Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Κριτήριο Αξιολόγησης [Θέμα: Γλώσσα]

Jacquie Gouveia

Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Κριτήριο Αξιολόγησης [Θέμα: Γλώσσα]

Μητρικής γλώσσης εγκώμιον

Κάθε άνθρωπος όπου γης διαθέτει ένα κοινό γνώρισμα: μαθαίνει εξ απαλών ονύχων τη μητρική του γλώσσα. Πρόκειται για ένα προνόμιο τού ανθρώπινου είδους που συμβαδίζει και ανατροφοδοτείται από το έτερο μεγάλο χάρισμα τού ανθρώπου, τον νου. Νόηση και μητρική γλώσσα ξεχωρίζουν τον άνθρωπο και μέσα από τη συγκρότηση κοινωνιών τού εξασφαλίζουν «ποιότητα ζωής». Αυτό το διπλό χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι, άλλωστε, αυτό που τον διαφοροποιεί ποιοτικά από όλα τα λοιπά έμβια όντα. Γιατί με τη μητρική του γλώσσα ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει τον κόσμο, αφού πρώτα τον συλλάβει με τον νου του. Το υπαρξιακό τρίπτυχο όντα τού κόσμου, έννοιες τού νου (με τις οποίες υπάρχουν για μας τα όντα) και σημασίες / λέξεις της μητρικής γλώσσας (με τις οποίες δηλώνονται οι έννοιες) περιλαμβάνει ως αναπόσπαστο συστατικό τη γλώσσα.

Μιλώντας για γλώσσα αναφερόμαστε πρωτίστως στη μητρική γλώσσα που είναι κτήμα όλων. Αυτό δε που διακρίνει τη μητρική γλώσσα από οποιαδήποτε άλλη, από μία ή περισσότερες ξένες γλώσσες που μαθαίνει κανείς, είναι ότι μόνο τη μητρική γλώσσα κατακτά εις βάθος, τόσο σε λογικό επίπεδο (γραμματική και συντακτική δομή - λεξιλόγιο) όσο και σε βιωματικό (συνθήκες πραγματικής χρήσης στη χώρα όπου ομιλείται μια γλώσσα). Γι’ αυτό οι γλωσσολόγοι επιφυλάσσουν για τη μητρική γλώσσα τον όρο κατάκτηση (acquisition), ενώ για τη γνώση μιας ξένης γλώσσας χρησιμοποιούν σκόπιμα έναν πιο «ήπιο» όρο, τον όρο (εκ)μάθηση (learning). Κατακτάς μόνο τη μητρική σου γλώσσα, ενώ κάθε άλλη απλώς την μαθαίνεις, περισσότερο ή λιγότερο καλά.

Αυτό που πρέπει να τονιστεί και που κατεξοχήν διακρίνει τη μητρική από μια ξένη γλώσσα είναι ότι για κάθε φυσικό ομιλητή η γνώση της μητρικής γλώσσας δεν είναι ένα απλό εργαλείο συνεννόησης («εργαλειακή αντίληψη»), αλλά είναι κύριο συστατικό της ταυτότητάς του, είναι ο πολιτισμός του μέσα από το ιστορικό εννοιολογικό φορτίο των λέξεων που χρησιμοποιεί, είναι η ψυχοσύνθεσή του και η νοοτροπία τού λαού του, είναι ο τρόπος που βλέπει και εκφράζει τον κόσμο του, είναι η σκέψη του, είναι η πατρίδα του. Είναι δηλ. όλα τα στοιχεία που συνιστούν την «αξιακή αντίληψη» της γλώσσας, μια έννοια που υπερβαίνει κάθε απλή χρηστική αντίληψη.

