Ιστορία Β΄ Λυκείου: 2ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα

Mia Tavonatti

Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου (565-1815)

Διαγώνισμα

ΟΜΑΔΑ Α΄

ΘΕΜΑ 1

1.α. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως Σωστές ή Λανθασμένες:

i. Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή της δημόσιας διοίκησης, αρχηγός του στρατού, ανώτατος δικαστής, ένας από τους νομοθέτες, προστάτης της Εκκλησίας και φύλακας της Ορθοδοξίας.

ii. Το σύστημα της φεουδαρχίας αναπτύχθηκε στη διάρκεια του 8^ου αιώνα, μετά την κατάρρευση της δυναστείας των Μεροβιγγείων.

iii. Το 781 πραγματοποιήθηκε με κάθε επισημότητα ο γάμος του Κωνσταντίνου ΣΤ΄ με τη Ροτρούδη, κόρη του Καρόλου, στο πλαίσιο της διπλωματικής προσέγγισης του νέου αντιπάλου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

iv. Εκτός από το λόγοθέτη του Γενικού, που είχε την ευθύνη των οικονομικών, εμφανίστηκε το αξίωμα του λογοθέτη του Δρόμου, που ήταν ένα είδος υπουργού εξωτερικών.

v. Στα χρόνια των Κομνηνών ο στρατός έγινε η κυρίαρχη τάξη στο Βυζάντιο και ζούσε εις βάρος του εξαθλιωμένου πληθυσμού.  

Μονάδες 10

1.β. Να παρουσιάσετε με συντομία το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

i. Πρόνοιες

ii. Τελετή της περιβολής

iii. Φέουδο  

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ 2

2.α. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που γνωρίζετε για τη μεσαία κοινωνική τάξη που διαμορφώθηκε μεταξύ 10^ου και 11^ου αιώνα στο Βυζάντιο.  

Μονάδες 10

2.β. Τι γνωρίζετε για το αξίωμα του αυλάρχη (majordomus) και ποιες υπήρξαν οι συνθήκες εκείνες που επέτρεψαν στη δυναστεία των Καρολιδών να διαδεχτεί τους Μεροβίγγειους;

Μονάδες 15

ΟΜΑΔΑ Β΄

ΘΕΜΑ 1

Να αναφερθείτε στο σχίσμα των δύο Εκκλησιών αξιοποιώντας στοιχεία από το ακόλουθο παράθεμα.

«Στα μέσα του 11^ου αιώνα οι σχέσεις ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική εκκλησία ήταν τεταμένες γιατί ο πάπας Λέων Θ΄, στην προσπάθειά του να ανορθώσει την εκκλησία της Ρώμης, είχε επέμβει πολλές φορές σε επισκοπές και μητροπόλεις της δικαιοδοσίας του πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως. Η βασική αυτή αιτία, που την προκαλούσε κατά βάθος η αντιζηλία των δύο πατριαρχικών θρόνων, ξανάφερε στο προσκήνιο κι όλες εκείνες τις μικροδιαφορές που χώριζαν τις δύο εκκλησίες κι όταν τα πράγματα έφτασαν σε σημείο ακμής, δεν χρειάζονταν παρά οι κατάλληλοι πρωταγωνιστές για να φθάσουν οι δύο εκκλησίες στο σχίσμα, μερίζοντας έτσι το σώμα του Χριστού. Κι οι πρωταγωνιστές αυτοί βρέθηκαν στα πρόσωπα του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου και του καρδινάλιου Humbert de Mourmontiers. Ο Κηρουλάριος ήταν αυταρχικός και αλαζόνας και επιδίωκε να ασκήσει δική του προσωπική πολιτική, αδιαφορώντας αν αυτή συμβιβαζόταν ή όχι με τα συμφέροντα του κράτους. Ο αντίπαλός του καρδινάλιος Humbert δεν ήταν καλύτερος. Αλαζόνας και αυτός, οξύθυμος, εγωιστής με βρωμερή γλώσσα, φέρει ίσως το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για το εκκλησιαστικό σχίσμα.»

Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Εκδόσεις Βάνιας

Μονάδες 25

ΘΕΜΑ 2

Να παρουσιάσετε την ανάπτυξη των πόλεων στη Δυτική Ευρώπη από τα μέσα του 11^ου αιώνα, και να εξηγήσετε πώς, κατά τη γνώμη σας, επηρεάζεται θετικά και πώς αρνητικά η ύπαιθρος από αυτή την ανάπτυξη.

