Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» [Ποια μέρη του λόγου πλεονάζουν στο ποίημα]

Peter Cakovsky

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» [Ποια μέρη του λόγου πλεονάζουν στο ποίημα]

- Τα ποιήματα του Σαχτούρη διακρίνονται για την απλή γλώσσα και το λιτό λεξιλόγιό τους. Ποια μέρη του λόγου πλεονάζουν στο συγκεκριμένο ποίημα και ποιος είναι ο ρόλος τους;

[Το ποίημα κυριαρχείται από ουσιαστικά και ρήματα. Έτσι ο λόγος αποκτά πυκνότητα και βάθος.]

Ο Σαχτούρης συνθέτει τις ποιητικές του εικόνες βασιζόμενος στη χρήση απλής και λιτής γλώσσας, καθιστώντας τες εύκολα προσλήψιμες από τον αναγνώστη. Έτσι, με τη χρήση κυρίως ουσιαστικών, που αποδίδουν πολύ συγκεκριμένα αντικείμενα ή πράγματα, οικεία στον αναγνώστη, και ρημάτων, που δηλώνουν ενέργεια ή καθήκον, κατορθώνει να ενισχύσει την πυκνότητα του λόγου. Πρόθεση του ποιητή είναι να διατηρήσει την προσοχή του αναγνώστη στον οριζόμενο χώρο, στις ενέργειες του ποιητικού υποκειμένου και στην έννοια του καθήκοντος που κατευθύνει τις ενέργειες αυτές. Έτσι η πλειονότητα των λέξεων που χρησιμοποιεί είναι ρήματα (έσφιξα, πρέπει, να ελέγξω, πρέπει, να πετάω) και ουσιαστικά (μπαξές, αίμα, ουρανός, χιόνι, σκοινιά, αστέρια, κληρονόμος, πουλιών, φτερά).

Μπορούμε ωστόσο να εντοπίσουμε και άλλα μέρη του λόγου τα οποία έχουν επιλεχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύουν το μεταδιδόμενο μήνυμα και να καθιστούν σαφέστερη την αξία της προσπάθειας του ποιητή. Ξεχωρίζουμε τη χρήση των επιθέτων «γεμάτος» αίμα, «λίγο» χιόνι, τα οποία προσδιορίζουν τα κύρια συστατικά του ουράνιου μπαξέ κατά τρόπο ποσοτικό. Το άφθονο αίμα και το ελάχιστο χιόνι δημιουργούν μιαν αντίθεση κυρίως χρωματική, και αντικατοπτρίζουν επί της ουσίας τα διαδραματιζόμενα στη γη. Συνάμα έχουμε και το επίθετο «σπασμένα» φτερά, το οποίο υποδηλώνει πως και ο ίδιος ο ποιητής έχει βιώσει τις δυσκολίες της εποχής κι έχει υποστεί σε προσωπικό επίπεδο τις συνέπειες των ψυχοφθόρων γεγονότων. Τα σπασμένα φτερά είναι το τίμημα της προσωπικής εμπλοκής, είναι ένα τραύμα που θα μπορούσε να αποτρέψει τον ποιητή από την εκτέλεση του χρέους του, αλλά αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Ο ποιητής είναι απολύτως αφοσιωμένος στο ηθικό του χρέος.

Σημαντικό ρόλο έχουν κι οι δύο αντωνυμίες του ποιήματος. Πρωτίστως η προσωπική αντωνυμία «Εγώ» αλλά και η κτητική αντωνυμία (τα σκοινιά «μου»), με τις οποίες τονίζεται εμφατικά η προσωπική συμμετοχή και η ιδιαίτερη αποστολή του ίδιου του ποιητή. Το εγώ του ποιητικού υποκειμένου προτάσσεται και αναλαμβάνει τη δύσκολη αποστολή του ελέγχου των αστεριών. Ο ποιητής γνωρίζει πως έχει μια ξεχωριστή υποχρέωση απέναντι στους συμπολίτες του κι είναι έτοιμος να την εκπληρώσει. Ας προσεχθεί πως ο ποιητής δεν επιχειρεί να αποδώσει αυτή την ευθύνη σε κάποιον άλλον ή να τη μοιραστεί με τους ομοτέχνους του. Είναι ο ίδιος έτοιμος και αποφασισμένος να φέρει εις πέρας τη σημαντική αυτή αποστολή.

Τέλος, θα πρέπει να δοθεί προσοχή στα δύο επιρρήματα του ποιήματος. Με το χρονικό επίρρημα «πάλι» (πρέπει και πάλι να ελέγξω), ο ποιητής δηλώνει πως δεν είναι η πρώτη φορά που θα πραγματοποιήσει τον έλεγχο των αστεριών, δεν είναι η πρώτη φορά που τα γεγονότα έχουν ωθήσει τους συμπολίτες του να χάσουν τον προσανατολισμό τους. Πρέπει, λοιπόν, για μια ακόμη φορά να πετάξει ως τον ουρανό και να φροντίσει ώστε να αποκατασταθεί η επικοινωνία των συνανθρώπων του με τον χώρο της ελπίδας, των ιδανικών και της απαντοχής. Οι άνθρωποι πρέπει και πάλι να έρθουν σ’ επαφή με τις αξίες και τα πρότυπα εκείνα που θα τους διασφαλίσουν την αναγκαία ψυχική και ηθική δύναμη, ώστε να αντεπεξέλθουν στις κρίσιμες και επώδυνες στιγμές που βιώνουν. Παράλληλα, το επίρρημα «έστω» (έστω και με σπασμένα φτερά), υποδηλώνει την καίρια παραχώρηση του ποιητή. Παρά το γεγονός πως τα φτερά του έχουν σπάσει, δεν πρόκειται να εγκαταλείψει την προσπάθειά του.

