Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

William Adolphe Bouguereau

Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

(1798-1857)

Έλαμπε αχνά το φεγγαράκι — ειρήνη

όλην, όλη τη φύση ακινητούσε,

και μέσα από την έρημη την κλίνη

τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε·

τριγύρω γύρω η νυχτική γαλήνη

τη γλυκύτατη κλάψα ηχολογούσε·

απάντεχα βαθύς ύπνος με πιάνει,

κι ομπροστά μου ένας γέροντας μού εφάνη.

Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος·

στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα

γλυκά γλυκά το φύσημα του αέρος

τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα,

κι αυτός εις το πολύαστρον του αιθέρος

τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα·

αγάλι γάλι ασηκώθη από χάμου,

και ωσάν να ’χε το φως του ήλθε κοντά μου.

Τα Ευρισκόμενα, 1859

αγάλι γάλι: αργά αργά

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να εντάξετε το ποίημα στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση. (5 μονάδες) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας αναγνωρίζοντας τέσσερα (4) αντίστοιχα χαρακτηριστικά στο ποίημα. (8 μονάδες)

Το ποίημα του Διονύσιου Σολωμού εντάσσεται στην παραδοσιακή ποίηση. Ένταξη που δικαιολογείται από τα εξής χαρακτηριστικά:

1. Ακολουθεί ως προς τη μορφή την παραδοσιακή σύνθεση της οκτάβας, που έχει αντληθεί από την ιταλική ποίηση. Έχουμε, έτσι, δύο οκτάστιχες στροφές.

2. Το ποίημα έχει ομοιοκαταληξία, καθώς ο Σολωμός ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες σύνθεσης της οκτάβας, που βασίζεται σε τρεις ομοιοκαταληξίες. Ειδικότερα ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος στίχος με τον τρίτο και τον πέμπτο, ο δεύτερος στίχος με τον τέταρτο και τον έκτο, κι ο έβδομος στίχος με τον όγδοο. Προκύπτει, άρα, η εξής μορφή ομοιοκαταληξίας: αβαβαβγγ

3. Οι στίχοι είναι παροξύτονοι ενδεκασύλλαβοι και ακολουθούν το ιαμβικό μέτρο (τόνος σε κάθε δεύτερη συλλαβή):

 απά / ντεχα / βαθύς / ύπνος / με πιά / νει

4. Ο τίτλος του ποιήματος είναι δηλωτικός του περιεχομένου.

α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος σε σχέση με το περιεχόμενό του. Να αναφέρετε, αξιοποιώντας στοιχεία του κειμένου, πού εμφανίζεται Η σκιά του Ομήρου (6 μονάδες) και πώς περιγράφεται στο ποίημα. (6 μονάδες)

Η σκιά του Ομήρου, ο τίτλος δηλαδή του ποιήματος, αναφέρεται στη μορφή του νεκρού Ομήρου που εμφανίζεται στο όνειρο του νέου ποιητή, του Διονύσιου Σολωμού, μόλις αυτός αποκοιμιέται. Πρόκειται για μια συμβολική συνάντηση του παλαιού ποιητή, που υπερέχει υπέρμετρα έναντι όλων των κατοπινών του, με τον νέο ποιητή, τον Σολωμό, που παρουσιάζεται έτσι ως διάδοχος και συνεχιστής του. 

Είναι προφανές πως ο Σολωμός δεν χρησιμοποιεί κυριολεκτικά τη λέξη σκιά, εφόσον επί της ουσίας θέλει να αναφερθεί στην οραματική παρουσία του Ομήρου. Επιτυγχάνει, όμως, με τη λέξη αυτή να αποδώσει έμμεσα την αίσθηση όλων των ποιητών που νιώθουν πως κινούνται διαρκώς στη σκιά του μεγάλου αυτού δημιουργού.