Μονάδες 25

Ενδεικτικές απαντήσεις

ΟΜΑΔΑ Α΄

ΘΕΜΑ 1

1.α. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως Σωστές ή Λανθασμένες:

i. Λανθασμένη

ii. Σωστή

iii. Λανθασμένη

iv. Λανθασμένη

v. Σωστή

1.β. Να παρουσιάσετε με συντομία το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

i. Πρόνοιες:  Ο αυτοκράτορας παραχωρούσε στους στρατιωτικούς αγροτικές εκτάσεις ή το δικαίωμα είσπραξης φόρων, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικής υπηρεσίας. Οι παροχές αυτές ονομάζονταν πρόνοιες, δεν αποτελούσαν ιδιοκτησία του προνοιαρίου αλλά του κράτους και επομένως ούτε μεταβιβάζονταν ούτε κληρονομούνταν.

ii. Τελετή της περιβολής:  Η επίσημη αναγνώριση ενός άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυρότερου άρχοντα γινόταν με τη λεγόμενη τελετή της περιβολής.

iii. Φέουδο: Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους) εκτάσεις γης, για τις οποίες απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες, ενώ ανέλαβαν την υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και κάθε είδους βοήθεια. Η γη που παραχωρούνταν ονομαζόταν φέουδο.

ΘΕΜΑ 2

2.α. Στη διάρκεια του 10ου και του 11ου αι. διαμορφώνεται μια εμποροβιοτεχνική τάξη, η οποία αποτέλεσε την πηγή της αναμφισβήτητης ευημερίας του Βυζαντίου κατά την περίοδο αυτή. Αυτό αποδεικνύεται από την αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας (από το 10ο αι. και εξής). Την τάξη αυτή, που η ακμή της τοποθετείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα, αποτελούσαν τολμηροί μεγαλέμποροι, οι οποίοι εγκατέλειπαν προσωρινά την οικογένειά τους, για να επιχειρήσουν μακρινά ταξίδια και να εμπορευτούν τα πολύτιμα προϊόντα της Ανατολής (καρυκεύματα, πολύτιμους λίθους και υφάσματα), από τα οποία εξασφάλιζαν τεράστια κέρδη. Η τάξη των επιχειρηματιών, στη διάρκεια του 11ου αι., άρχισε να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Έτσι, απέκτησε τη δυνατότητα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει αυτοκράτορες, όπως λ.χ. τον Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτη (1041-1042), ενώ τα μέλη της έγιναν δεκτά στο σώμα της Συγκλήτου.

2.β. Στο Φραγκικό κράτος ιδιαίτερα σημαντικό ήταν το αξίωμα του αυλάρχη (majordomus), το οποίο απέκτησε νέο κύρος, όταν ο αυλάρχης Κάρολος Μαρτέλος αναχαίτισε την προέλαση των Αράβων στο Πουατιέ της Γαλλίας (732). Ο Κάρολος Μαρτέλος, γόνος μιας ισχυρής αριστοκρατικής οικογένειας, υπήρξε ο ιδρυτής μιας νέας δυναστείας, της δυναστείας των Καρολιδών, που διαδέχθηκε τους Μεροβίγγειους υπό τις εξής συνθήκες: Ο πάπας, απειλούμενος από τους Λογγοβάρδους που ετοιμάζονταν να βαδίσουν κατά της Ρώμης, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Βυζάντιο και να προσεταιριστεί τους Φράγκους, στέφοντας το γιο του Καρόλου Μαρτέλου Πιπίνο ελέω Θεού βασιλέα των Φράγκων (754). Η παπική ευλογία προσέδωσε στη φραγκική βασιλεία μεγάλο ηθικό κύρος και με τη στέψη αυτή επικράτησε στην Ευρώπη η αντίληψη της ελέω Θεού βασιλείας.

Ο Πιπίνος Α', ως αντάλλαγμα, δώρισε στην Αγία Έδρα την περιοχή από τη Ραβέννα μέχρι τη Ρώμη, η οποία κατέστη ο πυρήνας του Παπικού Κράτους. Ο Πιπίνος και οι γιοι του ονομάστηκαν πατρίκιοι των Ρωμαίων, τίτλος που συνεπαγόταν την υποχρέωση του βασιλικού οίκου να προστατεύει τη Ρώμη. Έτσι, ο παπισμός συνδέθηκε στενά με το Βασίλειο των Φράγκων, ενώ το χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που είχε αρχίσει να ανοίγει όταν κηρύχθηκε η εικονομαχία, έγινε τώρα πολύ βαθύ.

ΟΜΑΔΑ Β΄

ΘΕΜΑ 1

Η νορμανδική κατάκτηση διευκολύνθηκε έμμεσα από το Σχίσμα του 1054, το οποίο προκάλεσε έντονη αντιβυζαντινή διάθεση στην Ιταλία και παρεμπόδισε τη συνεργασία Ρώμης και Κωνσταντινούπολης. Η έριδα, η οποία οδήγησε στο Σχίσμα των δύο Εκκλησιών, ξεκίνησε από διαφωνίες αναφερόμενες σε θεολογικά και δογματικά ζητήματα, όπως ήταν η νηστεία του Σαββάτου, η αγαμία του κλήρου, η χρήση των αζύμων στη Θεία Λειτουργία και, κυρίως, το δόγμα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας περί εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και από τον Υιό. Κύρια αιτία όμως του Σχίσματος υπήρξε η διεκδίκηση, εκ μέρους της Ρώμης, της πρωτοκαθεδρίας στο χριστιανικό κόσμο, την οποία δεν μπορούσε να αποδεχθεί η Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με το παράθεμα μια από τις αιτίες που είχε προκαλέσει ένταση στις σχέσεις των δύο εκκλησιών ήταν το γεγονός ο πάπας Λέων Θ΄, θέλοντας να ενισχύσει την εκκλησία της Ρώμης, είχε παρέμβει σε επισκοπές και μητροπόλεις που ανήκαν στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης.

