Εξετάσεις Ομογενών 2003 «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...»

Tarak Mahadi 

Εξετάσεις Ομογενών 2003 «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου...»

Κωνσταντίνος Καβάφης (1863 - 1933)  Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου  ποιητού εν Κομμαγηνή˙ 595 μ.Χ.

Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου

είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.

Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάπως ξέρεις από φάρμακα˙

νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.

Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. —

Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάμνουνε—για λίγο—να μη νοιώθεται η πληγή.

(1921)

1. νάρκης του άλγους δοκιμές˙ δοκιμές νάρκης του άλγους˙ απόπειρες να κατευνασθεί ο πόνος.

2. εν Φαντασία και Λόγω˙ με τη δύναμη της φαντασίας που συλλαμβάνει και με τη μαγική λειτουργία του λόγου, δηλ. της γλώσσας, που πραγματοποιεί τη σύλληψη.

Β΄. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Σε ποια κατηγορία ποιημάτων του Κ. Καβάφη εντάσσεται το ποίημα: «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή˙ 595 μ.Χ.» (Μονάδες 5) Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα στοιχεία του ποιήματος. (Μονάδες 10)

Μονάδες 15

Το ποίημα αυτό τοποθετείται σε ιστορικό πλαίσιο, αποδίδει όμως σκέψεις ενός μη ιστορικά υπαρκτού προσώπου, οπότε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ψευδοϊστορικό ή ιστορικοφανές. Συνάμα, με βάση τον προβληματισμό του ποιητικού υποκειμένου, το ποίημα λαμβάνει φιλοσοφικό χαρακτήρα.

Το ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος υπηρετείται, μέσω του τίτλου, με την τοποθέτηση του εσωτερικού μονολόγου που ακολουθεί, στα 595 μ.Χ., στο ιστορικό κρατίδιο της Κομμαγηνής. Η Κομμαγηνή που βρίσκεται στα βορειοανατολικά της Συρίας, υπήρξε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι το 638 μ.Χ., οπότε και καταλήφθηκε από τους Άραβες.

Το γεγονός εντούτοις ότι το ποίημα αποδίδει σκέψεις του ποιητή Ιάσωνος Κλεάνδρου, ο οποίος είναι ένα φανταστικό πρόσωπο, δημιουργημένο από τον Καβάφη, καθιστά σαφή την επίπλαστη ιστορικότητα του ποιήματος.

Η ψευδοϊστορική διάσταση του ποιήματος εξαντλείται πάντως στα πλαίσια του τίτλου καθώς σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο δεν υπάρχουν αναφορές σε ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα. Έτσι, ο πόνος του ποιητή για το γήρασμα της μορφής του, η προσφυγή του στην Τέχνη της Ποιήσεως για την εξεύρεση μιας προσωρινής έστω παραμυθίας, και η αναφορά στην αναλγητική δράση της φαντασίας και του λόγου  αποκαλύπτουν τη φιλοσοφική διάσταση του ποιήματος.

2. «Είναι ένας από τους εκτενέστερους τίτλους ποιημάτων που έγραψε ποτέ ο Καβάφης. Όχι χωρίς λόγο γιατί το ιστορικό άλλοθι αυτού του εσωτερικού μονολόγου περιορίζεται στον τίτλο, και έτσι η ταύτιση των δύο ποιητών γίνεται σχεδόν αναπόφευκτη» (Γ.Π. Σαββίδης, Μικρά καβαφικά, Α΄, Ερμής 1996, σ. 294).

Να επαληθεύσετε την άποψη αυτή με συγκεκριμένες αναφορές στο ποίημα.

Μονάδες 20

Στον τίτλο: «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου  ποιητού εν Κομμαγηνή˙ 595 μ.Χ.», εντοπίζονται οι μοναδικές αναφορές του ποιήματος στον ιστορικό τόπο της Κομμαγηνής, στο χρόνο της υποτιθέμενης δράσης (595 μ.Χ.) και στο φανταστικό πρόσωπο του Ιάσωνος Κλεάνδρου. Ενώ το υπόλοιπο ποίημα, που δίνεται ως ο εσωτερικός μονόλογος ενός ποιητή, δεν περιέχει αναφορές ή στοιχεία που θα μπορούσαν να αποκλείσουν την ταύτιση του ποιητή με τον Καβάφη.

