται στη συλλογή Λύρα (1824) και ανθολογείται εδώ με την πρωτότυπη ορθογραφική της μορφή.
 
α΄
Σοβαρόν, υψηλόν
δώσε τόνον, ω Λύρα·
λάβε αστραπήν, και ήθος
λάβε νοός, υμνούμεν
ένδοξον έργον.
 
β΄
Διαπρεπή οι αθάνατοι*
έδωσαν των ανθρώπων
και ατίμητα δώρα·
αγάπην, αρετήν,
εύσπλαγχνον στήθος*.
 
γ΄
Αλλά και φρενών πτέρωμα*·
όπως, όταν η τύχη
εις τα κρημνά του βίου*
της αμάξης πλαγίαν
την ορμήν φέρη·
 
δ΄
Ημείς, ως τας κλαγγάς*
εις τα σύννεφα αφίνει
ο μέγας αετός
και εις τα βαθέα λαγκάδια
αφρούς και βράχους·
 
ε΄
Ομοίως υπερπετάξαντες*,
μακράν οπίσω ιδώμεν
την οργήν των τροχών
από τυφλάς ηνίας*
διασυρομένων*.
 
στ΄
Ως αγλαά* τοσαύτα
δώρα δοξολογούνται,
αλλά πολύ αγλαότερον
ο νους οπού αποφεύγει
την δουλωσύνην.
 
Α. Κάλβος, Ωδαί, Ίκαρος
 
*οι αθάνατοι: οι θεοί *εύσπλαχνον στήθος: ευσπλαχνία, πραότητα *φρενών πτέρωμα: υψηλό φρόνημα, φιλελευθερισμός *κρημνά του βίου: οι δυσκολίες της ζωής (μεταφορικά) *κλαγγαί: κραυγές αετού *υπερπετάξαντες: πετώντας ψηλά *ηνία: χαλινάρια *διασυρόμενα: παρασυρμένα *αγλαά: λαμπρά
 
Η Πάργα από τις αρχές του 15ου αι. βρισκόταν κάτω από βενετσιάνικη διοίκηση. Μετά την κατάλυση της Ενετικής Δημοκρατίας από τον Ναπολέοντα, παραχωρήθηκε στη Γαλλία (συνθήκη Καμποφόρμιο, 1797) μαζί με τα Επτάνησα. Το 1799 ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων κυριεύει τις γαλλικές κτήσεις στα παράλια του Ιονίου (Πρέβεζα, Βόνιτσα) και απειλεί την Πάργα. Οι κάτοικοί της αρνήθηκαν να παραδοθούν και ζήτησαν την προστασία της Ρωσίας «απειλώντας να σφάξουν όλα τα γυναικόπαιδα και να αμυνθούν ως τον ένα». Κατά τη διάρκεια των αγώνων του Σουλίου η Πάργα αποτελούσε κέντρο ανεφοδιασμού και καταφύγιο των Σουλιωτών. Το 1814, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, οι νικήτριες δυνάμεις την παραχώρησαν στους Άγγλους, οι οποίοι ύστερα από λίγο (1817) την πούλησαν στον Αλή Πασά. Η παράδοσή της πραγματοποιήθηκε στις 28 Απριλίου 1819. Λίγο πριν από την επίσημη παράδοση ανέσκαψαν τους τάφους, συγκέντρωσαν τα οστά των προγόνων τους και αφού τα έκαψαν στην αγορά, για να τα γλιτώσουν από τη βεβήλωση, κατέφυγαν στην Κέρκυρα παίρνοντας μαζί τους την τέφρα, τις εικόνες και τα ιερά των εκκλησιών.
Ο Ανδρέας Κάλβος επαινεί τους κατοίκους της Πάργας για τη δύσκολη, αλλά ορθή απόφασή τους να εγκαταλείψουν τον πατρογονικό τους τόπο, προκειμένου να αποφύγουν την υποδούλωσή τους στον Αλή Πασά. Έθεσαν την προσωπική τους ελευθερία πάνω από τον πόνο της ξενιτιάς και επέδειξαν εντυπωσιακό ψυχικό σθένος, το οποίο και ενέπνευσε τον ποιητή.
 