Για το Σχίσμα μεγάλες ευθύνες πρέπει να αποδοθούν στον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο και στον καρδινάλιο Ουμβέρτο, εκπρόσωπο της Ρώμης στις διαπραγματεύσεις της Κωνσταντινούπολης. Οι δύο αδιάλλακτοι ιεράρχες εξώθησαν τα πράγματα στα άκρα. Όπως πληροφορούμαστε από το παράθεμα ο Μιχαήλ Κηρουλάριος ήταν αυταρχικός και αλαζόνας, κι ήθελε να ακολουθήσει δική του πολιτική, χωρίς να ενδιαφέρεται για το αν οι επιλογές του ήταν επωφελείς για τα συμφέροντα του Βυζαντινού κράτους ή όχι. Αντιστοίχως, ο καρδινάλιος Humbert de Mourmontiers ήταν αλαζονικός, οξύθυμος και εγωιστής, και φέρει, κατά τη γνώμη του ιστορικού, το μεγαλύτερο ίσως μέρος της ευθύνης για το σχίσμα των δύο εκκλησιών. Οι συζητήσεις μεταξύ τους τερματίστηκαν με αμοιβαίους αφορισμούς. Οι σύγχρονοι δεν έδωσαν στο γεγονός ιδιαίτερη προσοχή. Η κοσμοϊστορική σημασία του Σχίσματος έγινε αντιληπτή αργότερα και κυρίως τις παραμονές της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους.

ΘΕΜΑ 2

Κατά τον 11^ο αιώνα ιδρύονται πολλές νέες πόλεις και επεκτείνονται οι παλαιοί οικιστικοί πυρήνες, ενώ ανεγείρονται φρούρια. Ο έντονος ρυθμός ανάπτυξης των πόλεων επηρεάζει με τη σειρά του την ύπαιθρο. Βάση της ζωής στην πόλη είναι ο καταμερισμός της εργασίας, ο οποίος επιβάλλεται από την πρόοδο της τεχνολογίας. Ο νερόμυλος, του οποίου η χρήση επεκτείνεται στη Δύση, γίνεται πλέον η κύρια πηγή ενέργειας. Στα τέλη του 12ου αιώνα προστίθεται ο ανεμόμυλος. Οι πόλεις γίνονται κέντρα εντατικής οικοδόμησης και συναλλαγών, κινητήριες δυνάμεις της παραγωγής. Παράγουν και θέτουν σε κυκλοφορία εμπορεύματα, διαδίδουν τεχνικές και νέες ιδέες. Αναλαμβάνουν τον κοινωνικοοικονομικό και πνευματικό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι μονές στον Πρώιμο Μεσαίωνα.

Η ανάπτυξη των πόλεων επηρεάζει θετικά την ύπαιθρο, καθώς οι αυξημένες επισιτιστικές ανάγκες των αστικών κέντρων έχουν ως αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη εξάρτησή τους από τις αγροτικές περιοχές, οι οποίες αποκτούν έτσι τη δυνατότητα να επωφεληθούν οικονομικά. Ενισχύοντας την παραγωγή τους προκειμένου να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση, διασφαλίζουν σταθερή εισροή υψηλότερων εσόδων. Ωστόσο, η ανάπτυξη των πόλεων ενδέχεται να λειτουργήσει και αρνητικά για τις αγροτικές περιοχές, εφόσον τα νέα αστικά κέντρα προσελκύουν περισσότερο κόσμο με το καλύτερο επίπεδο διαβίωσης που προσφέρουν, με αποτέλεσμα να απειλείται δυνητικά η ύπαιθρος με δραστική μείωση του πληθυσμού της.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: 1ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα

Jerry Lofaro

Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου (565-1815)

Διαγώνισμα

ΟΜΑΔΑ Α΄

ΘΕΜΑ 1

1.α. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως Σωστές ή Λανθασμένες:

i. Ο νερόμυλος, του οποίου η χρήση ξεκινά από τη Δύση, γίνεται πλέον η κύρια πηγή ενέργειας.

ii. Οι δούλοι στη Δύση χαρακτηρίζονταν από νομική άποψη ως κινητά αντικείμενα.

iii. Στις αρχές του 10^ου αιώνα ο αριθμός των θεμάτων μειώνεται κι απλουστεύεται έτσι η επαρχιακή πολιτική διοίκηση.

iv. Ο Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτης ενθρονίστηκε χάρη στη στήριξη της τάξης των επιχειρηματιών.

v. Ο Κάρολος άρχισε να αναμειγνύεται στα πολιτικά πράγματα της Ιταλίας από το 754, όταν εκείνος κατέλυσε το κράτος των Λογγοβάρδων.

