Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η κατασκευή της πραγματικότητας των ειδήσεων

Η κατασκευή της πραγματικότητας των ειδήσεων

Το παράδειγμα των ειδήσεων, το πιο γνωστό και πολυχρησιμοποιημένο παράδειγμα στην έρευνα των μέσων, δείχνει ότι η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας αποτελεί μια ιδιαίτερα πολυσύνθετη διαδικασία επιλογών. Όλες οι θεωρίες των ειδήσεων παρουσίασαν ορισμένα επιμέρους ενδιαφέροντα συμπεράσματα, με προβληματική ωστόσο την επιστημονική επαλήθευσή τους. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι φανερή η αδυναμία εξαγωγής ασφαλών και αδιάβλητων συμπερασμάτων, που θα προϋπέθεταν την ύπαρξη μιας συνολικά αποδεκτής θεωρίας για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Ο άλλοτε πλούσιος διάλογος των ειδικών αποδεικνύεται - παρ’ όλες τις εντάσεις που υπάρχουν ακόμα - αδιέξοδος, επειδή η μαζική επικοινωνία μετατρέπεται σε συστατικό χαρακτηριστικό του πολιτισμού μας και μεταλλάσσει, προς το καλό ή το κακό - άγνωστο προς το παρόν - τον δημόσιο, αλλά και τον ιδιωτικό, προσωπικό μας χώρο.

    Ασφαλώς, δεν αποδέχομαι την απαισιοδοξία κάποιων θεωριών οι οποίες πιστεύουν πως οι δημοσιογράφοι αλλά και οι αποδέκτες των μέσων είναι παθητικά, αδύναμα και άβουλα υποχείρια της μαζικής επικοινωνίας ή μηχανοποιημένα τμήματα κάποιου «ξένου» και «αυτόνομου» υποσυστήματος. Το γεγονός ότι τόσο η παραγωγή όσο και η αποδοχή των ειδήσεων από τους τηλεθεατές, ακροατές και αναγνώστες είναι διαδικασίες συνεχούς και δυναμικής επιλεκτικότητας δικαιολογεί κατά τη γνώμη μου αισιοδοξία, έστω και «επιστημονικά αναπόδεικτη».

    Από την πλευρά τους, λοιπόν, οι δημοσιογράφοι επιλέγουν από την υπερπληθώρα γεγονότων και ανακοινώσεων των πρακτορείων ειδήσεων, που αποτελούν ήδη «κατασκευασμένη κοινωνική πραγματικότητα», τα πλέον αξιοπερίεργα και οικεία προς αυτούς γεγονότα. Μ’ αυτόν τον τρόπο κατασκευάζουν την κοινωνική πραγματικότητα των ειδήσεών τους, με στόχο την ενημέρωση αλλά και την ψυχαγωγία του κοινού τους· την προστασία του πολίτη από κάθε είδους διαστρέβλωση και επιβουλή εξαπάτησης ή χειραγώγησης αλλά και τη συγκίνησή του.

     Για τον αποδέκτη των ειδήσεων, πάλι, το σύγχρονο γίγνεσθαι δε «συμβαίνει» με απλό τρόπο. Πρώτα «κατασκευάζεται» ως είδηση και κατόπιν διαδίδεται από τα μέσα, για να τον συναντήσει. Από την υπερπροσφορά της «κατασκευασμένης κοινωνικής πραγματικότητας» των μέσων, οι τηλεθεατές, οι ακροατές και οι αναγνώστες διαλέγουν τη «δική τους είδηση». Τα κριτήρια με τα οποία επιλέγουν δεν έχουν καμία σχέση με τα δημοσιογραφικά κριτήρια που ανέφερα πιο πάνω. Η διαδικασία επιλογής κάθε αποδέκτη γίνεται σύμφωνα με τα προσωπικά ενδιαφέροντά του, που εκφράζουν στην περίπτωση αυτή την υποκειμενική σχέση του με τα πράγματα. Οι αποδέκτες προτιμούν να συλλάβουν ως πραγματικότητα ό,τι καταλαβαίνουν καλύτερα και ό,τι μπορεί να ενσωματωθεί στην κατασκευή της υποκειμενικής τους πραγματικότητας. Ο κάθε αποδέκτης θα παραλείψει από την είδηση τις λεπτομέρειες που θεωρεί άσχετες, θα γενικεύσει και θα απλουστεύσει τις πολιτικές εξελίξεις, θα ενσωματώσει τη δική του γνώμη στην είδηση κ.ο.κ.