α΄
«Σοβαρόν, υψηλόν
δώσε τόνον, ω Λύρα·
λάβε αστραπήν, και ήθος
λάβε νοός, υμνούμεν
ένδοξον έργον.»
 
Ο ποιητής ακολουθώντας το ομηρικό πρότυπο επικαλείται την προσωποποιημένη «Λύρα» -συνεκδοχικά τη λυρική ποίηση-, ώστε να λάβει από εκείνη έμπνευση και καθοδήγηση αντάξια του ένδοξου γεγονότος που επιθυμεί να εξυμνήσει. Με τον τρόπο αυτό επιθυμεί ο ποιητής, όπως οι αρχαίοι ομότεχνοί του, να αποδώσει την ποιητική δημιουργία σε μια εξωγενή πηγή έμπνευσης, η οποία είχε τη δημιουργική δύναμη να προσφέρει άξιο κάθε φορά υλικό. Ως εκ τούτου, η ωδή αυτή είναι αποτέλεσμα μιας αρμονικής συνεργασίας ανάμεσα στον ποιητή, που λειτουργεί ως ο ερμηνευτής του υλικού που λαμβάνει, και στη «λυρική ποίηση», η οποία αντλώντας ιδέες, σκέψεις και λέξεις από την μακραίωνη παράδοσή της θα του προσφέρει τη ζητούμενη στήριξη.
Ο ποιητής ζητά από τη «Λύρα» να δώσει σοβαρό και υψηλό τόνο στο περιεχόμενο της ωδής, ώστε να αρμόζει στη γενναιοφροσύνη και στην ηθική αρτιότητα των Παργινών. Την καλεί, επίσης, να λάβει «αστραπή»∙ να λάβει, δηλαδή, καθαρή έμπνευση, όπως αυτή εμφανίζεται αιφνιδίως στη σκέψη. Της ζητά, τέλος, να λάβει ήθος νόησης∙ ήθος σκέψης, ώστε να αποδοθεί με κατάλληλο τρόπο αφενός η δυσκολία της απόφασης των Παργινών κι αφετέρου η ορθότητα της επιλογής τους.
 
β΄
«Διαπρεπή οι αθάνατοι
έδωσαν των ανθρώπων
και ατίμητα δώρα·
αγάπην, αρετήν,
εύσπλαγχνον στήθος.»
 
Ο έπαινος των κατοίκων της Πάργας ξεκινά στη δεύτερη στροφή, στην οποία καταγράφονται τα έξοχα δώρα που κοσμούν το ήθος των ανθρώπων, αλλά θα κορυφωθεί στην έκτη στροφή, όπου ο ποιητής θα παρουσιάσει το πολυτιμότερο απ’ όλα τα δώρα∙ εκείνο που πρωτίστως χαρακτηρίζει τους Παργινούς.
Τα ξεχωριστά και πολύτιμα δώρα που προσέφεραν οι θεοί στους ανθρώπους σχετίζονται κυρίως με την ηθική τους ποιότητα και αποτελούν σαφή γνωρίσματα των ανθρώπων της Πάργας. Η αγάπη για τους συνανθρώπους, η αρετή τόσο με την ηθική της ερμηνεία όσο και με την έννοια της ανδρείας, καθώς και η ευσπλαχνία, η οποία λαμβάνει εδώ περισσότερο την έννοια της πραότητας και της ψύχραιμης αντιμετώπισης των καταστάσεων. Οι κάτοικοι της Πάργας, άλλωστε, θα επιδείξουν ιδιαίτερη συγκράτηση στον τρόπο με τον οποίο θα διαχειριστούν τη δεινή τους κατάσταση. Αντί να καταφύγουν σε μια μάταιη αναμέτρηση με τις εχθρικές δυνάμεις, θα επιλέξουν με ψυχραιμία και με αυτοσυγκράτηση την επιλογή της φυγής, όσο κι αν η επιλογή αυτή συνιστούσε βαριά ψυχική πληγή. Οι Παργινοί, επομένως, είναι άνθρωποι ενάρετοι, με αισθήματα ουσιαστικής αγάπης, αλλά και με την ψυχική εκείνη σύνεση που τους επιτρέπει να διακρίνουν τη σωστότερη οδό σε καταστάσεις εξαιρετικής δυσκολίας.
 