Η έννοια μιας «ενιαίας γλώσσας» για όλους ούτε υπήρξε ποτέ ούτε μπορεί να υπάρξει, γιατί θα προσκρούει πάντα σε μια αδήριτη γλωσσική πραγματικότητα, στην εγγενή διαφοροποίηση τής γλώσσας που διαμορφώνουν πάντα διαφορετικοί λαοί, με διαφορετικό πολιτισμό, ιστορία και νοοτροπία. Το μόνο που μπορεί να υπάρξει - και έχει υπάρξει κατά καιρούς - είναι μια ευρύτερης χρήσεως δεύτερη γλώσσα, μια ξένη δηλ. γλώσσα που χρησιμοποιείται ως lingua franca, γλώσσα επικοινωνίας για πρακτικές ανάγκες συνεννόησης, η οποία συχνά χαρακτηρίζεται υπεργενικευτικά και ως «κοινή γλώσσα».

Συνήθως θεωρούμε ως δεδομένη και συγκριτικά πιο εύκολη τη γνώση της μητρικής γλώσσας από εκείνη μιας ξένης γλώσσας. Η άποψη αυτή ισχύει με την έννοια ότι μια σημαντική παράμετρος της γλώσσας, το γλωσσικό περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία, ΜΜΕ κ.ά.), που παίζει καθοριστικό ρόλο στη γνώση της γλώσσας, συνοδεύει κατά φυσικό τρόπο μόνο τη μητρική γλώσσα. Έτσι, δεν είναι τυχαίο που φυσικοί ομιλητές χαρακτηρίζονται μόνο οι ομιλητές της μητρικής γλώσσας. Ωστόσο, θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι, αν ζήσει κανείς επί μακρόν στη χώρα όπου ομιλείται μια γλώσσα και ασχοληθεί συστηματικά με τη μάθησή της, τότε αποκτά μια βιωματική γνώση της μη μητρικής γλώσσας που μπορεί να εγγίσει τα όρια της κατάκτησης.

Τέλος, ακόμη και προκειμένου για τη μητρική γλώσσα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σε όλη τη ζωή μας, από την ώρα που γεννιόμαστε μέχρι βαθέος γήρατος, διατελούμε μονίμως «μαθητές» της μητρικής μας γλώσσας, η δε κατάκτησή της σ’ ένα απαιτητικό επίπεδο είναι πάντα «έργο ζωής».

Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Το Βήμα, 1 Φεβρουαρίου 2014

ΘΕΜΑΤΑ  

Α.1. Πώς τεκμηριώνει ο συγγραφέας την άποψή του πως η μητρική γλώσσα δεν είναι ένα απλό εργαλείο συνεννόησης; Να καταγράψετε την απάντησή σας σε μία παράγραφο 80-100 λέξεων.

Μονάδες 15

Α.2. Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η δεύτερη παράγραφος του κειμένου; (Μιλώντας για γλώσσα αναφερόμαστε... περισσότερο ή λιγότερο καλά.)

Μονάδες 5

Α.3. Να εντοπίσετε τα δομικά στοιχεία της δεύτερης παραγράφου του κειμένου. (Μιλώντας για γλώσσα αναφερόμαστε... περισσότερο ή λιγότερο καλά.)

Μονάδες 5

Β.1. Στις ακόλουθες φράσεις να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με άλλες συνώνυμες:

- Αυτό που πρέπει να τονιστεί και που κατεξοχήν διακρίνει τη μητρική από μια ξένη γλώσσα...

- Είναι δηλ. όλα τα στοιχεία που συνιστούν την «αξιακή αντίληψη» της γλώσσας...

- ... που παίζει καθοριστικό ρόλο στη γνώση της γλώσσας...

- ... γιατί θα προσκρούει πάντα σε μια αδήριτη γλωσσική πραγματικότητα...

Μονάδες 5

Β.2. Να γράψετε μία αντώνυμη λέξη για καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου: προνόμιο, διαφοροποιεί, σκόπιμα, διαφορετικοί, ευρύτερης.

