Τάσος Λειβαδίτης «Το υπόγειο»

Marsha Elliott

Τάσος Λειβαδίτης «Το υπόγειο»

(1922-1988)

Αν άρχιζε ο Θεός μια μέρα να μετράει όσα έφτιαξε,

άστρα, πουλιά, σπόρους, βροχές, μητέρες, λόφους,

θα τέλειωνε ίσως κάποτε. Εγώ κάθομαι εδώ, ολομόναχος,

μέσα σε τούτο το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

και μετράω τα σφάλματα που έκανα, τις μάχες που έδωσα,

τις δίψες, τις παραχωρήσεις,

μετράω τις κακίες μου, κάποτε θαυμαστές, τις καλοσύνες μου

συχνά επηρμένες, μετράω, μετράω, δίχως ποτέ μου

να τελειώνω ― α, εσείς,

εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου,

βαθύ, θρεπτικό ψωμί, αιώνιε πόνε μου,

όλη η δροσιά του μέλλοντος τραγουδάει μες στις κλειδώσεις μου

την ίδια ώρα που μου στρίβει το λαρύγγι η πείνα χιλιάδων

φτωχών προγόνων,

κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή

με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας.

Είμαι κι εγώ ένας Θεός μες στο δικό του σύμπαν, σε τούτο

το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

ένα σύμπαν ανεξιχνίαστο κι ανεξάντλητο κι απρόβλεπτο,

ένας Θεός καθόλου αθάνατος,

γι’ αυτό και τρέμοντας από έρωτα για κάθε συγκλονιστική

κι ανεπανάληπτη στιγμή του.

(από την Ποίηση. Τόμος Πρώτος 1950-1966, Kέδρος 1985)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να χαρακτηρίσετε το ποίημα ως παραδοσιακό ή μοντέρνο. (5 μονάδες)

Το ποίημα αυτό είναι μοντέρνο.

α2. Να δικαιολογήσετε την προηγούμενη απάντησή σας αναφέροντας τρία (3) μορφικά χαρακτηριστικά. (15 μονάδες)

1. Το ποίημα έχει συντεθεί σε ελεύθερο στίχο.

2. Δεν ακολουθεί συγκεκριμένο μέτρο, ούτε καθορισμένη οργάνωση των στροφών.

3. Δεν έχει ομοιοκαταληξία.

α3. Να σχολιάσετε τον τίτλο σε σχέση με το περιεχόμενο του ποιήματος. (5 μονάδες)

Ο τίτλος του ποιήματος σε πρώτο επίπεδο αποτελεί έναν τοπικό προσδιορισμό, υπό την έννοια πως το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σ’ ένα υπόγειο τη στιγμή που προχωρά στο δύσκολο απολογισμό της ζωής και των πεπραγμένων του. Συνάμα, όμως, ο τίτλος λειτουργεί και σε άλλα επίπεδα, καθώς υποδεικνύει αφενός σε πόσο υποδεέστερη θέση βρίσκεται σε σχέση με τον δημιουργό του σύμπαντος, τον Θεό, αλλά πολύ περισσότερο σε πόσο χαμηλή οικονομική και κοινωνική κλίμακα βρίσκεται σε σχέση με άλλους πιο ευκατάστατους πολίτες.

Το υγρό υπόγειο στο οποίο βρίσκεται ολομόναχος ο ποιητής υποδηλώνει πως η ζωή του δεν είχε την ευκολία της οικονομικής άνεσης, γεγονός που προσέθεσε πολλούς επιπλέον καημούς και βάσανα στον ούτως ή άλλως δύσκολο αγώνα που δίνει κάθε άνθρωπος. Σ’ αυτή την πραγματικότητα, όμως, εντοπίζεται και η ιδιαίτερη αξία του μηνύματος που θέλει να περάσει ο Λειβαδίτης, καθώς το γεγονός ότι ο ίδιος, αν και βρίσκεται σε άσχημη οικονομική κατάσταση, κατορθώνει εντούτοις να εκτιμήσει την αξία της ζωής και κάθε συγκλονιστική και ανεπανάληπτη στιγμή της, φανερώνει τη βαθιά αισιοδοξία αυτών των στίχων.

