Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς»

Naxart Studio

Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς»

 «Το Χι, φασίν, ουδέν ηδίκησε την πόλιν ουδέ το 

Κάππα. ....... Τυχόντες δ’ ημείς εξηγητών......

εδιδάχθημεν αρχάς ονομάτων είναι τα γράμμα-

τα, δηλούν δ’ εθέλειν το μεν Χριστόν, το δε 

Κωνστάντιον.

    Ιουλιανού, Μισοπώγων

Ήτανε δυνατόν ποτέ ν’ απαρνηθούν

την έμορφή τους διαβίωσι· την ποικιλία

των καθημερινών τους διασκεδάσεων· το λαμπρό τους

θέατρον όπου μια ένωσις εγένονταν της Τέχνης

με τες ερωτικές της σάρκας τάσεις!

Aνήθικοι μέχρι τινός —και πιθανόν μέχρι πολλού—

ήσαν. Aλλ’ είχαν την ικανοποίησι που ο βίος τους

ήταν ο π ε ρ ι λ ά λ η τ ο ς  βίος της Aντιοχείας,

ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος.

Να τ’ αρνηθούν αυτά, για να προσέξουν κιόλας τί;

Τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του,

τες ανιαρές περιαυτολογίες·

την παιδαριώδη του θεατροφοβία·

την άχαρι σεμνοτυφία του· τα γελοία του γένεια.

A βέβαια προτιμούσανε το Χι,

α βέβαια προτιμούσανε το Κάππα· εκατό φορές. 

Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης (Βυζαντινός αυτοκράτορας 361-363 μ.Χ.) [για μια αναλυτική παρουσίαση της βιογραφίας του δείτε το ποίημα του Καβάφη «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας»] παρά τις αγαθές προθέσεις του, δεν κατόρθωσε να επιτύχει την ανανέωση της Αυτοκρατορίας στο βαθμό που την επιδίωξε, αφενός διότι η βασιλεία του διήρκησε ελάχιστα και αφετέρου διότι δεν αντιλήφθηκε επαρκώς τις συνθήκες της εποχής του με άμεσο αποτέλεσμα να επιχειρεί ανεδαφικές μεταρρυθμίσεις, όπως, για παράδειγμα, αυτή που αφορούσε το θρησκευτικό τομέα.

Ο Ιουλιανός ήταν Εθνικός -ειδωλολάτρης-, σε μια εποχή, ωστόσο, κατά την οποία ο χριστιανισμός είχε πλέον εδραιωθεί σε εκτεταμένο βαθμό. Θέλησε, μάλιστα, όχι μόνο να επαναφέρει τη λατρεία των παλαιότερων θεών, αλλά και να της προσδώσει στοιχεία τελετουργικού και οργάνωσης που είχε αντλήσει από το χριστιανισμό, καταλήγοντας να προκαλεί τη δυσαρέσκεια τόσο των Χριστιανών όσο και των Εθνικών.  

Το ποίημα

Η ανεδαφικότητα της βασικά πουριτανής και αριστοκρατικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης του Ιουλιανού, καθώς και της αφελούς οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής του, φανερώθηκε ιδιαίτερα σκληρά κατά τους οκτώ μήνες που επέρασε, από τον Ιούλιο 362 ως τον Μάρτιο 363, στην Αντιόχεια, πριν από την μοιραία του εκστρατεία στην Περσία. [Γ. Π. Σαββίδης]

«Το Χι, φασίν, ουδέν ηδίκησε την πόλιν ουδέ το 

Κάππα. ....... Τυχόντες δ’ ημείς εξηγητών......

εδιδάχθημεν αρχάς ονομάτων είναι τα γράμμα-

τα, δηλούν δ’ εθέλειν το μεν Χριστόν, το δε 

Κωνστάντιον.

