Έκθεση Α΄ Λυκείου: Διάλεκτοι, ιδιώματα και ιδιωματισμοί

Paul Williams

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Διάλεκτοι, ιδιώματα και ιδιωματισμοί

Κάθε εθνική γλώσσα υπόκειται σε ευρεία διαφοροποίηση: ατομική ή υφολογική (διαφορετικά χρησιμοποιεί τη γλώσσα κάθε ομιλητής μιας γλώσσας), κοινωνική (οι ομιλητές συχνά διαφοροποιούνται κατά ηλικιακές, κοινωνικές, επαγγελματικές, ιδεολογικές κ.ά. ομάδες) και γεωγραφική (τα Ελληνικά της Κρήτης, της Θεσσαλίας, του Πόντου, των Δωδεκανήσων κ.λπ.).

Με τον όρο διάλεκτος οι γλωσσολόγοι χαρακτηρίζουν τη γεωγραφική διαφοροποίηση ευρύτερων περιοχών, ιδίως αυτήν που εμφανίζει έντονες αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα σε όλα τα επίπεδα (προφορά, γραμματικοσυνταντική δομή, λεξιλόγιο) και σε βαθμό που οι ομιλητές της διαλέκτου να μην είναι εύκολα κατανοητοί από τους ομιλητές της κοινής γλώσσας. Άρα ο όρος διάλεκτος είναι υπερκείμενη διάκριση. Αντίθετα, ο όρος ιδίωμα δηλώνει μικρότερη γλωσσική διαφοροποίηση, που δεν εμποδίζει την κατανόηση από τους ομιλητές της κοινής. Μια διάλεκτος μπορεί να έχει περισσότερα από ένα ιδιώματα.

Στην Ελληνική διακρίνονται οι εξής διάλεκτοι: τσακωνική, ποντιακή, καππαδοκική, κατωιταλική και (καταχρηστικώς) κυπριακή και κρητική.

Όλες οι λοιπές διαφοροποιήσεις αποτελούν τα ιδιώματα. Αυτά, ανάλογα με τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, ομαδοποιούνται στα λεγόμενα βόρεια ιδιώματα (Στερεά Ελλάδα εκτός Αττικής, Β. Εύβοια, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη, νησιά του Β. Αιγαίου και Πόντος και στα νότια ιδιώματα (τα υπόλοιπα).

Αντίθετη προς τις διαλέκτους και τα ιδιώματα είναι η κοινόλεκτος (ενν. γλώσσα) ή κοινολεκτούμενη, δηλαδή η κοινή γλώσσα που μιλιέται σε μια χώρα από όλους.

Ως ιδιόλεκτος χαρακτηρίζεται από τους γλωσσολόγους, ο τρόπος (γνώση και πράξη) με τον οποίο χρησιμοποιεί ο καθένας τη γλώσσα.   

Ιδιωματισμός είναι κάθε γλωσσικό στοιχείο (φωνητικό, γραμματικό, συντακτικό, λεξιλογικό) που αναφέρεται σε γλωσσικό ιδίωμα ή διάλεκτο της Ελληνικής∙ π.χ. «με δίνει» (συντακτικός ιδιωματισμός των βορείων ιδιωμάτων της Ελληνικής) αντί του κοινού «μου δίνει».

Ιδιωτισμός είναι κάθε λεξιλογική φράση της κοινής Ελληνικής, που αποτελεί ιδιαίτερη έκφραση με μεταφορική συνήθως σημασία∙ π.χ. το ‘βαλε στα πόδια, τα τσουγκρίσαμε, τρώει ξύλο κ.τ.ό.