Μονάδες 10

1.β. Να παρουσιάσετε με συντομία το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

i. Προνοιάριοι

ii. Πάροικοι

iii. Βασιλικοί

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ 2

2.α. Να αναφερθείτε στη στέψη του Καρόλου, τα Χριστούγεννα του έτους 800, και να καταγράψετε τις συνέπειες αυτής της στέψης.

Μονάδες 10

2.β. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που γνωρίζετε για τα «θέματα», καθώς και τις επιπτώσεις που είχε η δημιουργία τους στο αμυντικό σύστημα και στην κοινωνική οργάνωση του Βυζαντίου.

Μονάδες 15

ΟΜΑΔΑ Β΄

ΘΕΜΑ 1

Να αναφερθείτε στην κορύφωση της εικονομαχίας επί Κωνσταντίνου του Ε΄, αξιοποιώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί, και να σημειώσετε πότε κι από ποιους επιτεύχθηκε η αποκατάσταση των εικόνων.

«Ο Κωνσταντίνος Ε΄ έδειξε μια εξαιρετική ακαμψία στη συμπεριφορά του προς τα μοναστήρια και διεξήγαγε μια σταυροφορία εναντίον των μοναχών, τους οποίους θεωρούσε «ειδωλολάτρες και οπαδούς του σκότους». Ο αγώνας του εναντίον του Μοναχισμού φθάνει σε τέτοιο σημείο εντάσεως ώστε ορισμένοι μελετητές να υποστηρίζουν ότι είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς αν οι μεταρρυθμίσεις αυτής της περιόδου στρέφονταν εναντίον των εικόνων ή των μοναχών.

Τα μοναστήρια μεταβλήθηκαν σε στρατώνες και οπλοστάσια, οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν και οι «λαϊκοί» απαγορευόταν να καταφεύγουν σ’ αυτά. Όλα αυτά τα μέτρα είχαν ως αποτέλεσμα μια εκτεταμένη μετανάστευση των μοναχών σε περιοχές που δεν επηρεάζονταν από τους εικονοκλαστικούς διωγμούς του Αυτοκράτορα. Σύμφωνα με τη γνώμη μερικών ιστορικών, την εποχή του Λέοντος και του Κωνσταντίνου η Ιταλία, μόνον, δέχθηκε περίπου 50.000 από αυτούς τους πρόσφυγες.»

Α.Α. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (324-1453), Εκδόσεις Πάπυρος

Μονάδες 25

ΘΕΜΑ 2

Να αναφερθείτε στον εξελληνισμό του Βυζαντινού κράτους και να εξηγήσετε γιατί, κατά τη γνώμη σας, η εθνολογική ομοιογένεια που προέκυψε αποτελούσε θετικό στοιχείο για τη μελλοντική του πορεία.

Μονάδες 25

Ενδεικτικές απαντήσεις

ΟΜΑΔΑ Α΄

ΘΕΜΑ 1

1.α. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως Σωστές ή Λανθασμένες:

i. Λανθασμένη  

ii. Σωστή

iii. Λανθασμένη

iv. Σωστή

v. Λανθασμένη

β. Να παρουσιάσετε με συντομία το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

i. Προνοιάριοι: Έτσι ονομάστηκαν οι στρατιωτικοί εκείνοι στους οποίους ο αυτοκράτορας παραχωρούσε αγροτικές εκτάσεις ή το δικαίωμα είσπραξης φόρων, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικής υπηρεσίας. Οι προνοιάριοι ήταν έφιπποι πολεμιστές, που συμμετείχαν στον πόλεμο επικεφαλής ομάδας, που η αριθμητική της δύναμη ήταν ανάλογη με την έκταση της πρόνοιας που τους είχε παραχωρηθεί.

ii. Πάροικοι: Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, να εξαρτηθούν, δηλαδή, από αυτούς, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία.

iii. Βασιλικοί:   Οι βασιλικοί, που μισθοδοτούνταν για τα αξιώματα που κατείχαν, μονοπωλούν τα κυριότερα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα. Οι βασιλικοί κυριαρχούν πια κοινωνικά και οικονομικά στην Κωνσταντινούπολη και είναι ακόρεστοι για πλούτο, διότι γνωρίζουν ότι κάποια στιγμή μπορεί να χάσουν την αυτοκρατορική εύνοια.

ΘΕΜΑ 2

2.α. Την ημέρα των Χριστουγέννων του έτους 800, στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, ο Κάρολος στέφθηκε, σύμφωνα με το βυζαντινό τυπικό, Μέγας και ειρηνοποιός αυτοκράτωρ, κυβερνήτης του Ρωμαϊκού Κράτους, υπό τις επευφημίες του λαού και του κλήρου. Ο Κάρολος όμως δεν επέλεξε τη Ρώμη, αλλά το Άαχεν ως έδρα του. Εκεί ανήγειρε ένα ανάκτορο, το παρεκκλήσιο του οποίου διακοσμήθηκε με έργα τέχνης από τη Ραβέννα και την υπόλοιπη Ιταλία.