    Ιουλιανού, Μισοπώγων

Η επιγραφή: «Το Χι, λένε [οι Αντιοχείς], σε τίποτα δεν έβλαψε την πόλη, ούτε το Κάππα. […] Και όταν βρήκα ερμηνευτές […] έμαθα πως τα γράμματα αυτά είναι αρχικά ονομάτων, και ότι το πρώτο σημαίνει Χριστός και το δεύτερο Κωνστάντιος [= ο χριστιανός εξάδελφος του Ιουλιανού και προηγούμενος αυτοκράτορας]»

Περικοπή από την βίαιη και πικραμένη αυτοβιογραφική σάτιρα, που ο Ιουλιανός, στις αρχές του 363, απηύθυνε προς τους Αντιοχείς. [Γ. Π. Σαββίδης]

Ο Καβάφης έχει ασχοληθεί αρκετές φορές με τον Ιουλιανό, βλέποντας με συμπάθεια την προσπάθειά του -την εκ των προτέρων καταδικασμένη προσπάθειά του- να επαναφέρει τη θρησκεία των Εθνικών. Πρόθεση, ωστόσο, του ποιητή δεν είναι να εγκωμιάσει ή να τιμήσει τον Ιουλιανό∙ εκείνο που περισσότερο τον ενδιαφέρει είναι να αναδείξει, μέσα από τις αναμετρήσεις του αυτοκράτορα με τους Χριστιανούς, πτυχές της υποκρισίας, της ελλιπούς ηθικοποίησης και της επιδερμικής επαφής των νεοφώτιστων πιστών με τη χριστιανική θρησκεία.

Ήτανε δυνατόν ποτέ ν’ απαρνηθούν

την έμορφή τους διαβίωσι· την ποικιλία

των καθημερινών τους διασκεδάσεων· το λαμπρό τους

θέατρον όπου μια ένωσις εγένονταν της Τέχνης

με τες ερωτικές της σάρκας τάσεις!

Οι Αντιοχείς, έχοντας υποδεχθεί το Χριστιανισμό κι έχοντας -με το δικό τους τρόπο- υιοθετήσει τη νέα θρησκεία, διατηρούν επί της ουσίας τα βασικά στοιχεία του πρότερου βίου τους, ο οποίος ήταν δοσμένος στις διασκεδάσεις, στη διαρκή αποζήτηση του κάλλους, στην Τέχνη και φυσικά στη σαρκική ηδονή. Οι Αντιοχείς, όπως δηλώνουν, διόλου δεν ενοχλήθηκαν από το Χριστό και τη διδασκαλία του, μα ούτε κι από τους προγενέστερους Χριστιανούς αυτοκράτορες, όπως ήταν ο Κωνστάντιος, μιας και κανείς δεν επιχείρησε να διακόψει τον ηδονικό τους βίο. Προσχώρησαν, έτσι, κατ’ όνομα στη νέα θρησκεία, συνεχίζοντας εντούτοις ανενόχλητοι την «όμορφη διαβίωσή τους» και τις ποικίλες καθημερινές τους διασκεδάσεις. Ο χριστιανισμός, άλλωστε, ως θρησκεία της ελεύθερης βούλησης, ζητά συγκράτηση απέναντι στις ερωτικές ηδονές, αλλά δεν την επιβάλλει.

Ο Ιουλιανός, αντιθέτως, αποτέλεσε σημαντικό πρόβλημα για τους Αντιοχείς, εφόσον εξαιρετικά ασκητικός ο ίδιος, αδιάφορος απέναντι στις ερωτικές απολαύσεις και δίχως επαφή με το θέατρο -που τόσο το εκτιμούσαν εκείνοι, αφού σε αυτό γινόταν μια έξοχη ένωση της Τέχνης με τις ερωτικές τάσεις της σάρκας-, ήρθε στην πόλη τους και διατάραξε την ηδονική τους ρουτίνα. Πέρα από το γεγονός πως θέλησε να μεταστρέψει τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις -οι οποίες, βέβαια, δεν ήταν τόσο βαθιές στους περισσότερους Αντιοχείς-, προωθώντας μια πιο οργανωμένη μορφή της παλαιάς θρησκείας, έφερε μαζί του ένα μεγάλο στράτευμα, εξαντλώντας τα αποθέματα τροφών της πόλης και προκαλώντας σημαντικά προβλήματα σίτισης.

«Μετά την μεγάλην, την θαυμασίαν Αλεξάνδρεια, αυτό το κέντρον του Ελληνισμού ελκύει την φαντασία μου», σημειώνει ο Καβάφης –και προσθέτει μια φράση του Άγγλου Ιστορικού Γκίμπον, για τους Αντιοχείς της εποχής του Ιουλιανού∙ μεταφράζω: «μόνος νόμος ήταν η μόδα, μόνη επιδίωξη η ηδονή, και μόνη διάκριση η λαμπρότητα της ενδυμασίας και της σκευής» (περ. Γράμματα, Δ΄, 1918). [Γ. Π. Σαββίδης]

Aνήθικοι μέχρι τινός —και πιθανόν μέχρι πολλού—

ήσαν. Aλλ’ είχαν την ικανοποίησι που ο βίος τους

ήταν ο π ε ρ ι λ ά λ η τ ο ς  βίος της Aντιοχείας,

ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος.