Ο ποιητής θέλει να τονίσει, επομένως, πως ακόμη κι αν κάποιος βρίσκεται στο «υπόγειο» της κοινωνικής και οικονομικής κλίμακας∙ ακόμη κι αν έχει βιώσει πολύ δύσκολες καταστάσεις κι έχει μετανιώσει για πολλά πράγματα, δεν θα πρέπει εντούτοις να παραγνωρίζει τη μοναδικότητα της ζωής και την πολύτιμη φύση της, εφόσον είναι μία, προσωρινή και ανεπανάληπτη για τον κάθε άνθρωπο.   

β1. Να επισημάνετε πέντε (5) εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής (μεταφορές, προσωποποιήσεις κ.ά). (5 μονάδες) Να τα χαρακτηρίσετε και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους. (5 μονάδες)

Προσωποποίηση: η πείνα χιλιάδων φτωχών προγόνων... μου στρίβει το λαρύγγι

Η πείνα των φτωχών προγόνων προσωποποιείται και παρουσιάζεται να στρίβει -μεταφορικά- το λαρύγγι του ποιητικού υποκειμένου, προκειμένου να δηλωθεί αυτό το αίσθημα ενοχής που βιώνουν οι άνθρωποι μπροστά στην επίγνωση πως τόσοι και τόσοι πριν από αυτούς έζησαν σε συνθήκες πλήρους εξαθλίωσης. Μια ευαισθησία, βέβαια, που δεν διακρίνει όλους τους ανθρώπους.

Μεταφορά: η δροσιά του μέλλοντος

Ο ποιητής αισθάνεται τη «δροσιά» του μέλλοντος, τη γεμάτη υποσχέσεις και προσδοκίες διάθεση που δονεί τη νεανική ψυχή, στη σκέψη και μόνο όσων θαυμαστών απομένουν να βιωθούν. Πρόκειται για εκείνο το πλεόνασμα ενέργειας που θυμίζει αίφνης στο άτομο πόσα μπορεί ακόμη να κάνει και να επιτύχει στη ζωή του.

Προσωποποίηση: η δροσιά του μέλλοντος τραγουδάει μες στις κλειδώσεις μου

Η προσωποποιημένη δροσιά του μέλλοντος «τραγουδάει» μέσα στις κλειδώσεις του ποιητικού υποκειμένου το ιδιαίτερο κάλεσμά της για δράση και ενέργεια. Η δύναμη και η ζωντάνια του σώματος που έχει ακόμη πολλά περιθώρια δραστηριότητας, αποστρέφεται την αδράνεια και αποζητά να κινητοποιήσει το άτομο.

Επανάληψη: μετράω, μετράω

Προκειμένου ο ποιητής να δηλώσει το ανεξάντλητο των πληγών, των ταπεινώσεων και των δυσκολιών που βίωσε στη ζωή του, χρησιμοποιεί την επανάληψη αυτή. Όσο, λοιπόν, κι αν προσπαθήσει να καταμετρήσει τα τραύματα του παρελθόντος αυτά δεν έχουν τελειωμό.

Αποστροφή και προσφώνηση: α, εσείς, εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου

Ο ποιητής στρέφεται προς τις προσωποποιημένες ταπεινώσεις της ζωής του και τις προσφωνεί αλτήρες της ψυχής του, προκειμένου να τονίσει πόσο κατόρθωσαν να τον δυναμώσουν εσωτερικά. Κάθε νέα ταπείνωση υπήρξε για τον ποιητή και μια νέα ευκαιρία να ισχυροποιήσει τη θέλησή του και να εντείνει τις προσπάθειές του.