γ΄
«Αλλά και φρενών πτέρωμα·
όπως, όταν η τύχη
εις τα κρημνά του βίου
της αμάξης πλαγίαν
την ορμήν φέρη·»
 
Μέσα στα πολύτιμα δώρα των θεών ιδιαίτερη θέση κατέχει το υψηλό φρόνημα, το οποίο γίνεται αντιληπτό όταν οι άνθρωποι δοκιμάζονται κι έρχονται αντιμέτωποι με υπέρμετρες αντιξοότητες. Προκειμένου, μάλιστα, να καταστήσει εμφανέστερη την έννοια της υψηλοφροσύνης θα αξιοποιήσει μια εκτενή παρομοίωση, ομηρικού τύπου, η οποία ξεκινά στην τρίτη στροφή και ολοκληρώνεται στην πέμπτη. Μέσω της παρομοίωσης αυτής ο ποιητής επιδιώκει να φανερώσει το πόσο δύσκολη ήταν η κατάσταση στην οποία περιήλθαν οι πολίτες της Πάργας και πόση υψηλοφροσύνη απαιτήθηκε για να τη διαχειριστούν σωστά. Στο αναφορικό μέρος της παρομοίωσης ο ποιητής παρουσιάζει αρχικά την κρισιμότητα της κατάστασης με μια εικόνα οικεία στους αναγνώστες. Όπως, λοιπόν, συμβαίνει όταν η «τύχη» φέρει στα πλάγια του γκρεμού -δημιουργήσει, δηλαδή, εξαιρετικά απαιτητικές καταστάσεις- την άμαξα της ζωής ενός ανθρώπου, κινούμενη με ταχύτητα τέτοια που η πτώση μοιάζει σχεδόν βέβαιη, το άτομο δεν ξέρει πώς να αντιδράσει. Σε μια τέτοια κατάσταση βρίσκονταν οι Παργιανοί (το παρόν της παρομοίωσης), αφού απείχαν ελάχιστα από την υποδούλωση στους Τούρκους.
Σε ανάλογες περιπτώσεις προκαλείται, εύλογα, στο άτομο μεγάλος φόβος, αφού αισθάνεται πως δεν έχει μήτε τον χρόνο μήτε την απαιτούμενη ευελιξία, ώστε να διαχειριστεί μια τόσο επικίνδυνη στιγμή, αφού κάθε λανθασμένη κίνηση θα επιφέρει την πλήρη καταστροφή.
 
δ΄
«Ημείς, ως τας κλαγγάς
εις τα σύννεφα αφίνει
ο μέγας αετός
και εις τα βαθέα λαγκάδια
αφρούς και βράχους·»
 
Εμείς, οι άνθρωποι, τότε οφείλουμε να δράσουμε όπως κάνει ο μεγάλος αετός∙ (πρόκειται για τη συνέχεια του αναφορικού μέρους της παρομοίωσης και, συνάμα, για τη δήλωση του παρελθόντος, μιας και αποτελεί μια πάγια και διαχρονική αντίδραση του αετού). Όπως, λοιπόν, ο αετός αφήνει τις κραυγές του στα σύννεφα, πετώντας με ορμή ψηλά στον ουρανό κι αφήνοντας να πέσουν στις βαθιές κοιλάδες αφροί και μεγάλες πέτρες, έτσι κι εμείς πρέπει να «πετάμε» ψηλά∙ να αποστασιοποιούμαστε προσωρινά από τη δύσκολη κατάσταση, ώστε να την αντικρίσουμε με ψυχραιμία και να ζυγίσουμε τις επιλογές μας. Ο αετός έχει τη δυνατότητα να πετάξει ψηλά οποιαδήποτε στιγμή θεωρήσει ότι κινδυνεύει και να ξεφύγει από τον κίνδυνο. Οι άνθρωποι, από την άλλη, αν και δεν έχουν τη δυνατότητα μιας κυριολεκτικής πτήσης, μπορούν να δουν την ίδια τους την κατάσταση από απόσταση, ώστε να κατανοήσουν πληρέστερα τις συνθήκες που καλούνται να αντιμετωπίσουν.
Η εικόνα του αετού που πετά ορμητικά στον ουρανό είναι αντλημένη από το φυσικό περιβάλλον και παρουσιάζει με σαφήνεια και ενάργεια τη ζητούμενη έννοια της αποστασιοποίησης, καθιστώντας τη σχετική παρομοίωση ιδιαιτέρως παραστατική και δραστική.
 