Μονάδες 5

Β.3. Να διαχωρίσετε τα συνθετικά μέρη των ακόλουθων σύνθετων λέξεων κι ύστερα να γράψετε μια νέα σύνθετη λέξη χρησιμοποιώντας το β΄ συνθετικό καθεμιάς:

εξασφαλίζουν, συλλάβει, διακρίνει, υπερβαίνει, νοοτροπία.

Μονάδες 10

Β.4. Να σχηματίσετε προτάσεις με τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου:

συμβαδίζει, αναπόσπαστο, κατακτά, συνεννόησης, συστηματικά.

Μονάδες 5

Γ. Σε ένα άρθρο για την τοπική εφημερίδα του Δήμου σας να παρουσιάσετε την ιδιαίτερη αξία που έχει η καλή εκμάθηση της μητρικής γλώσσας για τους νέους τόσο σε ό,τι αφορά τον πνευματικό τομέα, όσο και τον κοινωνικό. (350-400 λέξεις)

Μονάδες 50

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α.1. Ο συγγραφέας προκειμένου να τεκμηριώσει την άποψή του αυτή τονίζει τον πολλαπλό ρόλο της μητρικής γλώσσας στη διαμόρφωση της ταυτότητας του κάθε ατόμου. Ειδικότερα, επισημαίνει πως η μητρική γλώσσα συνιστά καίριο τμήμα του εθνικού πολιτισμού, εφόσον οι λέξεις της εμπεριέχουν και υποδηλώνουν στοιχεία της ιδιαίτερης ιστορικής πορείας κάθε λαού. Επιπροσθέτως, η μητρική γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ψυχοσύνθεση του κάθε ατόμου, αλλά και εν γένει με τη νοοτροπία του κάθε λαού. Σε ό,τι αφορά, άλλωστε, το κάθε επιμέρους άτομο η μητρική γλώσσα φανερώνει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο βλέπει και εκφράζει την κοινωνική του πραγματικότητα. Ταυτίζεται, δηλαδή, υπό μία έννοια, με την ίδια του τη σκέψη. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, η μητρική γλώσσα κάθε ανθρώπου είναι η πατρίδα του.   

Α.2. Ο κύριος τρόπος ανάπτυξης της παραγράφου είναι αυτός της σύγκρισης αντίθεσης (συγκρίνεται ο βαθμός κατάκτησης της μητρικής γλώσσας με το επίπεδο εκμάθησης κάθε άλλης ξένης γλώσσας). Ενδεικτική ως προς αυτό η χρήση της λέξης «ενώ», όπως και του ρήματος «διακρίνει». 

Δευτερεύων τρόπος ανάπτυξης είναι αυτός της αιτιολόγησης (Γι’ αυτό οι γλωσσολόγοι...).

Α.3. Θεματική περίοδος: Μιλώντας για γλώσσα αναφερόμαστε πρωτίστως στη μητρική γλώσσα που είναι κτήμα όλων.

Σχόλια / λεπτομέρειες: Αυτό δε που διακρίνει τη μητρική γλώσσα από οποιαδήποτε άλλη, από μία ή περισσότερες ξένες γλώσσες που μαθαίνει κανείς, είναι ότι μόνο τη μητρική γλώσσα κατακτά εις βάθος, τόσο σε λογικό επίπεδο (γραμματική και συντακτική δομή - λεξιλόγιο) όσο και σε βιωματικό (συνθήκες πραγματικής χρήσης στη χώρα όπου ομιλείται μια γλώσσα). Γι’ αυτό οι γλωσσολόγοι επιφυλάσσουν για τη μητρική γλώσσα τον όρο κατάκτηση (acquisition), ενώ για τη γνώση μιας ξένης γλώσσας χρησιμοποιούν σκόπιμα έναν πιο «ήπιο» όρο, τον όρο (εκ)μάθηση (learning). 

Κατακλείδα: Κατακτάς μόνο τη μητρική σου γλώσσα, ενώ κάθε άλλη απλώς την μαθαίνεις, περισσότερο ή λιγότερο καλά.

Β.1. - Αυτό που πρέπει να τονιστεί και που κυρίως διαχωρίζει τη μητρική από μια ξένη γλώσσα...