Αποστροφή και προσφώνηση: κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας

Με ανάλογο τρόπο ο ποιητής προσφωνεί τις ήττες συντρόφισσές του, μιας και με τη συνεχή παρουσία τους στη ζωή του, τον απάλλαξαν διαπαντός από τον φόβο της αποτυχίας. Με το να γνωρίσει ο ποιητής πολλαπλές ήττες στη ζωή του, έπαψε πια να φοβάται τον πόνο της διάψευσης, και μπόρεσε να συνεχίσει άφοβα πια τις ακατάβλητες προσπάθειές του.

Αντίθεση: Αν άρχιζε ο Θεός μια μέρα να μετράει... θα τέλειωνε ίσως κάποτε / Εγώ κάθομαι εδώ... και μετράω... δίχως ποτέ μου να τελειώνω

Ο ποιητής χρησιμοποιεί την αντίθεση αυτή, που ενέχει εμφανώς το στοιχείο της υπερβολής, προκειμένου να παρουσιάσει εμφατικά το πλήθος των λαθών, των απογοητεύσεων και των πόνων στη ζωή του.

β2. Να περιγράψετε την εικόνα του ποιήματος που συνδέεται με το «εγώ». (3 μονάδες) Πώς την ερμηνεύετε; (4 μονάδες)

Η εικόνα που σχετίζεται με «εγώ» του ποιητικού υποκειμένου έχει την αντικειμενική της διάσταση, στο πλαίσιο της οποίας ο ποιητής βρίσκεται ολομόναχος σ’ ένα υγρό υπόγειο, ενώ έξω βρέχει, και πραγματοποιεί έναν επώδυνο απολογισμό της ζωής του. Έχει, όμως, και την υποκειμενική της διάσταση, τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο ο ποιητής βιώνει εσωτερικά την πραγματικότητα της ζωής του. Ο ίδιος λοιπόν αισθάνεται σαν να είναι Θεός στο δικό του συμπάν, στο υγρό του υπόγειο∙ ένα σύμπαν φαινομενικά μικρό, αλλά επί της ουσίας ανεξάντλητο και απρόβλεπτο, όπως ακριβώς είναι η ζωή κάθε ανθρώπου.

Η αντίφαση που προκύπτει ανάμεσα στο γεγονός ότι το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σ’ ένα υγρό υπόγειο, ενώ την ίδια στιγμή αισθάνεται σαν να είναι κι αυτός ένας Θεός, έχει την εξήγησή της στη βαθιά εκτίμηση που αισθάνεται ο ποιητής για το θείο δώρο της ζωής. Ο ποιητής παρά το γεγονός ότι έχει γνωρίσει στη ζωή του άπειρες διαψεύσεις, ταπεινώσεις, πίκρες και δυσκολίες, εντούτοις αναγνωρίζει πόσο απόλυτα σημαντικό είναι το γεγονός ότι ζει και ότι έχει τη δυνατότητα να εξερευνά το πάντοτε απρόβλεπτο και ανεπανάληπτο της ζωής. Είναι, άρα, κι αυτός ένας Θεός, όπως και κάθε άνθρωπος, εφόσον του δίνεται το μοναδικό δικαίωμα της ζωής, έστω κι αν κάνει λάθη κι έστω κι αν πληγώνεται. Όπως ένας Θεός, έχει κι αυτός τη δυνατότητα να κάνει τις επιλογές του, να δημιουργήσει, να βιώσει έντονα συναισθήματα και να γνωρίσει τις άπειρες εναλλαγές του ανθρώπινου βίου.

Το γεγονός, άλλωστε, πως είναι ένας θνητός Θεός, πως η ζωή του δεν είναι αιώνια, καθιστά κάθε στιγμή και κάθε λεπτό ανεπανάληπτα και συγκλονιστικά δώρα, που αξίζουν απεριόριστη εκτίμηση.