Η κτητική αντωνυμία του πρώτου στίχου «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου» τονίζει την προσωπική διάσταση του βιώματος, που αποδίδεται στον ποιητή Κλεάνδρου μόνο λόγω της αναφοράς που γίνεται σ’ αυτόν στα πλαίσια του τίτλου. Εφόσον διαβάζουμε για τη μελαγχολία του ποιητή Ιάσωνος Κλεάνδρου, εικάζουμε πως τα λόγια που ακολουθούν ανήκουν σ’ εκείνον. Εντούτοις, στο περιεχόμενο του ποιήματος δεν υπάρχει κανένα στοιχείο ή ένδειξη που να καθιστά αναγκαία την ταύτιση του αφηγούμενου προσώπου με τον Ιάσονα Κλεάνδρου.

Το πρώτο πρόσωπο του ποιήματος κυριαρχεί «Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά. / Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως», αλλά σε κανένα σημείο δεν αποδίδεται κατηγορηματικά στον φανταστικό ποιητή. Έτσι, αν η ανάγνωση του ποιήματος γίνει χωρίς να ληφθεί υπόψη ο τίτλος του ή αν υιοθετηθεί ο αρχικός του τίτλος «Μαχαίρι», τότε η μελαγχολία και ο πόνος που εκφράζεται στο ποίημα, μπορεί να εκληφθεί ως μια επώδυνη και ιδιαιτέρως προσωπική εξομολόγηση του ίδιου του Καβάφη.

Κατανοούμε, λοιπόν, πως ο εκτενής τίτλος του ποιήματος λειτουργεί ως το μοναδικό μέσο αποστασιοποίησης του Καβάφη από το περιεχόμενο του ποιήματος. Το γεγονός ότι στο κύριο μέρος του ποιήματος δεν εντάσσει τοπικές ή χρονολογικές αναφορές, ούτε κάποια ρητή αναφορά στον Ιάσονα, καθιστά σαφή την πρόθεση του Καβάφη να επιτρέψει την εν μέρει ταύτισή του με το φανταστικό προσωπείο του Ιάσονα. Παρά, δηλαδή, τις λεπτομέρειες που δίνει ο τίτλος σχετικά με τον τόπο, το χρόνο και το πρωταγωνιστικό πρόσωπο του ποιήματος, περνώντας στο ίδιο το ποίημα ο Καβάφης ενδιαφέρεται κυρίως για την ειλικρινή αποτύπωση του συναισθήματος και όχι για την απόκρυψη της προσωπικής του εμπλοκής.

Ό,τι απασχολεί τον Ιάσονα Κλεάνδρου, ό,τι προκαλεί τόσο έντονο πόνο στον φανταστικό ποιητή, πονά και τον ίδιο τον Καβάφη και πολύ περισσότερο απηχεί διαχρονικές ανησυχίες πολλών ανθρώπων.

3. Με ποια εκφραστικά μέσα ο ποιητής:

α) εκφράζει την αγωνία του για τη φθορά που συμπορεύεται με τα γηρατειά;

β) επιτυγχάνει την επικοινωνία του με την “Τέχνη της Ποιήσεως”;

Μονάδες 20

α) Η αγωνία του ποιητή δίνεται με ιδιαίτερη ενάργεια μέσω του εσωτερικού μονολόγου, που χάρη στο πρώτο πρόσωπο, εκφράζει την εξομολογητική διάθεση του ποιητή και την ειλικρίνεια των λόγων του.

Η βασική έκφραση της έντασης του πόνου που αισθάνεται ο ποιητής δίνεται με το στίχο: «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι». Στον στίχο αυτό εντοπίζουμε το σχήμα της υπαλλαγής, καθώς το επίθετο «φρικτό» αντί να προσδιορίζει το ουσιαστικό «πληγή» (φρικτή πληγή), τίθεται ως επιθετικός προσδιορισμός του ουσιαστικού «μαχαίρι». Με το σχήμα αυτό ο ποιητής στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στη λέξη μαχαίρι, που αποκαλύπτει πολύ εμφατικά την οξύτητα του πόνου, που βιώνει ο ποιητής.

