Έκθεση Α΄ Λυκείου: Οι κούφιες λέξεις (Τράπεζα Θεμάτων)

Bertil Nilsson

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Οι κούφιες λέξεις (Τράπεζα Θεμάτων)

Οι κούφιες λέξεις

Ο άνθρωπος από παμπάλαιους χρόνους έχει επινοήσει τις «λέξεις» και την πλοκή τους, ως αληθινές απεικονίσεις ή ως συμβολικές παραστάσεις πραγμάτων και γεγονότων, για να συνεννοείται με τους ομοίους του. Να εκφράζει τις σκέψεις και τα αισθήματα, τις επιδιώξεις, τις διαθέσεις και τις επιθυμίες του, και να επικοινωνεί μαζί τους. Οι λέξεις όμως έγιναν όχι μόνο για να αποκαλύπτουν, αλλά και για να κρύβουν από τον άλλο τα ψυχικά μας βιώματα, όταν από ντροπή, συμφέρον ή δόλο θέλουμε να τα αποσιωπήσουμε ή να τα παραμορφώσουμε.

Εκεί κυρίως όπου οι λέξεις πρόκειται να εκφράσουν αφηρημένες έννοιες, η πλάνη (όχι σπάνια και η απάτη) είναι αρκετά συνηθισμένη. Τόσο περισσότερο μάλιστα, όσο τα λεκτικά σύμβολα που μεταχειριζόμαστε έχουν κατά κάποιον τρόπο εγκατασταθεί μόνιμα στη γλώσσα μας και κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να εξετάσει την προέλευση, την κατασκευή και τη χρήση τους. Τότε καταλαβαίνουμε «περίπου» τι εννοούν, τα δεχόμαστε όμως και τα επαναλαμβάνουμε με την πεποίθηση ότι και αυτός που μας ακούει καταλαβαίνει «αρκετά» το νόημά τους.

Τα παραδείγματα αφθονούν και καθένας μπορεί να προσφέρει τα δικά του. Τι σημαίνουν, για παράδειγμα, φραστικά σύμβολα σαν αυτά εδώ: «η ουσία της ιδέας», «ο πνευματικός κόσμος», «εσωτερικές και εξωτερικές ιδιότητες», και τα παρόμοια; Πολλά απ’ αυτά, θα παρατηρήσει κανείς, είναι εκφράσεις μεταφορικές και πρέπει να συμπεράνει το νόημά τους από τα συμφραζόμενα. Ασφαλώς. Αλλά είτε μεταφορικά, είτε κυριολεκτικά τις εννοήσουμε, πάλι η σημασία τους βρίσκεται ανάμεσα στο «περίπου» και στο «αρκετά», με αποτέλεσμα ο ακροατής να μένει μετέωρος, και ο ευκολόπιστος να γοητεύεται από τη ρητορική τους αξία, ενώ ο απαιτητικός άδικα ψάχνει να βρει το νόημά τους και μένει αμετάπειστος.

Ας ονομάσουμε «κούφιες» τις λέξεις-έννοιες που είτε από τη φύση τους είτε από τη βιασύνη μας έχουν θολό και ακαθόριστο το νοηματικό τους περιεχόμενο. Όταν φεύγουμε από τα συγκεκριμένα πράγματα και προχωρούμε προς αφηρημένα σχήματα, η γλώσσα μας γεμίζει απ’ αυτές, χωρίς όμως να δυσχεραίνεται πολύ στην πρακτική καθημερινότητά της η ζωή μας. Εκείνη που υποφέρει είναι η θεωρητική μας σκέψη.

Πώς θα απαλλαγούμε από το βαρύ και άχρηστο, κάποτε και επικίνδυνο, φορτίο των κούφιων λέξεων; Τη λύση του προβλήματος θα αναζητήσουμε στην ανάταξη της Παιδείας μας, στον αναπροσανατολισμό της από τις αφαιρέσεις προς τα συγκεκριμένα, από τις εικασίες προς τα πράγματα. Και τούτο πρέπει να γίνει σε δύο χρόνους. Πρώτα να μάθουμε να αφαιρούμε το μεταφορικό ντύσιμο από τις εκφράσεις μας ή να συνειδητοποιούμε ότι αυτό που λέμε δεν είναι η πραγματική, αλλά η συμβολική ιδιότητα του αντικειμένου.