ε΄
«Ομοίως υπερπετάξαντες,
μακράν οπίσω ιδώμεν
την οργήν των τροχών
από τυφλάς ηνίας
διασυρομένων.»
 
Στο δεικτικό μέρος της παρομοίωσης ο ποιητής παρουσιάζει τη στάση που οφείλουν να τηρήσουν οι άνθρωποι, μιμούμενοι επί της ουσίας τη δράση του αετού. Αν, λοιπόν, οι άνθρωποι πετάξουν ψηλά και αντικρίσουν από την απαιτούμενη κατάσταση το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, θα μπορέσουν να δουν την οργή των τροχών της άμαξας -την ξέφρενη πορεία της. Θα αντιληφθούν, επίσης, πως η άμαξα παρασύρεται στην καταστροφική αυτή πορεία από τυφλά χαλινάρια∙ από ασύνετες και συνάμα εξωγενείς δυνάμεις. Στην περίπτωση, άλλωστε, της Πάργας η κινητήρια δύναμη του δράματος δεν είναι οι ίδιοι οι κάτοικοι της πόλης, αλλά η Μεγάλη Βρετανία, η οποία επέλεξε να πουλήσει την Πάργα στον Αλή Πασά, φέρνοντας τους Παργινούς αντιμέτωπους με το ενδεχόμενο της υποδούλωσης. Αφού οι άνθρωποι δουν καθαρά την κατάστασή τους (ιδώμεν: χρήση υποτακτικής, για να δηλωθεί κάτι το μελλοντικό) και κατανοήσουν πως δεν έχουν εκείνοι τον έλεγχό της, θα βρεθούν σε θέση να πάρουν την καλύτερη δυνατή απόφαση. Εν προκειμένω, οι Παργινοί αφού αντιληφθούν πως τα όσα βιώνουν είναι έξωθεν επιβεβλημένα και πως οι ίδιοι δεν μπορούν να αποτρέψουν την καταστροφή, θα λάβουν την καλύτερη δυνατή απόφαση∙ θα εγκαταλείψουν την πόλη τους εσπευσμένα, ώστε να διαφυλάξουν την ελευθερία τους.
 
 στ΄
«Ως αγλαά τοσαύτα
δώρα δοξολογούνται,
αλλά πολύ αγλαότερον
ο νους οπού αποφεύγει
την δουλωσύνην.»
 
Όλα τα θεϊκά δώρα στους ανθρώπους εξυμνούνται ως πολύ λαμπρά και αξιόλογα, το λαμπρότερο όμως και το πιο αξιόλογο από όλα είναι η ψυχική δύναμη του ατόμου που το εξωθεί να αποφεύγει, με κάθε κόστος, την υποδούλωση. Εδώ κορυφώνεται ο έπαινος για τους πολίτες της Πάργας, μιας και ο ποιητής επικροτεί την απόφασή τους να εγκαταλείψουν την ιδιαίτερη πατρίδα τους για χάρη της ελευθερίας τους. Το γεγονός ότι οι Παργιανοί δεν συμβιβάστηκαν με την υποδούλωση και θεώρησαν την ελευθερία ως το ανώτερο αγαθό όλων επισφράγισε τη βαθιά ριζωμένη πεποίθησή τους πως οι άνθρωποι δεν είναι προορισμένοι να ζουν ως δούλοι άλλων, κερδίζοντας έτσι τη βαθιά εκτίμηση και τον θαυμασμό του ποιητή.
Είναι, ως εκ τούτου, σημαντικό να έχουν οι άνθρωποι τα δώρα της αγάπης, της ευσπλαχνίας και της υψηλοφροσύνης, αλλά το πιο σημαντικό δώρο που πρέπει να κατέχουν είναι η αφοσίωσή τους στην ελευθερία και η απόλυτη απροθυμία τους να τη στερηθούν.