Παράλληλα στο στίχο αυτό έχουμε και τη μεταφορική χρήση της λέξης «πληγή», με την οποία ο ποιητής παρουσιάζει τον εσωτερικό του πόνο ως ένα σωματικό τραύμα, μια μαχαιριά.

Η επανάληψη αυτού του στίχου «Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. —» και στη δεύτερη στροφή του ποιήματος, αποδίδει με έμφαση τον πόνο του ποιητή. Συνάμα, η παύλα με την οποία κλείνει η δεύτερη επανάληψη του στίχου, καλεί τον αναγνώστη σε μια παύση, ώστε να αντιληφθεί πληρέστερα το μέγεθος του πόνου που συγκλονίζει τον ποιητή.

«Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.» Η άρνηση στον στίχο αυτό που δίνεται τόσο με το αρνητικό μόριο όσο και με την αρνητική έννοια της αόριστης αντωνυμίας, εκφράζουν την πλήρη απουσία υπομονής και ελπίδας του ποιητή.

β) «Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως» στο στίχο αυτό ο ποιητής με μια αποστροφή διακόπτει τη ροή των σκέψεών του και απευθύνεται στην προσωποποιημένη Τέχνη της Ποιήσεως. Η κλητική της λέξης Τέχνη αποκαλύπτει και το σχήμα της προσφώνησης που ενυπάρχει στην αποστροφή του ποιητή προς την Τέχνη του. Αντιστοίχως, αποστροφή και προσφώνηση έχουμε και στο στίχο «Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως».

Ο ποιητής με τη χρήση του β΄ προσώπου (εις σε – φέρε), απευθύνει το λόγο στην προσωποποιημένη Τέχνη της Ποιήσεως, αναδεικνύοντας την αίσθηση οικειότητας, αλλά και εμπιστοσύνης που χαρακτηρίζει την επικοινωνία του με την Τέχνη που επί χρόνια υπηρετεί.

Επιπλέον, ο ποιητής προσωποποιεί όχι μόνο την τέχνη του, αλλά και τη Φαντασία και το Λόγο, τους δύο φορείς της αναλγητικής δράσης που μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ποιητικής δημιουργίας.

Στα πλαίσια της επικοινωνίας του ποιητή με την τέχνη του, τονίζεται πως τα φάρμακά της δεν είναι παρά «νάρκης του άλγους δοκιμές». Στο στίχο αυτό εντοπίζουμε το σχήμα της αναστροφής καθώς οι λέξεις δεν τίθενται στη φυσική τους σειρά «δοκιμές νάρκης του άλγους». Ο ποιητής προτάσσει τη λέξη «νάρκης» για να δώσει έμφαση στην αναλγητική δράση της τέχνης του. Επίσης, στο στίχο αυτό έχουμε και σχήμα υπερβατό, μιας και ανάμεσα στις λέξεις «δοκιμές» και «νάρκης» που έχουν στενή σχέση μεταξύ τους, παρεμβάλλεται η λέξη «άλγους».

4. Να σχολιάσετε σε μία παράγραφο τους παρακάτω στίχους του ποιήματος:

Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι —

Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάμνουνε—για λίγο—να μη νοιώθεται η πληγή.

Μονάδες 25

Με τον πρώτο στίχο ο ποιητής εκφράζει την ένταση του πόνου που του προκαλεί η φθορά του χρόνου, πόνο που αισθάνεται σαν μια μαχαιριά. Ο στίχος αυτός μάλιστα κλείνει με μια παύλα, σημείο στίξης που απαιτεί μια παύση στην ανάγνωση, ώστε να γίνει πληρέστερα αντιληπτός ο πόνος που βιώνει ο ποιητής. Κατόπιν, ο ποιητής στρέφεται στην Τέχνη της Ποιήσεως, την τέχνη που έχει για χρόνια υπηρετήσει με συνέπεια και με τη συνδρομή της οποίας ελπίζει να βρει παρηγοριά για τη μεγάλη του θλίψη. Με τα φάρμακα της ποίησης, με τη δημιουργική δύναμη δηλαδή της ποιητικής τέχνης, ο ποιητής προσδοκά να απομακρύνει τη σκέψη του από τη σωματική του φθορά που τόσο τον πληγώνει. Εντούτοις, ο ποιητής γνωρίζει πως η παραμυθία που μπορεί να του προσφέρει η ποίηση δεν μπορεί παρά να είναι πρόσκαιρη, καθώς το γήρασμα της μορφής είναι μη αναστρέψιμο. Το μόνο που μπορεί να επιτύχει ο ποιητής είναι σύντομες καταφυγές στον δημιουργικό κόσμο της φαντασίας, κατά τις οποίες θα λησμονεί για λίγο το γήρασμα της μορφής του που τόσο τον στενοχωρεί.

5. Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται το θέμα της σχέσης που έχει η Ποίηση με το Χρόνο που περνά στο ποίημα του Κ. Καβάφη : «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή˙ 595 μ.Χ.» και στο απόσπασμα από το ποίημα του Τ. Λειβαδίτη «Φύλλα Ημερολογίου» που ακολουθεί :

Τάσος Λειβαδίτης, «Φύλλα ημερολογίου» (απόσπασμα)

Ποιος ξέρει τι θα συμβεί αύριο, ή ποιος έμαθε ποτέ τι συνέβη χτες,

τα χρόνια μου χάθηκαν εδώ κι εκεί, σε δωμάτια, σε τραίνα, σε όνειρα (. . .)

Κύριε¹, αδίκησες τους ποιητές δίνοντάς τους μόνο έναν κόσμο,

κι όταν πεθάνω θα ’θελα να με θάψουν σ’ ένα σωρό από φύλλα ημερολογίου

για να πάρω και το χρόνο μαζί μου.

Κι ίσως ό,τι μένει από μας² να ’ναι στην άκρη του δρόμου μας

ένα μικρό μη με λησμόνει³.

(Τάσος Λειβαδίτης, «Τα χειρόγραφα του Φθινοπώρου», Κέδρος, Αθήνα 1990, σ.13).

1. Κύριε˙ επίκληση στο Θεό.

2. Κι ίσως ό,τι μένει από μας˙ από μας τους ποιητές.

3. ένα μικρό μη με λησμόνει˙ αγριολούλουδο. Εδώ χρησιμοποιείται μεταφορικά και σημαίνει μη με ξεχνάς.

Ο Τάσος Λειβαδίτης στο απόσπασμα του ποιήματός του πραγματεύεται σημαντικές πτυχές της έννοιας του χρόνου. Αρχικά αναφέρεται στην ελλιπή αντίληψη των ανθρώπων για το χρόνο που περνά ή το χρόνο που έρχεται, η οποία επί της ουσίας συνίσταται σε αποσπασματικές μόνο κατανοήσεις στιγμών και όχι σε μια συνολική πρόσληψή του. Οι πολλαπλοί περιορισμοί της ανθρώπινης σκέψης δεν επιτρέπουν παρά μόνο τη μερική θέαση του χρόνου, γεγονός που αιτιολογεί την αδυναμία των ανθρώπων να αντιληφθούν στις πλήρεις προεκτάσεις τους γεγονότα που συνέβησαν και άρα γεγονότα που εξ ανάγκης θα ακολουθήσουν.

Έπειτα, ο ποιητής στρέφει την προσοχή του στη θεματική που κυρίως τον απασχολεί, στην αδυναμία του δηλαδή να αξιοποιήσει πλήρως το χρόνο που του δόθηκε. Τα χρόνια του πέρασαν σε δωμάτια, σε ταξίδια και επιδιώξεις ονείρων, τη στιγμή που θα έπρεπε ως ποιητής να αξιοποιεί κάθε στιγμή, αφιερώνοντάς τη στην ποίηση. Όπως είναι λογικό η σαρωτική δύναμη της καθημερινότητας, με τις πλείστες υποχρεώσεις αλλά και με τις καίριες επιδιώξεις, κρατά τον ποιητή μακριά από το έργο που θα έπρεπε κυρίως να τον απασχολεί, από την ποιητική δημιουργία. Γι’ αυτό ο ποιητής εκφράζει το παράπονό του προς το Θεό που έδωσε στους ποιητές μόνο ένα κόσμο, υπό την έννοια πως ο ποιητής που είναι υποχρεωμένος να ζει και να κινείται αποκλειστικά στον κόσμο της καθημερινής πραγματικότητας, δεν μπορεί να αφοσιωθεί πλήρως στην τέχνη του. Είναι αναπόφευκτο πως θα παρασυρθεί από τα σημαντικά ή λιγότερο σημαντικά γεγονότα της ζωής, χάνοντας πολύτιμο χρόνο.