- «Έσφιξα τα σκοινιά μου»: Να αναλύσετε το νοηματικό περιεχόμενο του στίχου.

Ο ποιητής ως ο ελεγκτής των αστεριών οφείλει να μεταβεί στο χώρο του ουρανού, τρέπεται έτσι σ’ έναν μηχανοδηγό που ετοιμάζει την πτήση του ή την ανοδική του πορεία προς το ουράνιο στερέωμα. Το σφίξιμο των σκοινιών που επί της ουσίας υποδηλώνει την αποφασιστικότητα του ποιητή και την αφοσίωσή του στο χρέος που έχει, αφήνει συνάμα να εννοηθεί πως η άνοδος στο χώρο των αστεριών θα γίνει με κάποια πτητική μηχανή. Εννοείται, βέβαια, πως ο ποιητής δεν προχωρά σε κάποια περαιτέρω εξήγηση αυτής της πτήσης, καθώς εκείνο που έχει σημασία δεν είναι η ρεαλιστική αιτιολόγηση του πώς θα φτάσει ως τον ουρανό, αλλά η συμβολική σημασία της ανάγκης του να ελέγξει τα αστέρια.

Η πτήση αυτή, η ανοδική πορεία θα είναι ριψοκίνδυνη και δύσκολη, μα ο ποιητής δεν είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει το χρέος του. Δεν είναι, άλλωστε, η πρώτη φορά που θα ανέβει στον ουρανό για να ελέγξει τα αστέρια (πρέπει και πάλι να ελέγξω τ’ αστέρι). Άρα, όταν ο ποιητής δηλώνει πως έσφιξε τα σκοινιά του, κατέχει την αποφασιστικότητα και την επίγνωση που του προσφέρει και η προγενέστερη εμπειρία του. Με γενναιότητα και τόλμη, σαν μηχανοδηγός που θα επιχειρήσει μια εξαιρετικά απαιτητική και επικίνδυνη αποστολή, ο ποιητής φανερώνει πόσο συνειδητοποιημένος είναι σε σχέση με την υποχρέωση που έχει απέναντι στους συμπολίτες τους. Έτσι, με ετοιμότητα και μια διάθεση αυτοθυσίας θα προχωρήσει χωρίς δισταγμό προς την εκπλήρωση του χρέους που του αναλογεί.

- Για ποιο λόγο ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη να λειτουργήσει ως ελεγκτής; Γιατί νομίζετε ότι έχει «σπασμένα φτερά»;

Κινούμενος στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια κι έχοντας ήδη γνωρίσει τον όλεθρο του εμφυλίου πολέμου, ο ποιητής έχει πλήρη συναίσθηση του κλίματος που επικρατεί στην ελληνική πολιτεία και του μίσους που κατευθύνει τις πράξεις πολλών ανθρώπων. Αισθάνεται, λοιπόν, πως είναι απόλυτα αναγκαίο να έρθουν οι συνάνθρωποί του ξανά σε επαφή με τις αξίες του παρελθόντος, με την έννοια της αλληλοκατανόησης και της αγάπης, αλλά και με την ελπίδα ενός καλύτερου και αρμονικότερου μέλλοντος. Κι είναι δικό του χρέος να κατευθύνει τους ανθρώπους προς τη θέαση αυτών των πραγμάτων, καθώς ο ίδιος, ως ποιητής, έχει τη δυνατότητα να κινείται σε υψηλότερους χώρους και να απέχει από τη διάθεση αλληλοσπαραγμού που έχει κατακλύσει τη σκέψη των άλλων ανθρώπων. Με την αντικειμενικότητα της δικής του κρίσης, με την αποστασιοποίησή του από τα πάθη που κλονίζουν την ελληνική κοινωνία, είναι αυτός που οφείλει να ελέγξει το φως των αστεριών, αποκαθιστώντας έτσι την επικοινωνία των ανθρώπων με τον ουρανό, με τα ιδανικά και τις αρετές που έχει να τους προσφέρει.

Ωστόσο, ακόμη κι ο ίδιος ο ποιητής έχει γνωρίσει βαθιά στην ψυχή του τον πόνο απ’ όλες αυτές τις απώλειες που σημάδεψαν τα εμπόλεμα χρόνια. Η ικανότητά του να πετά ψηλότερα δε σημαίνει για κανένα λόγο πως ο ίδιος ξέφυγε αλώβητος από τη δίνη των φρικτών εκείνων γεγονότων. Έχει πληρώσει το τίμημα, έχει τραυματιστεί ψυχικά κι έχει υποφέρει σωματικά∙ εντούτοις δεν είναι διατεθειμένος να υποκύψει στις εσωτερικές του πληγές. Δεν σκοπεύει να αφήσει την οδύνη του παρελθόντος να τον εμποδίσει από τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος, από τη διεκδίκηση μιας καλύτερης διαβίωσης για τους συνανθρώπους του.

Πληγές, άλλωστε, έχουν όλοι οι συγκαιρινοί του, γι’ αυτό και δυσκολεύονται να αποδεχτούν όσα συνέβησαν και συνεχίζουν να βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους. Χρέος του ποιητή είναι να ελέγξει το φως των αστεριών και να αποκαταστήσει την ισορροπία ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, όχι αιτούμενος τη λησμοσύνη των γεγονότων -το παρελθόν αποτελεί πολύτιμο κομμάτι της ύπαρξης ενός λαού και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνιέται-, αλλά φροντίζοντας ώστε οι άνθρωποι να επανέλθουν στις αξίες του παρελθόντος, στον αλληλοσεβασμό και στη συγχώρεση, για να μπορέσουν έτσι να συνεχίσουν την κοινή τους πορεία.