Η θεατρικότητα στα ποιήματα του Καβάφη

Susi Galloway 

Η θεατρικότητα στα ποιήματα του Καβάφη

Η θεατρικότητα είναι ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει συχνά τα ποιήματα του Καβάφη και γίνεται αντιληπτή όχι μόνο ως ένα εξωτερικό στοιχείο σκηνοθεσίας όσων διαδραματίζονται, αλλά κάποτε εντοπίζεται και στην ουσία του ποιήματος, χρωματίζοντας τις σκέψεις και τις πράξεις των προσώπων. Με τη θεατρικότητα ο Καβάφης επιτυγχάνει να δώσει ζωντάνια και παραστατικότητα στα ποιήματά του, προσελκύοντας ακόμη περισσότερο τον αναγνώστη, αλλά δεν αρκείται σε αυτό. Η θεατρικότητα είναι ένα στοιχείο που συχνά εισέρχεται βαθύτερα στο έργο του Καβάφη, λειτουργώντας ως ένας αξεπέραστος μηχανισμός ειρωνείας. Ενώ, δηλαδή σε μια επιφανειακή ανάγνωση των ποιημάτων αντιλαμβανόμαστε τα θεατρικά στοιχεία ως συστατικά μιας καλοδεχούμενης ενάργειας, στην πραγματικότητα ο ποιητής χρησιμοποιεί τη θεατρικότητα για να υποσκάψει τα θεμέλια της υπόστασης των προσώπων που κινούνται στα ποιήματά του.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ποιήματος στο οποίο ο Καβάφης χρησιμοποιεί τη θεατρικότητα παράλληλα, και ως μέσο παραστατικότητας αλλά και ως μέσο ειρωνείας είναι το ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς». Εδώ βρίσκουμε όλα τα αναγκαία συστατικά της θεατρικότητας: Η τελετή που διοργανώνει η Κλεοπάτρα αποτελεί το κεντρικό θέμα της παράστασης, το στάδιο της Αλεξάνδρειας αποτελεί το χώρο όπου τελείται η παράσταση, τα παιδιά της Κλεοπάτρας λειτουργούν ως άβουλοι ηθοποιοί και οι Αλεξανδρινοί αποτελούν τους πρόθυμους θεατές. Το στοιχείο όμως που προσδίδει στη θεατρικότητα αυτή και μια έντονα ειρωνική λειτουργία είναι το γεγονός ότι η Κλεοπάτρα διοργανώνει όλο αυτό το θέαμα για να εντυπωσιάσει τους υπηκόους της, εκτελώντας ουσιαστικά χρέη σκηνοθέτη, χωρίς όμως να επιτυγχάνει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Η Κλεοπάτρα παρακινημένη από την επιθυμία της να επιδείξει τη δύναμή της καταφεύγει σε μια ανούσια πολιτική κίνηση. Διοργανώνει μια εντυπωσιακή τελετή για να μοιράσει στα παιδιά της τα εδάφη, που κάποτε κατέκτησε ο Μέγας Αλέξανδρος, τα οποία όμως δεν ανήκουν στην ίδια. Κι ενώ η Κλεοπάτρα πιστεύει ότι με την τελετή αυτή θα κατορθώσει να θαμπώσει τους Αλεξανδρινούς στην πραγματικότητα εκείνοι γνωρίζουν ότι όλα αυτά είναι θεατρικά και λόγια. Στο ποίημα αυτό επομένως έχουμε τα στοιχεία θεατρικότητας που χρειάζονται για να προσδώσουν στο ποίημα ζωντάνια και παραστατικότητα, παράλληλα όμως η θεατρικότητα αυτή χαρακτηρίζει και τη βασική πράξη του ποιήματος, την τελετή της Κλεοπάτρας, υπονομεύοντας σε απόλυτο βαθμό την προσπάθεια της βασίλισσας.
Μια παρόμοια χρήση της θεατρικότητας συναντάμε και στο ποίημα «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)», στο οποίο όμως δεν μπορούμε με βεβαιότητα να αποδεχτούμε ή να αποκλείσουμε την ειρωνική λειτουργία της. Στο ποίημα αυτό πέντε αρωματισμένοι νέοι φέρνουν έναν ηθοποιό να τους διαβάσει επιγράμματα για να διασκεδάσουν. Η ανάγνωση όμως του επιγράμματος που χαράχτηκε στον τάφο του Αισχύλου προκαλεί την αγανάκτηση ενός νέου, καθώς στο επίγραμμα αυτό που συντέθηκε από τον ίδιο τον Αισχύλο δε γίνεται καμία αναφορά στο ποιητικό του έργο. Για τον Αισχύλο το σημαντικότερο επίτευγμά του υπήρξε η συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. κατά την οποία οι Αθηναίοι νίκησαν τους Πέρσες. Ο νέος αγανακτεί με τον τραγικό ποιητή και σε μία γεμάτη ένταση αποστροφή προς αυτόν, απαιτεί το ποιητικό