Το δεύτερο που πρέπει να διδαχτούμε, πάλι από νωρίς, είναι για κάθε λέξη που μεταχειριζόμαστε να εξετάζουμε εάν αντιστοιχεί σ’ αυτό που επιθυμούμε να πούμε. Είναι ανάγκη επιτέλους να μάθουμε ότι εκείνο που λέμε πρέπει πρώτα εμείς να το καταλαβαίνουμε και ύστερα οι άλλοι. Και το καταλαβαίνουμε τότε μόνο, όταν εκφράζει πραγματικά, κυριολεκτικά αυτό που επιθυμούμε να πούμε, για να μας νιώσει και ο άλλος. Αν τύχει να δούμε τον άλλο αμήχανο, με μάτι θολό, απόδειξη ότι δεν «εννοεί», να εγκαταλείπουμε αμέσως τα σύννεφα – τις παραβολές, τις υπερβολές, τα υπονοούμενα – και να μιλούμε με σαφήνεια και ακρίβεια.

Ε.Π. Παπανούτσος. (2002). Οι κούφιες λέξεις. Στο: Κ. Τσιρόπουλος (επιμ.). Τα δοκίμια των Ελλήνων, 164-169. Αθήνα: Μέγας Αστρολάβος-Ευθύνη (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Πώς αντιμετωπίζει ο συγγραφέας του κειμένου τις «κούφιες λέξεις»; (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας θεωρεί πως οι κούφιες λέξεις, αυτές δηλαδή που έχουν ασαφές και ακαθόριστο νόημα, συνιστούν ένα επικίνδυνο φορτίο για τη γλώσσα. Διότι, σύμφωνα με την άποψή του, δυσχεραίνουν την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, αφού τόσο εκείνος που τις χρησιμοποιεί όσο κι εκείνος που τις ακούει δεν καταλαβαίνουν πλήρως και απόλυτα το νόημά τους. Επιτρέπουν, επομένως, τόσο την ύπαρξη ακούσιων παρανοήσεων, όσο και το ενδεχόμενο της σκόπιμης εξαπάτησης, γεγονός που καθιστά αναγκαία την απομάκρυνσή τους.  

Α1. Γιατί, σύμφωνα με το κείμενο, η θεωρητική σκέψη «υποφέρει» εξαιτίας των «κούφιων λέξεων»; (60 – 80 λέξεις)

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ενώ οι κούφιες λέξεις επηρεάζουν ελάχιστα την πρακτική καθημερινότητα, αφού στο πλαίσιό της οι λέξεις χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά, δημιουργούν ιδιαίτερο πρόβλημα στη θεωρητική σκέψη. Αυτό συμβαίνει διότι σε μια συζήτηση για θεωρητικά ζητήματα, όπου είναι αναγκαία η προσέγγιση αφηρημένων εννοιών, αυξάνεται κατά πολύ η χρήση τους. Εκεί οι ομιλητές καταφεύγουν επανειλημμένα στα έτοιμα, μα ασαφή, λεκτικά σύμβολα, που κινούνται κυρίως σε μεταφορικό επίπεδο, και τα οποία ενδεχομένως να έχουν τη δυνατότητα να προκαλούν ιδιαίτερη αίσθηση, αλλά δεν έχουν ξεκάθαρο νόημα.