β3. Να εντοπίσετε την εναλλαγή ανάμεσα στο α΄ και στο β΄ πρόσωπο και να εξηγήσετε γιατί συμβαίνει. (8 μονάδες)

Εγώ κάθομαι εδώ, ολομόναχος,

μέσα σε τούτο το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

και μετράω τα σφάλματα που έκανα, τις μάχες που έδωσα,

τις δίψες, τις παραχωρήσεις,

μετράω τις κακίες μου, κάποτε θαυμαστές, τις καλοσύνες μου

συχνά επηρμένες, μετράω, μετράω, δίχως ποτέ μου

να τελειώνω

Το ποίημα ξεκινά με πρώτο πρόσωπο, καθώς ο ποιητής θέλει να παρουσιάσει την εσωτερική διαδικασία απολογισμού που τον οδηγεί στο συμπέρασμα πως όσο κι αν προσπαθήσει να καταμετρήσει τα λάθη, τις μάχες, τις διαψεύσεις, τους συμβιβασμούς, τις κακίες και τις καλοσύνες της ζωής του, δεν θα υπάρχει τελειωμός. Η ζωή του, όπως κι η ζωή κάθε ανθρώπου, υπήρξε γεμάτη, κυρίως από πόνο και αγώνες∙ διαπίστωση που θα μπορούσε, εύλογα, να οδηγήσει τον ποιητή σε μια απαισιόδοξη θέαση της ζωής. Αυτό, όμως, δεν συμβαίνει, καθώς ο ποιητής τις αντιξοότητες και τις πίκρες της ζωής, δεν τις αντικρίζει ως μειονεκτήματα, αλλά ως εκείνα τα στοιχεία που του έδωσαν την αναγκαία ώθηση και θέληση για να συνεχίσει τον προσωπικό του αγώνα. Γι’ αυτό και με μια αποστροφή του λόγου προς της ταπεινώσεις και τον πόνο, εκφράζει την ευγνωμοσύνη που αισθάνεται.

α, εσείς,

εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου,

βαθύ, θρεπτικό ψωμί, αιώνιε πόνε μου

Η εναλλαγή του λόγου από το α΄ στο β΄ πρόσωπο, πέρα από το γεγονός ότι προσδίδει ζωντάνια και θεατρικότητα στο ποίημα, μιας και δημιουργεί την αίσθηση πως υπάρχει ένας συνομιλητής του ποιητικού υποκειμένου, έρχεται να δηλώσει με τρόπο εμφατικό την εκτίμηση που έχει ο ποιητής απέναντι στις δυσκολίες της ζωής. Οι ταπεινώσεις που βίωσε λειτούργησαν ως αλτήρες της ψυχής του, ως τα βάρη εκείνα που δυνάμωσαν την ψυχή του, και αντίστοιχα ο αιώνιος πόνος της ζωής του υπήρξε το βαθύ, θρεπτικό ψωμί, που του εξασφάλιζε το σθένος για να συνεχίσει την καθημερινή του προσπάθεια.

Οι ταπεινώσεις και ο πόνος, που συχνά οδηγούν τους ανθρώπους στην απόγνωση, λειτούργησαν θετικά για τον ποιητή, διότι ο ίδιος αρνήθηκε να τα αφήσει να τον καταβάλουν, πείσμωσε περισσότερο και άντλησε δύναμη από όλα εκείνα που θα μπορούσαν να τον συντρίψουν.

κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή

με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας.

Κατά τρόπο παρόμοιο, ο ποιητής στρέφεται προς τις ήττες της ζωής του, οι οποίες, αν και αποτέλεσαν διάψευση για πολλές επιθυμίες του, κατόρθωσαν εντούτοις να του προσφέρουν ψυχική δύναμη αφού τον απάλλαξαν από εκείνον το διαρκή φόβο απέναντι στην ήττα και την αποτυχία, που τόσο συχνά αδρανοποιεί τους ανθρώπους και τους αποτρέπει από το να προσπαθούν και να διεκδικούν.