Η ιδιαίτερη αξία των ιδιωμάτων και των διαλέκτων

Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα αποτελούν πολύτιμο κομμάτι της πολιτισμικής μας ταυτότητας, καθώς συνδέονται με τις ιδιαίτερες ιστορικές και πνευματικές ζυμώσεις επιμέρους γεωγραφικών περιοχών του ελληνικού χώρου. Ειδικότερα:

- Τα ιδιώματα και οι διάλεκτοι φανερώνουν την ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία των επιμέρους περιοχών. Οι γλωσσικές διαφοροποιήσεις που παρουσιάζονται στις επιμέρους περιοχές της χώρας αποτελούν δείκτες της, ως ένα βαθμό, αυτόνομης πνευματικής και ιστορικής εξέλιξής τους, αποκαλύπτοντας τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης και αντίληψης των κατοίκων τους. Μέσα από το κάθε ιδίωμα και την κάθε διάλεκτο ξεπροβάλλει ένας χωριστός κόσμος, που διαμορφώθηκε καθ’ επίδραση άλλων παραγόντων, λόγω ακριβώς της διαφορετικής γεωγραφικής θέσης.

Αντλείται, έτσι, από το κάθε ιδίωμα ένα άλλο σύστημα αξιών και μια διαφορετική θέαση της ζωής, εφόσον παρά την κοινή εθνολογική ταυτότητα, κάθε περιοχή ακολούθησε -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό- τη δική της ιστορική πορεία. Μέσα, λοιπόν, από τις λεξιλογικές και εκφραστικές επιλογές, όπως και μέσα από τη φωνητική απόδοση της κάθε διαλέκτου, μπορούμε να ανιχνεύσουμε το συναισθηματικό πλούτο, τις επιδιώξεις, τα διδάγματα ζωής και πρωτίστως το ήθος των ανθρώπων της κάθε περιοχής.

- Ο πλούτος της κάθε διαλέκτου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συλλογικής γλωσσικής κληρονομιάς. Παρά το γεγονός ότι οι διάλεκτοι παρουσιάζουν συχνά σημαντικές διαφοροποιήσεις από την κοινή ελληνική γλώσσα, αποτελούν εντούτοις γεννήματα της ίδιας γλώσσας, και φανερώνουν, άρα, τις ευρύτατες δυνατότητές της να δημιουργεί ποικίλους γλωσσικούς τύπους και δομές. Οι διάλεκτοι, επομένως, λειτουργούν περισσότερο ως τεκμήρια για τις ανεξάντλητες δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας και για τον λεκτικό της πλούτο, παρά ως ανεξάρτητες γλωσσικές μορφές.

Οι διάλεκτοι, λοιπόν, φανερώνουν την πολυμορφία της ελληνικής γλώσσας, και με τον εκφραστικό τους πλούτο ενισχύουν τη συλλογική γλωσσική κληρονομιά, γι’ αυτό και θα πρέπει να λαμβάνουν τη δέουσα αναγνώριση και υποστήριξη.

- Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα λειτουργούν πλέον ως σημεία αναγνώρισης και διασύνδεσης των ανθρώπων με κοινή καταγωγή. Οι αλλαγές που έχουν επέλθει στην ανθρωπογεωγραφία του τόπου έχουν απομακρύνει πολλούς ανθρώπους από τους τόπους που αποτελούν την ιδιαίτερη πατρίδα τους κι έχουν έτσι αναδιανείμει τους πολίτες της χώρας, δίνοντας -ατυχώς- έμφαση στα αστικά κέντρα. Ως εκ τούτου οι ομιλούντες μια διάλεκτο ή ένα ιδίωμα δεν κατοικούν κατ’ ανάγκη σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, όπως παλαιότερα∙ γεγονός που οδηγεί στην αποδυνάμωση και την σπανιότερη χρήση, ιδίως, των διαλέκτων.

Ωστόσο, ακόμη κι αν εκείνοι που μιλούν ή γνωρίζουν μια διάλεκτο κατοικούν σε άλλες περιοχές, έχουν ακριβώς αυτή τη γλωσσική ταυτότητα ως ισχυρό συνεκτικό δεσμό με τον τόπο καταγωγής τους, αλλά και με τους ανθρώπους με τους οποίους έχουν κοινή καταγωγή. Φροντίζουν, μάλιστα, με τη σύσταση συλλόγων στα αστικά κέντρα όπου κατοικούν να έρχονται σ’ επαφή με άλλους ανθρώπους που κατάγονται από τις ίδιες περιοχές.