έργο να τίθεται πάντοτε πρώτο και όχι να παραμερίζεται προς χάριν των πολεμικών κατορθωμάτων. Σε αυτό το ποίημα τόσο η παρουσία του ηθοποιού που διαβάζει τα επιγράμματα, όσο και η γεμάτη στόμφο ομιλία του νέου αποτελούν ικανά στοιχεία θεατρικότητας, τα οποία προσφέρουν στο ποίημα έντονη παραστατικότητα. Ο βασικός προβληματισμός όμως είναι κατά πόσο η θεατρικότητα λειτουργεί ειρωνικά εις βάρος του νέου που τολμά να κρίνει τον Αισχύλο. Αν θεωρήσουμε ότι ο Καβάφης συμφωνεί με τις απόψεις του νεαρού τότε δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ειρωνική χρήση της θεατρικότητας, αν όμως θεωρήσουμε ότι ο ποιητής δε συμφωνεί μαζί του, τότε τα στοιχεία θεατρικότητας που σχετίζονται με το νέο, δηλαδή το ότι πετάγεται όρθιος κι αρχίζει να μιλά με ένταση, οι υπερβολικές φράσεις που χρησιμοποιεί - κηρύττω, απαιτώ – καθώς και το γεγονός ότι απευθύνει το λόγο στον Αισχύλο, που είχε ζήσει σχεδόν εννέα αιώνες πριν από το νέο, τότε όλα αυτά έχουν ως αποκλειστικό σκοπό να μειώσουν την αξία της άποψης του νέου.
Στο ποίημα πάντως που η θεατρικότητα χρησιμοποιείται με ιδιαίτερα αριστοτεχνικό τρόπο από τον Καβάφη είναι το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», όπου από την πρώτη κιόλας στιχομυθία, που κλείνει με την προκλητική απάντηση, “είναι οι βάρβαροι να φτάσουν σήμερα”, ο ποιητής κερδίζει την προσοχή του αναγνώστη και φροντίζει στην πορεία με κάθε ανάλογη απάντηση αυτού του παράδοξου διαλόγου να αυξάνει την περιέργεια και το ενδιαφέρον μας. Ο κρυπτικός αυτός διάλογος, με τη θεματική της έλευσης των Βαρβάρων, μας παραπέμπει άμεσα σε θεατρικούς διαλόγους και μας προδιαθέτει για μία κορύφωση. Κι ενώ με κάθε νέα απάντηση περιμένουμε κάποιο στοιχείο που θα μας αποκαλύψει το λόγο που οι κάτοικοι αυτής της πολιτείας περιμένουν με ανυπομονησία τον ερχομό των Βαρβάρων καταλήγουμε στην κορύφωση – διάψευση, που αφενός δε μας λύνει την απορία κι αφετέρου μας παρασύρει στην απογοήτευση των πολιτών που συνειδητοποίησαν ότι οι Βάρβαροι δεν υπάρχουν πια. Η αποκωδικοποίηση του ποιήματος δε γίνεται εύκολα και η αποκάλυψη ότι οι Βάρβαροι συμβολίζουν την επιστροφή σε μια απλούστερη μορφή κοινωνικής διαβίωσης, δεν έρχεται χωρίς τη βοήθεια του ίδιου του ποιητή που μας έχει δώσει την εξήγηση του ποιήματος σε ένα από τα σχόλια του. Παρά τη δυσκολία όμως που συναντάμε στην ερμηνεία του κεντρικού συμβόλου, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι σε αυτό το ποίημα η θεατρικότητα λειτουργεί με ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο, καθώς η διαλογική του μορφή κερδίζει την προσοχή μας από τους πρώτους κιόλας στίχους και μας συνοδεύει σ’ όλη την πορεία μέχρι την κορύφωση του διαλόγου και το καταληκτικό ειρωνικό σχόλιο του ποιητή που με την αρτιότητά του απέκτησε αποφθεγματική αξία.
Η διαλογική μορφή, τα πρόσωπα που συνομιλούν, η αποστροφή του ποιητή προς κάποιον υποτιθέμενο ακροατή, οι κινήσεις των προσώπων, όπως και εν γένει κάθε ένδειξη δράσης των προσώπων στα ποιήματα του Καβάφη, αποτελούν χαρακτηριστικά συστατικά της θεατρικότητας. Το ενδιαφέρον, όμως, στην ποίηση του Καβάφη δεν είναι ότι κατόρθωσε να αξιοποιήσει όλα αυτά τα στοιχεία δράσης για να δώσει ζωντάνια στα ποιήματά του, αυτό είναι δεδομένο για πολλούς ποιητής, το σημαντικότερο και ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι ότι ο τεχνίτης αυτός του ειρωνικού λόγου, κατόρθωσε να εντάξει τη θεατρικότητα στους πολλούς και ποικίλους μηχανισμούς ειρωνείας που χρησιμοποιεί στην ποίησή του.