Α1. Ποιες λέξεις αποκαλεί ο συγγραφέας «κούφιες» και με ποιους τρόπους, κατά την άποψή του, θα απαλλαγούμε από αυτές; (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας αποκαλεί κούφιες τις λέξεις που είτε από την ίδια τους τη φύση είτε από τη βιασύνη των ομιλητών έχουν ακαθόριστο και θολό νοηματικό περιεχόμενο. Ενώ, προκειμένου ν’ απαλλαγούμε από αυτές, προτείνει την ανάταξη της Παιδείας με σαφή προσανατολισμό προς τις συγκεκριμένες έννοιες και προς τα πράγματα. Ανάταξη, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί σε δυο στάδια, καθώς αρχικά θα πρέπει να μάθουμε να αφαιρούμε τη μεταφορική διάσταση των λέξεων ή έστω να συνειδητοποιήσουμε πως τις χρησιμοποιούμε με τη συμβολική και όχι την κυριολεκτική τους σημασία. Έπειτα, θα πρέπει να διδαχτούμε πως κάθε λέξη που χρησιμοποιούμε οφείλει να αντιστοιχεί ακριβώς σε αυτό που θέλουμε να πούμε.

Α2. Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο (Ο άνθρωπος... παραμορφώσουμε) του κειμένου;

Στην πρώτη παράγραφο ο συγγραφέας ακολουθεί παραγωγική συλλογιστική πορεία, αφού από μια ευρύτερη διαπίστωση (έχει επινοήσει τις λέξεις για να συνεννοείται), προχωρά σε μια ειδικότερη λειτουργία των λέξεων, αυτή της απόκρυψης ψυχικών βιωμάτων.

Α2. Να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο στην πρώτη παράγραφο (Ο άνθρωπος... παραμορφώσουμε) και τη δεύτερη παράγραφο (Εκεί... νόημά τους) του κειμένου.

~ Οι λέξεις ως μέσο δήλωσης, μα και απόκρυψης.

~ Οι αφηρημένες έννοιες αίτιο ελλιπούς συνεννόησης.

Α2. Να βρείτε τα δομικά στοιχεία της δεύτερης παραγράφου (Εκεί... νόημά τους) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Εκεί κυρίως όπου οι λέξεις πρόκειται να εκφράσουν αφηρημένες έννοιες, η πλάνη (όχι σπάνια και η απάτη) είναι αρκετά συνηθισμένη.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Τόσο περισσότερο μάλιστα... και τη χρήση τους.

Κατακλείδα: Τότε καταλαβαίνουμε «περίπου» τι εννοούν... το νόημά τους.

Β1.α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή: αληθινές, αποκαλύπτουν, αφηρημένες, μόνιμα, δεχόμαστε.

αληθινές: ψεύτικες, πλαστές, εικονικές

αποκαλύπτουν: αποκρύπτουν

αφηρημένες: συγκεκριμένες

μόνιμα: προσωρινά

δεχόμαστε: απορρίπτουμε

Β1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση με κάθε αντώνυμη λέξη.

~ Στο διαδίκτυο ο χρήστης έρχεται σ’ επαφή με μιαν εικονική πραγματικότητα.

~ Η υπερβολική παροχή πληροφοριών είναι ένας έντεχνος τρόπος απόκρυψης των ουσιωδών ζητημάτων.

~ Στο τέλος της συνεδρίασης ο διευθυντής ζήτησε συγκεκριμένες προτάσεις για την επίλυση του προβλήματος.

~ Οι περισσότεροι υπουργοί διατηρούν προσωρινά τη θέση τους, γι’ αυτό και σπάνια ασχολούνται σε βάθος με το αντικείμενο που τους ανατίθεται.

~ Είχε κάθε δικαίωμα να απορρίψει την πρόταση συνεργασίας που του έγινε.

Β1. Να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: αληθινές, αποκαλύπτουν, λέξεις, έννοιες, γλώσσα.

Η γλώσσα αποτελεί ένα πολύτιμο μέσο έκφρασης, καθώς με τις κατάλληλες λέξεις ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις ανησυχίες του. Ενώ, συνάμα, καθίσταται εφικτή η προσέγγιση σύνθετων εννοιών που απαιτούν μια πιο ουσιαστική εμβάθυνση, προκειμένου να αποκαλύψουν όλο το εύρος τους. Η γλώσσα, μάλιστα, επιτρέπει τόσο την απόδοση της αληθινής πραγματικότητας, όσο και το πλάσιμο ενός καθαρά φανταστικού κόσμου, προσφέροντας διέξοδο στη δημιουργικότητα του ατόμου.