- Είναι δηλ. όλα τα στοιχεία που αποτελούν/συγκροτούν την «αξιακή αντίληψη» της γλώσσας...

- ... που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη γνώση της γλώσσας...

- ... γιατί θα συγκρούεται πάντα με μια αδήριτη γλωσσική πραγματικότητα...

Β.2. προνόμιο // υποχρέωση

διαφοροποιεί // εξομοιώνει

σκόπιμα // ακούσια

διαφορετικοί // όμοιοι

ευρύτερης // περιορισμένης

Β.3. εξασφαλίζουν < εξ (επιτακτικό πρόθημα) + ασφαλίζω < ασφαλής (διασφαλίζω, ανασφαλής) 

συλλάβει < συν + λαμβάνω (απολαμβάνω, αναλαμβάνω, πρόσληψη)

διακρίνει < δια + κρίνω (επίκριση, ανάκριση)

υπερβαίνει < υπερ + βαίνω (ανάβαση, διάβαση, κατάβαση)

νοοτροπία < νους + τρόπος (ανατρέπω, εκτροπή)

Β.4. Η ελληνική οικονομία πρέπει να συμβαδίζει με τις οικονομίες των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η Μακεδονία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Ελλάδας.

Μέσα σε λίγα λεπτά κατέκτησε το δύσκολο ακροατήριο.

Η συνεννόηση είναι δύσκολη, όταν δεν μιλάμε την ίδια γλώσσα.

Ακολουθεί συστηματικά ένα αυστηρό πρόγραμμα μελέτης.

Γ. Τίτλος: Η μητρική γλώσσα ως μέσο πνευματικής και κοινωνικής ανάπτυξης

Πρόλογος: Στον πρόλογο θα πρέπει να γίνει συνοπτική παρουσίαση του θέματος με αναφορά στην άμεση διασύνδεση της μητρικής γλώσσας τόσο με τη δυνατότητα ουσιαστικής πνευματικής εξέλιξης, όσο και με την επιτυχή κοινωνικοποίηση του ατόμου.

Κύριο μέρος:

Μητρική γλώσσα & Πνευματικός τομέας

- Με τη συνδρομή της γλώσσας -κυρίως μέσω του γραπτού λόγου- το άτομο κατορθώνει να έρθει σε επαφή με τα πνευματικά δημιουργήματα παλαιότερων εποχών, αλλά και με το τρέχον γνωστικό υλικό των διαφόρων επιστημών, επιτυγχάνοντας τον εμπλουτισμό των γνώσεών του και φυσικά τη γενικότερη πνευματική του καλλιέργεια.

- Η γλώσσα, άλλωστε, αποτελεί το βασικό εργαλείο μετάδοσης γνώσεων, καθώς καθιστά εφικτή, όχι μόνο τη μελέτη γραπτών κειμένων, αλλά και τη διεξοδική προφορική παρουσίαση των γνωστικών αντικειμένων από τους διδάσκοντες, με την παράλληλη αποσαφήνιση εννοιών που δυσχεραίνουν το μαθητή.  

- Η σύνδεση της γλώσσας με τη συνολική ενίσχυση των πνευματικών και διανοητικών λειτουργιών του ατόμου είναι προφανής, υπό την έννοια πως ο γλωσσικός κώδικας αποτελεί βασικό φορέα σκέψης και συλλογισμών. Η διεύρυνση, επομένως, της γλωσσικής δεξιότητας του ατόμου, όπως και του λεξιλογίου του, προσφέρει το αναγκαίο υλικό για την επίτευξη νέων και πιο σύνθετων συλλογισμών, που ενισχύουν την αντιληπτική του ικανότητα.

- Η γλώσσα ως μέσο πειθούς ωθεί το άτομο στην ενίσχυση της ικανότητάς του να διαρθρώνει κατά τρόπο λογικό τις σκέψεις του, να σχηματίζει επιχειρήματα και να επιτυγχάνει έτσι την αποτελεσματικότερη δυνατή επικοινωνία.