Ο Ιουλιανός δεν έρχεται μόνο ως υποστηρικτής της Εθνικής θρησκείας, αλλά και ως φορέας συντηρητικών αντιλήψεων, μιας κι ο ίδιος ως προσωπικότητα απείχε σε μεγάλο βαθμό από τις ερωτικές απολαύσεις και τον έκλυτο βίο. Δημιουργείται, έτσι, μια μεγάλη αντίθεση με τους υποτιθέμενα Χριστιανούς Αντιοχείς, οι οποίοι δεν είναι πρόθυμοι να εγκαταλείψουν τη διαρκή επιδίωξη της ηδονής, για χάρη μιας πιο εγκρατούς διαβίωσης, που δεν έχει προφανώς να τους προσφέρει τίποτε περισσότερο από ένα περιττό αίσθημα καταπίεσης και στέρησης.

Οι Αντιοχείς αντιλαμβάνονται το ανήθικο της διαβίωσής τους, αλλά διατηρούν πάντοτε την ικανοποίηση πως ο τρόπος ζωής τους είναι «περιλάλητος» -εμφατικά δοσμένη η λέξη από τον ποιητή, με αραίωση των γραμμάτων∙ Ο δικός τους τρόπος ζωής, ο απόλυτα καλαίσθητος και απόλυτα αφοσιωμένος στην ηδονή, αποτελεί για τους Αντιοχείς πηγή διαρκούς περηφάνιας και «δόξας».

Είναι σαφές, βέβαια, πως ο Καβάφης αισθάνεται ιδιαίτερη έλξη για την ερωτική αυτή ελευθερία που διακρίνει τους Αντιοχείς, γι’ αυτό και αφιερώνει δύο στροφές του ποιήματός του στην παρουσίαση του ηδονικού αυτού βίου. Πρόκειται, άλλωστε, για έναν τρόπο ζωής που φέρνει τους Αντιοχείς σε άμεση σύνδεση με την ελευθερία που διέκρινε τους αρχαίους Έλληνες στα ζητήματα του έρωτα και των σαρκικών απολαύσεων. Ο ποιητής, επομένως, σε προσωπικό επίπεδο, διόλου δεν ενοχλείται και διόλου δεν απορρίπτει τις επιλογές αυτές των ανθρώπων της Αντιόχειας∙ είναι, όμως, επιλογές ασύμβατες με τη χριστιανική θρησκεία, την οποία οι Αντιοχείς υποτίθεται πως έχουν αποδεχτεί και ακολουθούν.

Να τ’ αρνηθούν αυτά, για να προσέξουν κιόλας τί;

Οι καλομαθημένοι Αντιοχείς, που έχουν συνηθίσει να ζουν μες στις απολαύσεις και την ηδονή, βρίσκουν ανυπόφορο τον ασκητικό αυτοκράτορα με τις συντηρητικές απόψεις και τα οράματα μιας ανούσιας θρησκευτικής επιστροφής στο παρελθόν. Οι Αντιοχείς, άλλωστε, παρά το γεγονός ότι στράφηκαν στη χριστιανική θρησκεία, δεν εγκατέλειψαν ποτέ τις συνήθειες και τις ηδονικές διασκεδάσεις του παρελθόντος.

Τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του,

τες ανιαρές περιαυτολογίες·

την παιδαριώδη του θεατροφοβία·

την άχαρι σεμνοτυφία του· τα γελοία του γένεια.