Β1. «κάθε λέξη που μεταχειριζόμαστε να εξετάζουμε εάν αντιστοιχεί σ’ αυτό που επιθυμούμε να πούμε»

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω περίοδο, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων.

Θα πρέπει να εξετάζουμε εάν κάθε λέξη που μεταχειριζόμαστε αντιστοιχεί σ’ αυτό που επιθυμούμε να πούμε, καθώς μόνο έτσι διασφαλίζεται η ακρίβεια και η σαφήνεια όσων λέμε. Είναι, άλλωστε, εύλογο πως αν οι λέξεις που χρησιμοποιούμε δεν αποδίδουν ακριβώς αυτό που έχουμε κατά νου, ο συνομιλητής μας ενδέχεται να κατανοήσει κάτι διαφορετικό από ό,τι είχαμε πρόθεση να του μεταφέρουμε. Μένουμε, δηλαδή, εκτεθειμένοι σε πιθανές παρανοήσεις και καθιστούμε ανεπαρκή τη μεταξύ μας επικοινωνία.  

Β2.α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

~ Οι κούφιες λέξεις

~ να εγκαταλείπουμε αμέσως τα σύννεφα

Β2.β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

~ Το επίθετο κούφιες μεταδίδει την αίσθηση κενότητας που χαρακτηρίζει τις λέξεις εκείνες που έχουν ασαφές ή ακαθόριστο νόημα.

~ Ο ομιλητής κινείται «στα σύννεφα», όταν επιχειρεί να εκφράσει σκέψεις ή ιδέες με τρόπο που δεν γίνεται αντιληπτός απ’ τον συνομιλητή του. Με τη φράση αυτή δηλώνεται πως κάποιες φορές γίνεται χρήση περίπλοκων εννοιών ή ασαφών λέξεων στο πλαίσιο της επικοινωνίας με άτομα που αδυνατούν να τις κατανοήσουν πλήρως ή δεν γνωρίζουν καν το νόημά τους.

Β2. «ο ευκολόπιστος [..] γοητεύεται από τη ρητορική τους αξία»

1. Να αιτιολογήσετε την επιλογή της σύνταξης από τον συγγραφέα.

Με την παθητική σύνταξη δίνεται έμφαση στην ενέργεια (ή στο αποτέλεσμα της ενέργειας) του υποκειμένου.

Ενώ, συμπληρωματικά, στη συγκεκριμένη πρόταση η εμφατική πρόταξη του ουσιαστικοποιημένου επιθέτου «ευκολόπιστος», τονίζει ένα βασικό γνώρισμα εκείνων που γοητεύονται από τη ρητορική αξία κενών επί της ουσίας λέξεων και εκφραστικών σχημάτων.

2. Να μετατρέψετε την παθητική σύνταξη σε ενεργητική.

~ Η ρητορική τους αξία γοητεύει τον ευκολόπιστο

Β2.α. Ο τίτλος του κειμένου είναι κυριολεκτικός/δηλωτικός ή μεταφορικός / συνυποδηλωτικός;

Ο τίτλος του κειμένου «Οι κούφιες λέξεις» είναι μεταφορικός, καθώς με τη χρήση του επιθέτου κούφιες, το οποίο κυριολεκτικά δεν μπορεί να χαρακτηρίσει τις λέξεις, ο συγγραφέας επιχειρεί να μεταδώσει παραστατικότερα την αίσθηση απουσίας νοήματος.

Β2.β. Να δώσετε έναν σύντομο κυριολεκτικό/δηλωτικό τίτλο στο κείμενο.

~ Η ανάγκη σαφήνειας στη μεταξύ μας επικοινωνία.