    Επιπλέον, οι αποδέκτες υποτιμούν τις συνθήκες μαζικής επικοινωνίας, παραβλέπουν δηλαδή το γεγονός ότι αυτό που πληροφορούνται οι ίδιοι το πληροφορείται ταυτόχρονα ένα αμέτρητο, διάσπαρτο πλήθος ανθρώπων. Και φυσικά ο αποδέκτης δεν κρατά στη μνήμη του ως φωτοαντίγραφο τις ειδήσεις των μέσων, ούτε άλλωστε και ο δημοσιογράφος που τις παράγει. Εξάλλου, πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι από το περιεχόμενο των τηλεοπτικών ειδήσεων ο τηλεθεατής συγκρατεί κατά μέσο όρο μόνο το 25% αμέσως μετά την εκπομπή. Το ποσοστό μειώνει δραματικά η χρονική απόσταση από την εκπομπή.

    Κάτω από αυτό το πρίσμα, η παραγωγή και η αποδοχή των ειδήσεων δεν είναι σε καμιά περίπτωση το «είδωλο στον καθρέφτη» του σύγχρονου κόσμου. Μετά από πενήντα χρόνια ερευνών, επιστημονικών αντιπαραθέσεων και θεωριών, ένα είναι βέβαιο: όποια κι αν είναι η πραγματικότητα των ειδήσεων, είτε αφορά τους δημοσιογράφους που τις παράγουν είτε αφορά τους τηλεθεατές, ακροατές, αναγνώστες που τις παρακολουθούν, είναι πάντως υποκειμενική. Αυτή η παραδοχή, άλλωστε, εξηγεί το γεγονός ότι οι αποδέκτες των μέσων αλλά και οι δημοσιογράφοι μεταξύ τους είχαν και θα έχουν πάντα διαφορετικές γνώμες και διαφορετική οπτική του κόσμου.

Δ. Χατζόγλου (1996). Η κατασκευή της πραγματικότητας των ειδήσεων. Στο: Ρ. Παναγιωτοπούλου, Π. Ρηγοπούλου, Μ. Ρήγου, Σ. Νοτάρης (επιμέλεια). Η «κατασκευή» της πραγματικότητας και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 299-300 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

A. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80-100 λέξεις).

Η κοινωνική πραγματικότητα, όπως παρουσιάζεται στις ειδήσεις, συνιστά μια κατασκευή που προκύπτει από ποικίλες επιλογές. Οι δημοσιογράφοι και οι αποδέκτες των ειδήσεων, άλλωστε, δεν είναι «άβουλα υποχείρια», εφόσον η παραγωγή κι η παρακολούθηση των ειδήσεων είναι μια διαδικασία συνεχών επιλογών. Οι δημοσιογράφοι επιλέγουν ό,τι τους φαίνεται περίεργο και οικείο, ενώ οι αποδέκτες ό,τι τους ενδιαφέρει κι ό,τι μπορούν να κατανοήσουν. Ωστόσο, οι αποδέκτες της ενημέρωσης, αφενός υποτιμούν τη μαζικότητά της κι αφετέρου συγκρατούν στη μνήμη τους ένα μικρό κομμάτι των ειδήσεων. Σε κάθε περίπτωση, οι ειδήσεις δεν αποδίδουν μια αντικειμενική εικόνα του κόσμου, εφόσον είναι καθαρά υποκειμενικές. 