Η κοινή διάλεκτος ή το κοινό ιδίωμα, αποτελούν, εύλογα, έναν ισχυρό συνεκτικό δεσμό που διατηρεί στη μνήμη των ανθρώπων αυτών τις κοινές αξίες, τις κοινές αντιλήψεις και την κοινή τους ιστορία. Έτσι, είτε κατοικούν στον τόπο καταγωγής τους είτε όχι, έχουν πάντοτε τη γλωσσική τους ταυτότητα ως μέσο για την επιστροφή σ’ εκείνα ακριβώς τα στοιχεία που συνθέτουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της τοπικής τους καταγωγής.

Οι λόγοι για τους οποίους αποδυναμώθηκαν οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα

Η αδιαμφισβήτητη επικράτηση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας, η εξάλειψη των γεωγραφικών περιορισμών και η έντονη αστικοποίηση, έφεραν σταδιακά την αποδυνάμωση των διαλέκτων. Ειδικότερα:

- Εξάλειψη γεωγραφικών περιορισμών. Οι διάλεκτοι, αλλά και τα ιδιώματα, αποτέλεσαν σε σημαντικό βαθμό απότοκο της μερικής απομόνωσης των ανθρώπων στις επιμέρους περιοχές. Η δυσκολία που χαρακτήριζε τις μετακινήσεις και την επικοινωνία άφηνε κάθε περιοχή να ακολουθεί τη δική της πορεία, χωρίς συχνές και σημαντικές αλληλεπιδράσεις με τα υπόλοιπα μέρη της χώρας. Ωστόσο, από τη στιγμή που η εξέλιξη της τεχνολογίας άνοιξε το δρόμο στην άμεση επικοινωνία και στην εκμηδένιση των αποστάσεων, οι άνθρωποι όλων των περιοχών άρχισαν να έρχονται σε συνεχή επαφή μεταξύ τους, γεγονός που καθιστούσε αναγκαία την υιοθέτηση του κοινού γλωσσικού κώδικα, προκειμένου να μην υπάρχουν επικοινωνιακά εμπόδια.

Είναι προφανές πως αν κάθε περιοχή επέμενε να διατηρεί τη δική της διάλεκτο, αυτό θα οδηγούσε σε μια ανώφελη παράταση ενός απομονωτισμού που δεν δικαιολογούταν πια από τις νέες συνθήκες. Έτσι, ακόμη κι αν οι κάτοικοι κάθε περιοχής θεωρούσαν τη δική τους διάλεκτο σημαντικότερη ή ξεχωριστή, εξωθήθηκαν εκ των πραγμάτων να προσαρμοστούν στη χρήση της κοινής νεοελληνικής, ώστε να μετέχουν στα οφέλη της συλλογικής εθνικής ανάπτυξης.

- Διάδοση της κοινής νεοελληνικής μέσω της εκπαίδευσης, αλλά και των ΜΜΕ. Η οργάνωση μιας ενιαίας εκπαιδευτικής πολιτικής για το σύνολο της χώρας, έφερε σ’ επαφή τους νέους ανθρώπους κάθε πιθανής περιοχής με την κοινή νεοελληνική γλώσσα, και με τον υποχρεωτικό χαρακτήρα αυτής της εκπαίδευσης προέκυψε πολύ σύντομα η διάδοση και εδραίωση του κοινού γλωσσικού κώδικα.

Ενώ, η εμφάνιση των ΜΜΕ με πανελλαδική εμβέλεια και κυκλοφορία, και η χρήση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας στις ειδησεογραφικές και ενημερωτικές εκπομπές, αποτέλεσε αποφασιστικό παράγοντα για τη ευρύτατη διάδοση του κοινού γλωσσικού κώδικα ακόμη και στους ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας που δεν είχαν φοιτήσει στο σχολείο.