Έτσι, η επιθυμία του Λειβαδίτη είναι να ταφεί μαζί με πολλά φύλλα ημερολογίου, για να πάρει μαζί του το χρόνο. Εκεί στην απόλυτη απραξία και γαλήνη, θα έχει ίσως τη δυνατότητα να υποτάξει το χρόνο, καθώς όχι μόνο θα είναι ελεύθερος να τον αξιοποιήσει όπως ακριβώς θέλει, αλλά και να κατανοήσει τις ποικίλες διασυνδέσεις που το πέρασμα του προκαλεί και φυσικά τους τρόπους που επηρεάζει την πραγματικότητα και τη συνέχεια των γεγονότων.

Η αδυναμία, άλλωστε, των ποιητών να απομακρυνθούν από τις υποχρεώσεις της πραγματικότητας και να αφιερώσουν το χρόνο τους αποκλειστικά στην ποιητική δημιουργία είναι ο λόγος που στο τέλος δεν μένει από αυτούς τίποτε περισσότερο από ένα λουλούδι, από ένα «μη με λησμόνει». Οι ποιητές, δηλαδή, κατορθώνουν να δώσουν ένα ελάχιστο έργο σε σχέση με αυτό που έχουν τη διάθεση και την ικανότητα να δημιουργήσουν. Η ποίηση, άλλωστε, είναι μια τέχνη που απαιτεί αφθονία χρόνου, καθώς για κάθε ποίημα ο δημιουργός οφείλει να δουλέψει πολύ τόσο για τη σύλληψη του θέματος όσο και για την άρτια αποτύπωσή του.

Ο Λειβαδίτης, επομένως, στη σύνθεσή του αντικρίζει το χρόνο ως βασικό απαιτούμενο της τέχνης του και εκφράζει την απογοήτευσή του για το γεγονός ότι οι ποιητές είναι αναγκασμένοι να χάνουν πολύτιμο χρόνο μπλεγμένοι στα δίχτυα της καθημερινότητας και των πολλαπλών υποχρεώσεων της ζωής.

Με μια διαφορετική προσέγγιση ο Κωνσταντίνος Καβάφης αντικρίζει το πέρασμα του χρόνου σε σχέση με τη φθοροποιό του δράση και την καταστροφική απώλεια της νεότητας. Ο χρόνος που περνά είναι η αιτία που προκαλεί ανείπωτο πόνο στον ποιητή, όχι γιατί δεν τον αξιοποιεί για χάρη της τέχνης του, αλλά γιατί τον φθείρει σωματικά και άρα του στερεί τη χαρά της ζωής που μόνο η νεότητα μπορεί να γνωρίσει. Μπροστά, λοιπόν, σ’ αυτή την επώδυνη κίνηση του χρόνου ο Καβάφης βρίσκει ως μόνη ελπίδα παρηγοριάς την Ποίηση. Η ενασχόλησή του με την Τέχνη του είναι η μόνη δυνατότητα που έχει ο ποιητής να λησμονήσει, έστω και για λίγο, τις τραγικές συνέπειες που έχει επιφέρει στη μορφή του το πέρασμα του χρόνου.

Με την ποίηση, επομένως, ο Καβάφης προσδοκά μερικές στιγμές πράυνσης του πόνου, καθώς αφοσιωμένος στην απαιτητική ποιητική δημιουργία θα λησμονεί την αιτία του πόνου του.

Ο χρόνος, επομένως, είτε ως πηγή πόνου λόγω της φθοροποιού του δράσης είτε ως στιγμές που διαβαίνουν ανεκμετάλλευτες ωθεί και τους δύο ποιητές στην ποιητική δημιουργία.