[Λέξεις: 97]

Εναλλακτικά:

Ο συγγραφέας του κειμένου αναφέρεται στην κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, όπως αυτή παρουσιάζεται στις ειδήσεις. Επισημαίνει πως πρόκειται για μια πολύπλοκη διαδικασία που βασίζεται σε πλήθος επιλογών τόσο των δημοσιογράφων όσο και των αποδεκτών της ενημέρωσης. Ο γράφων, μάλιστα, δεν αποδέχεται ούτε τον παθητικό ρόλο των δημοσιογράφων, εφόσον με δικά τους κριτήρια γίνεται η επιλογή των προβαλλόμενων ειδήσεων, αλλά ούτε και τον παθητικό ρόλο των αποδεκτών, εφόσον επιλέγουν από ένα σύνολο ειδήσεων εκείνες που τους ενδιαφέρουν κι εκείνες που ταιριάζουν στην «υποκειμενική τους πραγματικότητα». Στη συνέχεια ο συντάκτης τονίζει πως οι αποδέκτες των ειδήσεων συγκρατούν ένα πολύ μικρό μέρος των ειδήσεων, ενώ, καταλήγει, υποδεικνύοντας πως ο κόσμος των ειδήσεων είναι υποκειμενικός.

[Λέξεις: 111]

Β1. Με ποιο επιχείρημα αποδεικνύει ο συγγραφέας ότι οι δημοσιογράφοι δεν είναι παθητικά, αδύναμα και άβουλα υποχείρια της μαζικής επικοινωνίας ή μηχανοποιημένα τμήματα κάποιου «ξένου» και «αυτόνομου» υποσυστήματος; (60-80 λέξεις).

Ο συγγραφέας προκειμένου να αποδείξει πως οι δημοσιογράφοι δεν είναι αδύναμα και άβουλα υποχείρια της μαζικής επικοινωνίας, προβάλλει ως επιχείρημα την ενεργή συμμετοχή τους στην επιλογή των ειδήσεων. Η παραγωγή των ειδήσεων -όπως και η αποδοχή τους άλλωστε- προκύπτει μέσα από μια διαδικασία δυναμικής επιλεκτικότητας, στην οποία οι δημοσιογράφοι συμμετέχουν με τα δικά τους κριτήρια επιλογής. Έτσι, οι δημοσιογράφοι παρουσιάζονται να αντλούν από το πλήθος των γεγονότων που προσφέρουν τα μεγάλα πρακτορεία ειδήσεων, εκείνα που τους φαίνονται αξιοπερίεργα και οικεία.

Β1. Με ποια κριτήρια, σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι αποδέκτες των ειδήσεων επιλέγουν τη «δική τους είδηση»; Να απαντήσετε σε μία παράγραφο 60-80 λέξεων.

Οι αποδέκτες των ειδήσεων κινούνται με βάση τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα, που αντικατοπτρίζουν την υποκειμενική τους στάση απέναντι στα πράγματα. Η επιλογή, λοιπόν, των ειδήσεων από τους αποδέκτες γίνεται ανάλογα με το ποια πράγματα κατανοούν καλύτερα, αλλά και με το ποια γεγονότα και ποιες ειδήσεις μπορούν να ενταχθούν στη δική τους υποκειμενική πραγματικότητα. Έτσι, κάθε αποδέκτης ανάλογα με τις προσωπικές του απόψεις, θα παραλείψει όσα θεωρεί αδιάφορα ή άσχετα, και θα προχωρήσει σε γενικεύσεις και απλουστεύσεις.

Β1. Με ποιον τρόπο και με ποιο στόχο, σύμφωνα με τον συγγραφέα, κατασκευάζεται η κοινωνική πραγματικότητα από τους δημοσιογράφους; Να απαντήσετε σε μία παράγραφο (60-80 λέξεων).

Οι δημοσιογράφοι προκειμένου να διαμορφώσουν τα δελτία ειδήσεων και κατ’ επέκταση την κοινωνική πραγματικότητα, αντλούν ειδήσεις και γεγονότα από το πλήθος των σχετικών ανακοινώσεων που έχουν γίνει από τα μεγάλα πρακτορεία ειδήσεων. Επιλέγουν με βάση το ποιες ειδήσεις θεωρούν ικανές να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του κοινού, αλλά και το ποιες σχετίζονται με τα οικεία ζητήματα του κοινού, αποσκοπώντας στην ενημέρωση και την ψυχαγωγία του. Επιζητούν, συνάμα, να προστατέψουν τους πολίτες από κάθε είδους διαστρεβλώσεις κι από κάθε προσπάθεια εξαπάτησής τους.