Το πλήθος των γλωσσικών ερεθισμάτων μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αλλά και μέσω των εφημερίδων και της τηλεόρασης, λειτούργησε διαβρωτικά για τις διαλέκτους και τα ιδιώματα, υπό την έννοια πως οι πολίτες, όχι μόνο αντιλήφθηκαν την αναγκαιότητα της προσαρμογής τους στον κοινό γλωσσικό κώδικα, άρχισαν συνάμα, ιδίως οι νεότερες γενιές, να λησμονούν τις τοπικές αυτές διαφοροποιήσεις, τις οποίες αντιμετώπισαν, ως ένα βαθμό, και ως περιττά στοιχεία του παρελθόντος.

Τρόποι διαφύλαξης των διαλέκτων και των ιδιωμάτων

Η διάδοση της κοινής νεοελληνικής υπήρξε, βέβαια, με πολλούς τρόπους επωφελής για την ανάπτυξη της χώρας, εφόσον απομάκρυνε τα όποια γλωσσικά εμπόδια στην επικοινωνία μεταξύ των πολιτών. Είχε, όμως, μια ιδιαίτερα αρνητική επίπτωση, αφού οδήγησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού στο να πάψει να χρησιμοποιεί τις διαλέκτους, θέτοντας σε κίνδυνο την ύπαρξή τους. Πολλοί ήταν εκείνοι, μάλιστα, που άρχισαν να αντιμετωπίζουν τα ιδιώματα ως παρωχημένα και άνευ αξίας, υποτιμώντας τον λεκτικό και εκφραστικό τους πλούτο, όπως και τη θέση τους στο στην ενιαία γλωσσική μας κληρονομιά.

Κρίνεται, λοιπόν, απολύτως αναγκαίο να υπάρξει η κατάλληλη ευαισθητοποίηση των πολιτών και άμεση δραστηριοποίηση, προκειμένου να επιτευχθεί η διαφύλαξη των διαλέκτων και των τοπικών ιδιωμάτων.

- Η Πολιτεία οφείλει να ενισχύει οικονομικά τους φορείς εκείνους που έχουν ως στόχο την καταγραφή, τη μελέτη και την ανάδειξη των διαλέκτων και των ιδιωμάτων, καθώς η ραγδαία ελαχιστοποίηση των φυσικών ομιλητών τους θα οδηγήσει τις πολύτιμες αυτές γλωσσικές εκφάνσεις στη λήθη.

- Στο πλαίσιο της εκπαίδευσης θα πρέπει να τονίζεται η αξία των τοπικών ιδιωμάτων, ώστε οι νέοι να προσεγγίζουν με σεβασμό τις γλωσσικές διαφοροποιήσεις των ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας, και να αποκτούν το ενδιαφέρον εκείνο που θα τους παρακινεί να μάθουν περισσότερα για τα ιδιώματα της δικής τους καταγωγής.

Βοηθητικό, ως προς αυτό, θα ήταν η ένταξη στο μάθημα της νεοελληνικής γλώσσας ερευνητικών εργασιών σε σχέση με τις ελληνικές διαλέκτους, προκειμένου οι μαθητές να έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν πιο συστηματικά με αυτές και να εκτιμήσουν έτσι την ιδιαίτερη ποιότητα και ομορφιά τους.

- Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας έχουν τη δυνατότητα να επισημάνουν και να αναδείξουν την ιδιαίτερη πολιτισμική αξία των διαλέκτων με αφιερώματα στον ξεχωριστό αυτό γλωσσικό μας πλούτο. Θα καταστεί, έτσι, εφικτό να έρθουν σ’ επαφή με τις διάφορες διαλέκτους άτομα απ’ όλα τα μέρη της χώρας, που δεν είναι εξοικειωμένα με τις διαλέκτους άλλων περιοχών.