Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» [Τι δηλώνουν οι επαναλήψεις λέξεων και φράσεων]

Austin Tott

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

Στο ποίημα παρατηρούνται συνεχείς επαναλήψεις λέξεων και φράσεων (π.χ. υπεροψίαν και μέθην, ελληνικά ποιήματα, τι αναβολή κ.ά.). Τι δηλώνουν οι επαναλήψεις αυτές, κατά τη γνώμη σας;

Ο Καβάφης στην ποίησή του αποφεύγει γενικώς τις επαναλήψεις λέξεων, ωστόσο όταν καταφεύγει σ’ αυτόν τον εκφραστικό τρόπο το κάνει για να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και προσοχή στις λέξεις και φράσεις που επιλέγει να επαναλάβει.

Η φράση «υπεροψίαν και μέθην» κατέχει κεντρική θέση στο ποίημα, καθώς φανερώνει τα συναισθήματα κάθε φιλόδοξου ανθρώπου, όταν αυτός κατορθώνει να πάρει στα χέρια του την εξουσία που διεκδικεί. Η επανάληψη της φράσης αυτής στην καταληκτική στροφή του ποιήματος γίνεται αφενός για να δείξει την επίμονη επιστροφή αυτής της ιδέας στη σκέψη του Φερνάζη κι αφετέρου λειτουργεί ως επισφράγισμα, ως συμπέρασμα που ολοκληρώνει την ποιητική σύνθεση του Καβάφη. Έτσι, με τη φράση αυτή φανερώνεται και τονίζεται η διαχρονικά πραγματική φύση των υπέρμετρα φίλαρχων ανθρώπων και ηγετών -κι όχι μόνο του Δαρείου και του Μιθριδάτη- οι οποίοι κινούνται με βάση την αλαζονεία που τους επιτρέπει να θεωρούν εαυτούς καλύτερους όλων και φυσικά της εθιστικής δύναμης που εμπεριέχεται στην κατοχή εξουσίας και δύναμης.

Η φράση «ελληνικά ποιήματα» επαναλαμβάνεται για να τονιστεί εμφατικά το άκαιρο της ποίησης σε με εμπόλεμη περίοδο. Θα ήταν το δίχως άλλο παράδοξο να έχει ο Μιθριδάτης το χρόνο ή τη διάθεση να ασχοληθεί με ποίηση τη στιγμή που ξεκινούσε μια φιλόδοξη εκστρατεία εναντίον των Ρωμαίων. Θα πρέπει, πάντως, να προσεχθεί πως με τον επιθετικό προσδιορισμό «ελληνικά» ο Καβάφης επιτυγχάνει να περάσει και να τονίσει πως ο Φερνάζης συνθέτει το ποίημά του στην ελληνική γλώσσα. Με αυτόν τον τρόπο ο ποιητής μας υπενθυμίζει πως το βασίλειο του Πόντου ενείχε έντονα το ελληνικό στοιχείο και πως ο Μιθριδάτης, αν και ιρανικής καταγωγής από τον πατέρα του, είχε ωστόσο ελληνικές ρίζες από τη μεριά της μητέρας του της Λαοδίκης. Ο Μιθριδάτης, άλλωστε, είχε εκπαιδευτεί κατά τα ελληνικά πρότυπα και ήταν καλός γνώστης της ελληνικής γλώσσας. Εδώ, βέβαια, λανθάνει και μια ειρωνική χροιά, καθώς ο ελληνομαθής ηγεμόνας, που είχε με τη δράση του στηρίξει ιδιαίτερα την εδραίωση του ελληνικού πολιτισμού στο κράτος του, δεν είχε γίνει πραγματικός κοινωνός της ελληνικής παιδείας και παρέμενε ένας άκρως φιλόδοξος άνθρωπος, που είχε κυρίως κατά νου την προσωπική του ανάδειξη κι όχι τις πραγματικές αξίες του ελληνικού πολιτισμού.

Η επανάληψη της φράσης «τι αναβολή» λειτουργεί ειρωνικά, καθώς φανερώνει εμφατικά την απόγνωση και την αγανάκτηση του Φερνάζη, σε ό,τι αφορά τα προσωπικά του σχέδια, την ανάδειξή του δηλαδή με το επικό ποίημα που συνθέτει. Ο ποιητής έτσι εμφανίζεται να απελπίζεται πρωτίστως για το γεγονός ότι το ξέσπασμα του πολέμου αναβάλλει την ανάδειξή του και την αποστόμωση των επικριτών του. Ενώ, μόνο σε δεύτερο επίπεδο μοιάζει να συνειδητοποιεί πως η σύγκρουση με τους Ρωμαίους ενέχει και σημαντικούς κινδύνους για την ασφάλεια του βασιλείου.

Στο ποίημα επαναλαμβάνεται κι η φράση «ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ» στην οποία εμπεριέχονται και τα προσωνύμια του βασιλιά. Με την εκτενή αυτή φράση που τιμά τον Μιθριδάτη υποδηλώνεται σε πρώτη ανάγνωση η αφοσίωση του Φερνάζη στον ένδοξο ηγέτη του. Ο ποιητής φαίνεται πως τρέφει ιδιαίτερο σεβασμό για τον βασιλιά του, στοιχείο που θα λάβει ειρωνική διάσταση, όταν το ξέσπασμα του πολέμου αφήσει να διαφανεί η πιθανότητα μιας αλλαγής στην ηγεσία του τόπου και θέσει έτσι σε αμφιβολία την αφοσίωσή του σε αυτόν. Επιπλέον, γίνεται σαφές πως παρά το γεγονός ότι ο Φερνάζης προσφωνεί με όλη τη σχετική επισημότητα τον βασιλιά του, δεν έχει ωστόσο εμπιστοσύνη στη δυνατότητά του να κερδίσει αυτόν τον πόλεμο. 

[Ο Μιθριδάτης δικαίως χαρακτηρίζεται ως ένδοξος, καθώς υπήρξε ο σημαντικότερος βασιλιάς του Πόντου. Στα χρόνια της δικής του βασιλείας και χάρη στην υπέρμετρη φιλοδοξία του είχε κατορθώσει να κατακτήσει το βασίλειο του Βοσπόρου, τα νοτιοανατολικά παράλια του Εύξεινου Πόντου, καθώς και αρκετές πόλεις των θρακικών παραλίων (Οδησσό, Μεσημβρία, Απολλωνία κ.ά). Συνάμα είχε επεκτείνει την κυριαρχία του και προς την περιοχή της Μικράς Αρμενίας, διατηρώντας παράλληλα και τον έλεγχο του κράτους της Καππαδοκίας.] 

Το προσωνύμιο Ευπάτωρ υποδηλώνει πως κατάγεται από πατέρα ευγενούς και καλής γενιάς, ενώ το Διόνυσος που φανερώνει την ελληνική πτυχή της καταγωγής του, τού αποδόθηκε καθώς σύμφωνα με μία παράδοση είχε χτυπήσει κεραυνός την κούνια του όταν ήταν μωρό, κάτι που παρέπεμπε στις μυθικές διηγήσεις για τη γέννηση του θεού Διονύσου. Η επανάληψη αυτού του προσωνυμίου με την υπενθύμιση της κατά το ήμισυ ελληνικής καταγωγής του Μιθριδάτη, προσδίδει στο ποίημα και ένα ειδικότερο ελληνικό ενδιαφέρον.