Εφόσον, λοιπόν, οι Αντιοχείς έχουν διαμορφώσει τη ζωή τους, όπως ακριβώς τη θέλουν, και δεν καταπιέζουν τον εαυτό τους σε τίποτα, τους φαίνεται ανώφελο να δώσουν προσοχή στα λόγια του Ιουλιανού. Τι έχει, ούτως ή άλλως να τους προσφέρει;

Αερολογίες για ψεύτικους θεούς, που δεν μπορούν να σταθούν απέναντι στον πραγματικό Θεό του χριστιανισμού∙ βαρετές περιαυτολογίες για τα δήθεν επιτεύγματά του και την προσωπική του αξία∙ την αδικαιολόγητη αποστροφή του για το θέατρο∙ την ανούσια σεμνοτυφία του ή τα γελοία γένια του;

Η περιγραφή του Ιουλιανού, όπως προκύπτει εδώ, είναι εξαιρετικά αρνητική και παρουσιάζει με ιδιαίτερα ειρωνικό τρόπο πλήθος ελαττωμάτων του αυτοκράτορα∙ τα οποία είναι μεν πραγματικά, αλλά τον αδικούν σε σχέση με τη συνολική του ταυτότητα. Ο Ιουλιανός υπήρξε φιλομαθής, εργατικός και πρόθυμος να ανανεώσει πλήρως την αυτοκρατορία, έστω κι αν ο τρόπος με τον οποίο επιχείρησε να πραγματοποιήσει τις επιδιώξεις του δεν ήταν ο πιο αποτελεσματικός.

θεατροφοβία: Κατά τα λεγόμενά του, ο Ιουλιανός πρωτοπήγε σε θέατρο όταν τα γένια του ήσαν περισσότερα από τα μαλλιά της κεφαλής του∙ και τότε, μόνο τρεις ή τέσσερεις φορές, από επίσημη υποχρέωση. [Γ. Π. Σαββίδης]

άχαρι σεμνοτυφία: Σύμφωνα με την φιλική μαρτυρία του Λιβάνιου (314-393), ο Ιουλιανός, αν δεν είχε παντρευτεί για πολιτικούς λόγους την αδελφή του Κωνσταντίου Β΄, θα είχε περάσει την ζωή του γνωρίζοντας τον έρωτα μόνο εξ ακοής. Παράβαλε και την συνοπτικήν αυτοπεριγραφή του: «το γένος εστί μοι παν αγροίκον, αυστηρόν, αδέξιον, αναφρόδιτον» (Μισοπώγων). [Γ. Π. Σαββίδης]

τα γελοία του γένεια: Ο Ιουλιανός είχε αρχίσει να τρέφει γενειάδα (φιλοσόφου) περί τα μέσα του 361, λίγο πριν έρθει σε ανοιχτή ρήξη με τον Κωνστάντιο. Αργότερα, έγραψε πως θέλησε να τιμωρήσει το πρόσωπό του, που η φύση το είχε πλάσει άσχημο. [Γ. Π. Σαββίδης]

A βέβαια προτιμούσανε το Χι,

α βέβαια προτιμούσανε το Κάππα· εκατό φορές. 

Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν -εύλογα- οι Αντιοχείς είναι πως θα προτιμούσαν, σε σύγκριση με τον Ιουλιανό, πολύ περισσότερο το Χι, δηλαδή τον Χριστό, και το Κάππα, δηλαδή τον Κωνστάντιο.

Ο Χριστός, αν και διακήρυξε την αξία της ηθικότητας και της εγκράτειας, δεν προσπάθησε ποτέ να τις επιβάλει στους ανθρώπους γύρω του∙ τους έδωσε την ελευθερία να επιλέξουν το πώς θα ζήσουν τη ζωή τους, έχοντας μόνο δηλώσει τις μελλοντικές συνέπειες των επιλογών αυτών. Από την άλλη, ο Κωνστάντιος Β΄, ο χριστιανός αυτοκράτορας, αν και στήριξε με πάθος τη χριστιανική θρησκεία και προσπάθησε, μάλιστα, να προωθήσει με κάθε τρόπο τον αρειανισμό, δεν κατόρθωσε, ωστόσο, να επηρεάσει όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας και ειδικά αυτές της Ανατολής∙ τουλάχιστον, όχι κατά τρόπο τέτοιο που να τον καταστήσει ανεπιθύμητο στην Αντιόχεια. Ο παρεμβατισμός, αντιθέτως, του Ιουλιανού, και ιδίως η οκτάμηνη παραμονή του στην Αντιόχεια, δημιούργησαν μεγάλη ενόχληση στους εκεί κατοίκους. Οι Αντιοχείς, άλλωστε, παρά τις σχετικές προσπάθειες του Ιουλιανού, δεν «ήταν ποτέ δυνατόν να απαρνηθούν την όμορφη διαβίωσή τους»∙ εκείνοι ήθελαν να παραμείνουν ανενόχλητοι και ακριβώς όπως ήταν: Χριστιανοί μεν, ανήθικοι δε.