Η στέψη του Καρόλου είχε ως αποτέλεσμα να συνυπάρχουν αντιμέτωπες από το 800 και εξής δυο αυτοκρατορίες, μία ανατολική και μία δυτική. Γι αυτό το λόγο η στέψη θεωρήθηκε από τους Βυζαντινούς ως σκάνδαλο και σφετερισμός των νομίμων και αποκλειστικών δικαιωμάτων τους στη ρωμαϊκή κληρονομιά και κυρίως του δικαιώματος χρήσης του όρου βασιλεύς των Ρωμαίων. Η διάσταση μεταξύ Ανατολής και Δύσης επεκτάθηκε τώρα και στην πολιτική σφαίρα. Η οικουμένη διασπάστηκε γλωσσικά, πολιτικά και θρησκευτικά σε δύο αντίπαλους κόσμους.

Οι Βυζαντινοί ανέμεναν ότι ο Κάρολος θα επιχειρούσε να υποτάξει την Ανατολική Αυτοκρατορία. Ο τελευταίος όμως επιδίωξε και πέτυχε το συμβιβασμό με το βυζαντινό αυτοκράτορα ύστερα από δύσκολες και μακρές διαπραγματεύσεις.

2.β. Για την αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους επιδιώχθηκε μια εκτεταμένη διοικητική μεταρρύθμιση, η δημιουργία των θεμάτων. Τα θέματα αρχικά ήταν στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία του θέματος ασκούσε ο στρατηγός. Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτόπια, δηλαδή κτήματα, από τα έσοδα των οποίων εξασφάλιζαν και συντηρούσαν το άλογο και τον οπλισμό τους. Το κτήμα και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο, Τα πρώτα θέματα οργανώθηκαν στη Μ. Ασία περί τα μέσα του 7ου αιώνα. Αργότερα ο θεσμός αυτός, που επρόκειτο να αποτελέσει τη βάση της οργάνωσης του Μεσοβυζαντινού Κράτους, επεκτάθηκε και στη Βαλκανική Χερσόνησο.

Τα νέα διοικητικά μέτρα είχαν σημαντικές συνέπειες για το αμυντικό σύστημα και την κοινωνική οργάνωση του Βυζαντίου: Οι μισθοφόροι εξέλιπαν, ενώ οι νέοι στρατιώτες-αγρότες αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, επειδή παράλληλα υπερασπίζονταν την ιδιοκτησία τους. Η μικρή και η μεσαία ιδιοκτησία ενισχύθηκαν και για άλλο λόγο: οι μεγάλοι γαιοκτήμονες αποδεκατίστηκαν στη διάρκεια των αβαροσλαβικών επιδρομών και τα χέρσα χωράφια τους καταλήφθηκαν από ελεύθερους αγρότες ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες. Έτσι, η μεσοβυζαντινή κοινωνία αναδιαρθρώθηκε ριζικά. Οι ελεύθεροι αγρότες συγκροτούσαν τώρα τη δυναμικότερη τάξη της, οργανωμένοι σε εύρωστες και ομοιογενείς κοινότητες χωρίων.

ΟΜΑΔΑ Β΄

ΘΕΜΑ 1

Η εικονομαχία κορυφώθηκε επί Κωνσταντίνου του Ε΄, οπότε και προσέλαβε διαστάσεις μιας ανελέητης εκστρατείας εναντίον των μοναχών και των μοναστηριών, που αποτελούσαν τα προπύργια της εικονολατρίας. Η εκστρατεία αυτή νομιμοποιήθηκε από τη σύνοδο της Ιέρειας (754), η οποία καταδίκασε τη λατρεία των εικόνων και αναθεμάτισε τους οπαδούς της. Σύμφωνα με το παράθεμα ο Κωνσταντίνος Ε΄ κινήθηκε με ιδιαίτερη αυστηρότητα εναντίον των μοναχών, τους οποίους και θεωρούσε ειδωλολάτρες. Ήταν, μάλιστα, τέτοια η ένταση που έλαβε ο αγώνας του εναντίον τους, ώστε ορισμένοι ιστορικοί να δηλώνουν πως είναι δύσκολο να αποφασίσει κανείς αν τα μέτρα του είχαν ως στόχο τις εικόνες ή τους μοναχούς. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε΄ τα μοναστήρια μετατράπηκαν σε στρατώνες και σε οπλοστάσια, οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν και απαγορεύτηκε στους πολίτες να καταφεύγουν σε αυτά. Τα μέτρα αυτά είχαν ως συνέπεια τη μαζική μετανάστευση μοναχών σε περιοχές που βρίσκονταν έξω από τη δικαιοδοσία του αυτοκράτορα. Έτσι, στα χρόνια του Λέοντα και του Κωνσταντίνου, μόνο στην Ιταλία κατέφυγαν περίπου 50.000 μοναχοί, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι ιστορικοί.