Η εμφάνιση της σκιάς γίνεται μόλις το ποιητικό υποκείμενο παραδίνεται σε βαθύ ύπνο. Σύμφωνα, μάλιστα, με το κείμενο η σκιά του Ομήρου μοιάζει να αναπαύεται σ’ ένα ακρογιάλι (Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος).

Ο ποιητής φροντίζει να μας δώσει και την περιγραφή της μορφής του Ομήρου, ο οποίος φορά παλιά σκισμένα ρούχα (στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα) κι έχει αραιά άσπρα μαλλιά (τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα) που τα σκορπά το φύσημα του ανέμου. Έμφαση δίνεται, βέβαια, και στο γεγονός ότι ο ποιητής είναι τυφλός, καθώς παρουσιάζεται να στρέφει τα σβησμένα του μάτια προς τον γεμάτο αστέρια ουρανό (τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα).

Το ποίημα κλείνει με μια αναφορά που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού ο Όμηρος παρουσιάζεται να ανασηκώνεται από το ακρογιάλι και να κινείται, σαν να έχει ξαναβρεί το φως του, προς το ποιητικό υποκείμενο, προς τον Σολωμό.

β1. Να επισημάνετε στο κείμενο τέσσερα (4) ουσιαστικά που παραπέμπουν σε στοιχεία της φύσης και συνθέτουν το σκηνικό του ποιήματος. (8 μονάδες)

φεγγαράκι: Με την αναφορά στο φεγγάρι που λάμπει, ο ποιητής φροντίζει να υποδηλώσει από τον πρώτο κιόλας στίχο πως όσα θα ακολουθήσουν διαδραματίζονται βραδινή ώρα.

ακρογιάλι: Ο ποιητής τοποθετεί τη σκιά του Ομήρου να αναπαύεται στο ακρογιάλι, επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να δημιουργήσει ευκολότερα τη σκηνική εικόνα του χώρου.

αέρος: Σε αντίθεση με την πλήρη ακινησία της φύσης που χαρακτηρίζει την πρώτη στροφή και τον πραγματικό κόσμο του ποιητικού υποκειμένου, στο πλαίσιο του ονείρου προκύπτει μια διαφοροποίηση που προσδίδει περισσότερη ένταση στην όλη σκηνή, εφόσον το φύσημα του αέρα είναι τέτοιο που σκορπίζει τα αραιά μαλλιά του Ομήρου.

αιθέρος: Η σκιά του Ομήρου στρέφει τα σβησμένα μάτια προς τον γεμάτο αστέρια αιθέρα, γεγονός που φανερώνει πως ακόμη κι η συνάντηση με τον Όμηρο, που συνιστά ένα ονειρικό όραμα, πραγματοποιείται βραδινή ώρα.

β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) προσωποποιήσεις και μια (1) ηχητική εικόνα. (6 μονάδες)

Προσωποποιήσεις: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Το κελάηδημα του αηδονιού παρουσιάζεται σαν να αποτελεί την έκφραση παραπόνων από το προσωποποιημένο πουλί.

η νυχτική γαλήνη... ηχολογούσε

Η γαλήνη παρουσιάζεται να αντηχεί τη γλυκιά κλάψα του αηδονιού, σαν να θέλει συνειδητά να μεταδώσει τον όμορφο αυτό ήχο και στην υπόλοιπη φύση.

Ηχητική εικόνα: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Με ιδιαίτερα λυρικό τρόπο ο ποιητής συνθέτει μια έξοχη ηχητική εικόνα με τα παράπονα του αηδονιού να ηχούν στην απόλυτη γαλήνη της νύχτας.

β3. Να καταγράψετε τις επαναλήψεις που απαντούν στο ποίημα και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους. (5 μονάδες)

όλην, όλη: Η επανάληψη αξιοποιείται εδώ προκειμένου να δοθεί με έμφαση το αίσθημα της ακινησίας που κυριαρχεί σε ολόκληρη τη φύση. Πρόκειται για μια απολύτως γαλήνια νύχτα, όπου κάθε στοιχείο της φύσης είναι πλήρως ακινητοποιημένο.