- Ο γραπτός λόγος συνιστά βασικό μέσο διατήρησης του πνευματικού πολιτισμού ενός έθνους, παρέχοντας τη δυνατότητα στις νεότερες γενιές να γνωρίσουν τόσο τη λογοτεχνική όσο και την ιστορική παράδοση του τόπου τους.

- Με τη συνδρομή της γλώσσας το άτομο έχει την ευκαιρία να μελετήσει σημαντικά έργα, να γίνει αποδέκτης συστηματικής αγωγής, καθώς και να εμπλακεί σε διεξοδικές συζητήσεις με άλλα άτομα, αποκτώντας κατ’ αυτό τον τρόπο μια πληρέστερη εικόνα του πολυσύνθετου χαρακτήρα της κοινωνίας και της ανθρώπινης φύσης. Στοιχεία αναγκαία προκειμένου να απαλλαγεί από πιθανές προκαταλήψεις ή ξεπερασμένες απόψεις σχετικά με τους συνανθρώπους του. Η εικόνα του ατόμου για τον κόσμο διευρύνεται σημαντικά, προσφέροντάς του την πνευματική εκείνη απελευθέρωση που θα του επιτρέπει να συνυπάρχει με τους άλλους ανθρώπους, χωρίς να βρίσκεται υπό το καθεστώς ιδεοληψιών και αρνητικών προκαταλήψεων.  

Μητρική γλώσσα & κοινωνικός τομέας

- Η γλώσσα και ειδικότερα η μέσω αυτής δυνατότητα του διαλόγου καθιστά εφικτή την επικοινωνία, και άρα τη γνωριμία μεταξύ ατόμων, επιτρέποντας έτσι την κοινωνικοποίησή τους. Οι άνθρωποι κατορθώνουν χάρη στη γλώσσα να εδραιώσουν τις φιλικές και επαγγελματικές τους σχέσεις, όπως και τις σχέσεις έρωτα και αγάπης.

- Μέσω της γλώσσας το άτομο κατορθώνει να εξωτερικεύσει τα συναισθήματά του (είτε αυτά είναι θετικά είτε αρνητικά), επιτρέποντας την εδραίωση πιο ουσιαστικών σχέσεων με τα μέλη του κοινωνικού του περίγυρου.

- Επιπροσθέτως, καθίσταται εφικτή η διατύπωση των ιδεών και των απόψεων του ατόμου, στοιχείο που επιτρέπει στα άλλα άτομα να κατανοήσουν καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και να γνωρίσουν τις αντιλήψεις του για ουσιώδη κοινωνικά, πολιτικά ή πνευματικά ζητήματα. Θεμέλιο, άλλωστε, των διαπροσωπικών σχέσεων είναι η ανταλλαγή απόψεων και ιδεών, ώστε το κάθε άτομο να εξοικειώνεται με τον ιδιαίτερο τρόπο θέασης της κοινωνικής πραγματικότητας του άλλου προσώπου.

- Σε ό,τι αφορά, μάλιστα, τα πολιτικά θέματα, η γλώσσα και ο διάλογος επιτρέπουν την διατύπωση απόψεων, αλλά και την άσκηση κριτικού ελέγχου στις αποφάσεις και τις δράσεις των πολιτικών. Προκύπτει, έτσι, η ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών, εφόσον κάθε πολίτης μπορεί να έχει ενεργό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της χώρας.

Επίλογος: Στο πλαίσιο του επιλόγου γίνεται μια συνοπτική ανακεφαλαίωση των πιο σημαντικών σημείων από αυτά που έχουν ήδη αναπτυχθεί στο κύριο μέρος της έκθεσης. Εναλλακτικά, ο μαθητής μπορεί να προχωρήσει σε μια αξιολογική αποτίμηση της έννοιας που κλήθηκε να παρουσιάσει στο κύριο μέρος.