 Το 787 όμως, επί Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και Ειρήνης, η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε την εικονομαχία. Η εικονομαχία αναζωπυρώθηκε από τους αυτοκράτορες Λέοντα Ε΄ και Θεόφιλο, χωρίς πάντως να έχει την ορμή και το φανατισμό της πρώτης περιόδου. Τελικά, το Μάρτιο του 843, η σύνοδος, που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τη μητέρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, Θεοδώρα, και τους συνεργάτες της, Βάρδα και Θεόκτιστο, αποφάσισε την αποκατάσταση των εικόνων. Η απόφαση της συνόδου αυτής σήμανε την οριστική αποτυχία του κράτους να υποτάξει ολοκληρωτικά στη βούλησή του την Εκκλησία.

ΘΕΜΑ 2

Μετά το 630 το Βυζαντινό κράτος έχασε μεγάλο μέρος των ανατολικών του επαρχιών, απέκτησε όμως με αυτό τον τρόπο εθνολογική ομοιογένεια, καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι του ήταν πλέον Έλληνες ή ελληνόφωνοι. Έτσι, τα Ελληνικά πήραν τη θέση που κατείχαν ως τότε τα Λατινικά, ως επίσημη κρατική γλώσσα. Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται στους επίσημους αυτοκρατορικούς τίτλους. Ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον ελληνικό τίτλο βασιλεύς με την προσθήκη πιστός εν Χριστώ, εγκαταλείποντας τους παλαιούς ρωμαϊκούς τίτλους imperator Romanorum (αυτοκράτωρ Ρωμαίων) caesar (καίσαρ) και augustus (αύγουστος).

Κατά τη γνώμη μου, η εθνολογική ομοιογένεια του Βυζαντινού κράτους αποτελούσε θετικό στοιχείο για τη μελλοντική του πορεία, εφόσον διασφαλιζόταν η εσωτερική του συνοχή και περιορίζονταν δραστικά οι εντάσεις κι οι πιθανές επαναστάσεις στο εσωτερικό του. Η κοινή ελληνική εθνική ταυτότητα σήμαινε πως το σύνολο των πολιτών έθετε παρόμοιους στόχους κι ήταν πρόθυμο να επιδιώξει συνεργατικά την επίτευξή τους, όπως και να υπερασπιστεί τα γενικότερα συμφέροντα του κράτους, καθώς και την εδαφική του ακεραιότητα.

Ιστορία Κατεύθυνσης/Προσανατολισμού: Θέματα Πανελληνίων 2001-2020

Δήμητρα Χριστοδούλου «Τι βλέπει καθαρά ο τεχνίτης»

Giuseppe Recco 

Δήμητρα Χριστοδούλου «Τι βλέπει καθαρά ο τεχνίτης»

Πουλερικό σφαγμένο στο τραπέζι.

Στο πιάτο τα γδαρμένα ψάρια.

Δίπλα, ψωμί σκισμένο απ’ το μαχαίρι:

Όχι νεκρή μα σκοτωμένη φύση

Κηδεύεται ευλαβικά στο τελάρο.

Κι ακούς πίσω απ’ το καστανόμαυρο φόντο

Τη μπουκωμενη οργή.

Αυτή θα οπλίσει πάλι και πάλι το χέρι

Ως εκεί που καμιά ομορφιά δεν ξορκίζει

Κι ούτε λυγμός

Ποτέ εξιλέωσε.

Μόνο χύνονται πάνω στο άθλιο πρότυπο

Τα ίδια και τα ίδια χρώματα

Του φόνου.

Δ. Χριστοδούλου (2007). Λιμός, Αθήνα: Νεφέλη.

Ένας πίνακας «νεκρής φύσης», στον οποίο ο ζωγράφος (τεχνίτης) έχει αποτυπώσει με ακρίβεια διάφορα «νεκρά» αντικείμενα, λειτουργεί ως ερέθισμα σκέψης και προβληματισμού για την ποιήτρια, η οποία «βλέπει καθαρά» τη φονική δράση που χαρακτηρίζει τον ανθρώπινο βίο. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο «τεχνίτης» που βλέπει καθαρά, δεν είναι ο ζωγράφος που αποτυπώνει τα όσα παρατηρεί, αλλά η ποιήτρια που «βλέπει» πάνω στον καμβά την αποτύπωση ενός ολέθριου μοτίβου.

[Ο όρος νεκρή φύση, natura morta, εισάγεται στην ιταλική ορολογία της τέχνης τον 18ο αιώνα. Τότε ακόμα η natura morta θεωρείται ζωγραφική δεύτερης κατηγορίας και αντιδιαστέλλεται προς την «ευγενή» natura vivente, τη ζωντανή φύση, όπου πρωταγωνιστεί ο άνθρωπος.]

«Πουλερικό σφαγμένο στο τραπέζι.

Στο πιάτο τα γδαρμένα ψάρια.