Β2.α. Να διαιρέσετε την τέταρτη παράγραφο (Για τον αποδέκτη...στην είδηση) του κειμένου σε δύο παραγράφους.

Για τον αποδέκτη των ειδήσεων, πάλι, το σύγχρονο γίγνεσθαι δε «συμβαίνει» με απλό τρόπο. Πρώτα «κατασκευάζεται» ως είδηση και κατόπιν διαδίδεται από τα μέσα, για να τον συναντήσει. Από την υπερπροσφορά της «κατασκευασμένης κοινωνικής πραγματικότητας» των μέσων, οι τηλεθεατές, οι ακροατές και οι αναγνώστες διαλέγουν τη «δική τους είδηση». Τα κριτήρια με τα οποία επιλέγουν δεν έχουν καμία σχέση με τα δημοσιογραφικά κριτήρια που ανέφερα πιο πάνω.

Η διαδικασία επιλογής κάθε αποδέκτη γίνεται σύμφωνα με τα προσωπικά ενδιαφέροντά του, που εκφράζουν στην περίπτωση αυτή την υποκειμενική σχέση του με τα πράγματα. Οι αποδέκτες προτιμούν να συλλάβουν ως πραγματικότητα ό,τι καταλαβαίνουν καλύτερα και ό,τι μπορεί να ενσωματωθεί στην κατασκευή της υποκειμενικής τους πραγματικότητας. Ο κάθε αποδέκτης θα παραλείψει από την είδηση τις λεπτομέρειες που θεωρεί άσχετες, θα γενικεύσει και θα απλουστεύσει τις πολιτικές εξελίξεις, θα ενσωματώσει τη δική του γνώμη στην είδηση κ.ο.κ.

Β2. β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Με βάση τη νέα διαίρεση, η πρώτη παράγραφος παρουσιάζει το δεδομένο της κατασκευής του σύγχρονου γίγνεσθαι από άλλους, καθώς και την ενεργή πρόσληψη αυτής της κατασκευασμένης κοινωνικής πραγματικότητας από τον αποδέκτη, εφόσον επιλέγει κάποιες μόνο από τις ειδήσεις που του προσφέρουν. Ενώ, η δεύτερη παράγραφος καταγράφει τα κριτήρια με τα οποία οι αποδέκτες των ειδήσεων προχωρούν στις επιλογές τους.

Β2.α. Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην τέταρτη και την πέμπτη παράγραφο του κειμένου;

Η συνοχή ανάμεσα στις δύο παραγράφους επιτυγχάνεται με τη διαρθρωτική λέξη «επιπλέον», καθώς και με τη χρήση του ίδιου υποκειμένου (αποδέκτες), στην 5η παράγραφο, που κυριαρχούσε και στην 4η.  

Β2. β. Ποια σχέση συνοχής σηματοδοτεί η διαρθρωτική λέξη;

Η διαρθρωτική λέξη «επιπλέον» σηματοδοτεί την προσθήκη στοιχείων σχετικών με όσα έχουν ήδη αναφερθεί στην προηγούμενη παράγραφο.

Β2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της τελευταίας παραγράφου (Κάτω από αυτό το πρίσμα,... του κόσμου) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Κάτω από αυτό το πρίσμα, η παραγωγή και η αποδοχή των ειδήσεων δεν είναι σε καμιά περίπτωση το «είδωλο στον καθρέφτη» του σύγχρονου κόσμου.

Σχόλια: Μετά από πενήντα χρόνια ερευνών... διαφορετική οπτική του κόσμου.

Κατακλείδα: ---

Γ1. Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων στην οποία θα εντάξετε την ακόλουθη περίοδο του κειμένου με την έντονη γραφή: «όποια κι αν είναι η πραγματικότητα των ειδήσεων [….] είναι πάντως υποκειμενική».

Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης παρά την προσπάθειά τους να διατηρήσουν τις αναγκαίες ισορροπίες προκειμένου η παρεχόμενη από αυτά ενημέρωση να θεωρείται αντικειμενική, προχωρούν κατ’ ανάγκη σε επιλογές, που αφορούν το ποιες ειδήσεις θα μεταδώσουν και το σε ποιες θα δοθεί έμφαση. Επιλογές που επιτρέπουν στους αποδέκτες τη διαμόρφωση μιας εικόνας για την ποιότητα και το είδος της πραγματικότητας που επιχειρεί να παρουσιάσει το κάθε μέσο. Είναι, άλλωστε, προφανές πως όποια κι αν είναι η πραγματικότητα των ειδήσεων, είναι πάντως υποκειμενική, εφόσον ακόμη και οι επιλογές που μοιάζουν λιγότερο σημαντικές, παραμένουν δηλωτικές απώτερων προθέσεων. 

Γ1. Να αντικαταστήσετε την καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή με συνώνυμες ή σημασιολογικά ισοδύναμες λέξεις, ώστε να αποδίδεται το ίδιο νόημα: επαλήθευση, ασφαλών, αξιοπερίεργα, διαδίδεται, θα ενσωματώσει.

επαλήθευση: επιβεβαίωση

ασφαλών: έγκυρων

αξιοπερίεργα: ασυνήθη

διαδίδεται: μεταδίδεται

θα ενσωματώσει: θα εντάξει

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με την έντονη γραφή: Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, κοινωνική πραγματικότητα, αποδέκτη των ειδήσεων, κριτήρια, υποκειμενικής πραγματικότητας. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση ή/και τον αριθμό, όπου αυτό είναι δυνατόν).

Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης διαδραματίζουν έναν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας, όπως καταλήγει να την κατανοεί και να την ερμηνεύει ο αποδέκτης των ειδήσεων. Τα κριτήρια επιλογής των ειδήσεων που θα προβληθούν κάθε φορά και, κατά συνέπεια, θα αποτελέσουν κομμάτι αυτής της κοινωνικής πραγματικότητας, επηρεάζονται συχνά από τις ιδιαίτερες επιδιώξεις του εκάστοτε Μέσου Μαζικής Ενημέρωσης. Εντούτοις, είναι προφανές πως όποιες κι αν είναι οι επιμέρους επιδιώξεις, συχνά οι αποδέκτες των ειδήσεων επιλέγουν να δώσουν βαρύτητα μόνο σ’ εκείνες τις ειδήσεις που μπορούν να ενταχθούν στο πλαίσιο της δικής τους υποκειμενικής πραγματικότητας. 

Γ2. Να εντοπίσετε στο κείμενο και να γράψετε πέντε όρους (λέξεις ή φράσεις) ειδικού λεξιλογίου.

- υποσυστήματος

- επιλεκτικότητας

- κοινωνικής πραγματικότητας

- επιστημονικά αναπόδεικτη

- μαζικής επικοινωνίας

Γ2.α. «Η διαδικασία επιλογής κάθε αποδέκτη γίνεται σύμφωνα με τα προσωπικά ενδιαφέροντά του, που εκφράζουν στην περίπτωση αυτή την υποκειμενική σχέση του με τα πράγματα»:

Στην παραπάνω περίοδο λόγου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μία αναφορική πρόταση. Να την εντοπίσετε και να τη χαρακτηρίσετε είτε ως προσδιοριστική είτε ως παραθετική με βάση τις πληροφορίες που περιέχει σε σχέση με τον προσδιοριζόμενο όρο.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που εκφράζουν στην περίπτωση αυτή την υποκειμενική σχέση του με τα πράγματα»

Η συγκεκριμένη αναφορική πρόταση είναι προσθετική.

Γ2. β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η αναφορική πρόταση χαρακτηρίζεται προσθετική, διότι δεν αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του προσδιοριζόμενου όρου, γι’ αυτό και χωρίζεται από αυτόν με κόμμα.