γλυκά γλυκά: Η εικόνα του ανέμου που σκορπίζει τα μαλλιά του Ομήρου αποκτά μια ιδιαίτερα ήπια αίσθηση, εφόσον το φύσημα του αέρα παρουσιάζεται να τα κινεί με γλυκό τρόπο∙ ένδειξη τρυφερότητας, μα και σεβασμού. Έτσι, η ένταση που θα μπορούσε να προκύψει από την εικόνα αυτή απαλύνεται εξαρχής, γι’ αυτό και τα επιρρήματα προτάσσονται. 

αγάλι γάλι: Η κίνηση που κάνει ο Όμηρος, το ανασήκωμά του, γίνεται με πολύ αργό τρόπο τόσο για να δηλωθεί η προχωρημένη ηλικία του όσο και για να τονιστεί πως η πρόθεσή του να βρεθεί κοντά στον νέο ποιητή δεν έχει το χαρακτήρα κάποιας πιεστικής ή βιαστικής ανάγκης.

β4. Στη γλώσσα του Σολωμού συχνά συναντώνται στοιχεία του ζακυνθινού ιδιώματος. Να καταγράψετε τρεις (3) ιδιωματικούς γλωσσικούς τύπους του κειμένου. (6 μονάδες)

εσκόρπαε / ασηκώθη / εστριφογύριζε

[Ας προσεχθεί πως η μελωδικότητα του ζακυνθινού ιδιώματος υπηρετείται με τη διατήρηση του αρχικού φωνήεντος ακόμη και σ’ εκείνους τους τύπους που θα μπορούσε να παραληφθεί.]

Ερμηνευτικό σχόλιο

Ο Σολωμός μέσα από το απόσπασμα αυτό επιχειρεί να παρουσιάσει τη σύνδεση της νέας δημιουργικής πνοής, που εκπροσωπείται από τον ίδιο, με την ένδοξη και έξοχη ποιητική παράδοση, που εκπροσωπείται σαφώς από τον Όμηρο. Ο παλαιός ποιητής εμφανίζεται πρόθυμος να συναντήσει τον νέο ποιητή, προκειμένου να δείξει πως στο πρόσωπό του αναγνωρίζει έναν επάξιο συνεχιστή του. Η κίνηση, μάλιστα, του Ομήρου να σηκωθεί από την ακρογιαλιά και να πλησιάσει εκείνος τον Σολωμό -και όχι το αντίθετο, που θα ήταν ίσως πιο εύλογο από άποψη σεβασμού- υποδηλώνει πως, κατά την άποψη του νέου ποιητή, ο παλαιός και καταξιωμένος δημιουργός αποζητά την ύπαρξη σύνδεσης και συνέχειας. Ο Όμηρος δεν αντιμετωπίζει ούτε με υπεροψία ούτε με απαξίωση τον επίδοξο συνεχιστή του, τουναντίον έχει κάθε διάθεση να δει -μέσω αυτού- τη συνέχιση της ποιητικής δημιουργίας στον τόπο.

Η αναφορά του τελευταίου στίχου πως ο Όμηρος ήρθε κοντά στον Σολωμό σαν να είχε βρει ξανά το φως του, αποτελεί ένδειξη αφενός της διάθεσης του παλαιότερου ποιητή να μεταδώσει τη σοφία του στον νεότερο και αφετέρου του γεγονότος πως ο Σολωμός κρίνεται επαρκής και επάξιος, γι’ αυτό κι είναι σαν να επανακτά ο Όμηρος την όρασή του –κάτι που προφανώς δεν θα συνέβαινε, αν ο επίδοξος συνεχιστής δεν ενέπνεε τέτοια εμπιστοσύνη στον παλαιό ποιητή.