Δίπλα, ψωμί σκισμένο απ’ το μαχαίρι:»

Το περιεχόμενο του πίνακα αποδίδεται γλωσσικά από την ποιήτρια με τρόπο που να τονίζει τη βία που κρύβεται πίσω από τη θανάτωση όσων προηγούμενα υπήρξαν ζωντανά όντα. Οι τρεις μετοχές αυτών των στίχων (σφαγμένο, γδαρμένα, σκισμένο) αποδίδουν πρωτίστως τη φονική διάθεση των ανθρώπων και δευτερευόντως χαρακτηρίζουν τα όσα έχει αποτυπώσει ο ζωγράφος.

Το σφαγμένο πουλερικό, τα γδαρμένα ψάρια, αλλά και το σκισμένο απ’ το μαχαίρι ψωμί συνιστούν σε πρώτο επίπεδο τα όσα επέλεξε ο ζωγράφος να αποδώσει με την τέχνη του, ώστε να φανερώσει τη δυνατότητα της με ακρίβειας αναπαράστασης του υλικού κόσμου. Σε δεύτερο επίπεδο, ωστόσο, λειτουργούν ως τεκμήρια εκείνης της φονικής βιαιότητας που τίθεται στο επίκεντρο του προβληματισμού της ποιήτριας. Η ποιητική τέχνη διερευνά, έτσι, το ουσιαστικό περιεχόμενο του ζωγραφικού πίνακα, ανεξάρτητα από το ποιες υπήρξαν οι αρχικές προθέσεις του ζωγράφου.

«Όχι νεκρή μα σκοτωμένη φύση

Κηδεύεται ευλαβικά στο τελάρο.»

Μ’ ένα καυστικό λογοπαίγνιο η ποιήτρια ανατρέπει την παγιωμένη ορολογία της «natura morta», αφού ό,τι αντικρίζει η ίδια δεν είναι φύση που έχει πεθάνει, αλλά φύση που έχει φονευθεί. Η σκληρότητα πίσω από τη θανάτωση της φύσης έχει μεγαλύτερη σημασία για την ποιήτρια απ’ ό,τι το συγκεκριμένο περιεχόμενο του πίνακα. Έτσι, στη ζωγραφική απόδοση των «νεκρών» αντικειμένων η ίδια βλέπει, όχι μια καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά την απόδοση φόρου τιμής σε ό,τι έχει πέσει θύμα της ανθρώπινης αγριότητας. Η προσωποποιημένη φύση δεν αποτυπώνεται απλώς στο τελάρο του ζωγράφου, αλλά «κηδεύεται» με ευλάβεια, προκειμένου να βρει τη γαλήνη και την ανάπαυση που δεν της δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσει όσο βρισκόταν εν ζωή.

«Κι ακούς πίσω απ’ το καστανόμαυρο φόντο

Τη μπουκωμενη οργή.»

Εκείνο που χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή, κατά την ποιήτρια, δεν είναι τόσο ό,τι είναι ζωγραφικά δοσμένο στον πίνακα, αλλά αυτό που κρύβεται πίσω κι από το πένθιμο φόντο, η «μπουκωμένη», δηλαδή, οργή που συνιστά την κινητήριο δύναμη της φονικής δράσης των ανθρώπων. Το σφαγμένο πουλερικό και τα γδαρμένα ψάρια του πίνακα αποτελούν μέρος μόνο -το μικρότερο- των θυμάτων της οργής, η οποία συχνά οδηγεί τους ανθρώπους σε μια ανηλεή αδελφοκτόνο δράση, τρέποντας σε θύματα, όχι πια τα ζώα και τα πτηνά, αλλά τους συνανθρώπους τους.

Η οργή χαρακτηρίζεται «μπουκωμένη», ώστε να τονιστεί το γεγονός πως δεν κατευνάζεται ποτέ. Παρά το πέρασμα των χρόνων και παρά τις συνεχείς προσπάθειες να διαδοθεί το λυτρωτικό μήνυμα του ανθρωπισμού, η οργή αυτή αδυνατεί να εκτονωθεί. Συνεχίζει, έτσι, να οδηγεί ξανά και ξανά τους ανθρώπους στο ίδιο έγκλημα, χωρίς να διαφαίνεται κάποια προοπτική παρόπλισής της.

«Αυτή θα οπλίσει πάλι και πάλι το χέρι

Ως εκεί που καμιά ομορφιά δεν ξορκίζει

Κι ούτε λυγμός

Ποτέ εξιλέωσε.»

Η προσωποποιημένη οργή είναι αυτή που θα οπλίσει πάλι και πάλι το χέρι του ανθρώπου, οδηγώντας τον σ’ έναν αέναο κύκλο βιαιότητας και φονικής δράσης. Μια αδιάκοπη αίσθηση οργής που πηγάζει από τις κάθε είδους διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, όπως κι από τη δίχως τέλος ανάγκη προάσπισης του συμφέροντος (προσωπικού ή εθνικού).

Το χέρι του ανθρώπου θα συνεχίσει να οδηγείται αδιάκοπα στο έγκλημα, φτάνοντας μέχρι εκείνο το σημείο όπου καμιά «ομορφιά» και κανένα καλλιτεχνικό δημιούργημα, δεν θα μπορεί πια να ξορκίσει το φονικό του έργο. Παρά τη δύναμη της τέχνης να εξωραΐζει καταστάσεις και παρά τη δυνατότητα του ανθρώπου να επιτελεί αγαθά έργα, από ένα σημείο και μετά η φονική του δράση δεν μπορεί μήτε να εξισορροπηθεί μήτε να αποκρυφθεί. Όση ομορφιά κι αν δημιουργήσει ο άνθρωπος, δεν θα μπορεί να κρύψει το άσχημο και βίαιο πρόσωπο της ανθρωπότητας.

Αντιστοίχως, όσο κι αν υπάρχουν εκείνοι που αναγνωρίζουν την εγκληματική δράση των ανθρώπων και θρηνούν γι’ αυτή, η δική τους θλίψη και τα δικά τους δάκρυα δεν μπορούν να διασφαλίσουν την επιθυμητή εξιλέωση για τα τόσα εγκλήματα των ανθρώπων. Δεν υπάρχουν αρκετά δάκρυα, μήτε επαρκής μεταμέλεια, για να επιτευχθεί η εξιλέωση του φονικού έργου των ανθρώπων.

«Μόνο χύνονται πάνω στο άθλιο πρότυπο

Τα ίδια και τα ίδια χρώματα

Του φόνου.»

Πεποίθηση της ποιήτριας, άλλωστε, είναι πως η φονική δράση των ανθρώπων θα συνεχιστεί ως μακάβρια επανάληψη του ίδιου «άθλιου προτύπου». Όσος καιρός κι αν περάσει θα συνεχίσουν οι δημιουργοί να χρησιμοποιούν τα ίδια πένθιμα χρώματα για να αποτυπώνουν το εγκληματικό έργο της ανθρωπότητας, αφού η βιαιότητα μοιάζει να είναι εγγενές χαρακτηριστικό των ανθρώπων.

Ερμηνευτικό σχόλιο

Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το κύριο θέμα του ποιήματος; Ποια είναι η δική σας άποψη σχετικά με αυτό; (150-200 λέξεις)

Κύριο θέμα του ποιήματος, κατά τη γνώμη μου, είναι η ανάγκη προβληματισμού σχετικά με τη βίαιη φύση των ανθρώπων και την τάση τους να οδηγούνται αέναα στο φόνο. Με αφορμή τη «νεκρή φύση» που αποτελεί το περιεχόμενο ενός πίνακα ζωγραφικής (Κηδεύεται ευλαβικά στο τελάρο), το ποιητικό υποκείμενο διερευνά τη θεματική της βίας, ξεκινώντας από τη στάση του ανθρώπου απέναντι στα άλλα έμβια όντα (Στο πιάτο τα γδαρμένα ψάρια) και προχωρώντας περαιτέρω στη γενικότερη καταφυγή του στη βία (Αυτή θα οπλίσει πάλι και πάλι το χέρι). Με την αξιοποίηση μετοχών δηλωτικών της βιαιότητας (σφαγμένο, γδαρμένα, σκισμένο) καθώς και μιας παραστατικής προσωποποίησης (Τη μπουκωμενη οργή) το ποιητικό υποκείμενο αναδεικνύει αυτό που στην πραγματικότητα κρύβεται πίσω από τη ζωγραφική αναπαράσταση, όπως μάς προϊδεάζει από τον τίτλο (Τι βλέπει καθαρά ο τεχνίτης). Αναδεικνύει, δηλαδή, την ακατάπαυστη οργή που οπλίζει διαρκώς το χέρι των ανθρώπων και τους εξωθεί στο ανήλεο φονικό τους έργο. Με δύο επιπρόσθετες προσωποποιήσεις (Ως εκεί που καμιά ομορφιά δεν ξορκίζει / Κι ούτε λυγμός / Ποτέ εξιλέωσε) το ποιητικό υποκείμενο εκφράζει την άποψη πως η εγκληματική αυτή δράση έχει οδηγηθεί σε τόσο ακραίο σημείο, ώστε δεν είναι πια εφικτή η εξιλέωση των ανθρώπων, αφού κανένα καλλιτεχνικό έργο και καμία μεταμέλεια δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως επαρκές αντίβαρο.

Κατά τη γνώμη μου, το ποιητικό υποκείμενο στηλιτεύει ορθώς τη βιαιότητα και τη φονική δράση των ανθρώπων, εφόσον η συνέχισή τους συνιστά οδυνηρή διάψευση της υποτιθέμενης ανόδου του πολιτιστικού και πνευματικού επιπέδου της ανθρωπότητας. Τη στιγμή που επιτυγχάνουμε εκπληκτική πρόοδο σε όλους τους τομείς της επιστήμης, φαίνεται πως είναι ανέφικτο το να τερματίσουμε ή να περιορίσουμε την ανθρωποκτόνο δράση κρατών και ανθρώπων, η οποία -παρά τις όποιες προσπάθειες- συνεχίζει να οδηγείται σε αλλεπάλληλες εξάρσεις.