Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Ονοματοποίηση

Julie Niemela 

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Ονοματοποίηση

 Το όνομα και οι αντωνυμίες, στο πλαίσιο της οργάνωσης του μηνύματος, επιτελούν ορισμένες συντακτικές λειτουργίες (υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο, προσδιορισμοί). Συχνά όμως ο ομιλητής, για τις ίδιες αυτές λειτουργίες αισθάνεται την ανάγκη να χρησιμοποιήσει, αντί ονόματος ή αντωνυμίας, οποιοδήποτε άλλο στοιχείο της γλώσσας. Ο μηχανισμός ο οποίος επιτρέπει αυτή την ευελιξία στη γλώσσα, εμπλουτίζοντας σημαντικά τις επικοινωνιακές δυνατότητες, καλείται ονοματοποίηση. Για παράδειγμα, η ακόλουθη πρόταση δηλώνει ένα πλήρες μήνυμα:

 Οι τιμές θα αυξηθούν εξαιτίας της κρίσης του πετρελαίου.

 Προκειμένου να χρησιμοποιήσει το μήνυμα αυτό ως όρισμα (υποκείμενο) ενός ρήματος, ο ομιλητής έχει τις εξής δυνατότητες:

- Το ότι οι τιμές θα αυξηθούν εξαιτίας της κρίσης του πετρελαίου φοβίζει την κυβέρνηση.

- Η επικείμενη αύξηση των τιμών εξαιτίας της κρίσης του πετρελαίου φοβίζει την κυβέρνηση.

 Στα παραδείγματα αυτά το νέο μήνυμα εμπεριέχει το μήνυμα της αρχικής πρότασης ως όρισμα. Στο πρώτο παράδειγμα, ένα στοιχείο που δεν ανήκει στην κατηγορία του ονόματος (μια ολόκληρη πρόταση), χάρη στην πρόταξη του ουδέτερου οριστικού άρθρου το εμφανίζεται στο συντακτικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται τα ονόματα και λειτουργεί ως υποκείμενο. Στην περίπτωση αυτή έχουμε το φαινόμενο της κυρίως ονοματοποίησης (συντακτική ονοματοποίηση).

 Στο δεύτερο παράδειγμα ο ομιλητής, κατά την οργάνωση του μηνύματός του, επιλέγει αντί του ρήματος αυξάνομαι (θα αυξηθούν) το ονοματικό παράγωγό του (αύξηση). Επιλέγει δηλαδή μια διαφορετική στρατηγική επικοινωνίας, η οποία του επιτρέπει να επικεντρωθεί σε ένα όνομα (αύξηση) αντί σε ένα ρήμα (αυξάνομαι). Καταχρηστικά και αυτό το φαινόμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ονοματοποίηση, ειδικότερα «λεξιλογική ονοματοποίηση», αν και ουσιαστικά δεν πρόκειται για ονοματοποίηση, εφόσον δεν έχουμε τη χρήση ενός «μη ονόματος» σε λειτουργία ονόματος, αλλά απλώς επιλογή ονόματος αντί ρήματος από την ίδια ρίζα. Καθώς η «λεξιλογική ονοματοποίηση» βασίζεται στον σχηματισμό λέξεων, έχει τους περιορισμούς ως προς την παραγωγικότητα και τις σημασιολογικές ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν το λεξιλόγιο.

 Η ονοματοποίηση εξυπηρετεί τη δημιουργία ονομάτων με συντακτικά ή λεξιλογικά μέσα. Η βάση της ονοματοποίησης μπορεί να είναι ένα στοιχείο οποιασδήποτε κατηγορίας. Στα ακόλουθα παραδείγματα παρουσιάζεται η ονοματοποίηση του επιθέτου διπλανός-διπλανή-διπλανό και του συνδέσμου και.

- Μπορείς να χρησιμοποιήσεις το βιβλίο του διπλανού σου.

- Το και είναι ο συχνότερος σύνδεσμός.

Το προϊόν της ονοματοποίησης είναι στοιχείο με τα χαρακτηριστικά του ονόματος, δηλαδή στοιχείο που έχει αναφορά στον κόσμο της πραγματικότητας.

 «Λεξιλογική ονοματοποίηση»

Ο ομιλητής μπορεί να χρησιμοποιήσει τη λεξιλογική ονοματοποίηση όταν έχει στη διάθεσή του ένα λεξιλογικά καθιερωμένο όνομα, το οποίο παράγεται από το αντίστοιχο ρήμα ή επίθετο. Σε σύγκριση με τη συντακτική ονοματοποίηση, η λεξιλογική έχει διάφορα μη συστηματικά χαρακτηριστικά όπως οι περιορισμοί στην παραγωγικότητα και οι σημασιολογικές ιδιαιτερότητες των παραγώγων.

Σε γενικές γραμμές το παράγωγο όνομα διατηρεί τα συντακτικά χαρακτηριστικά του στοιχείου που αποτελεί τη βάση της παραγωγής. Στην περίπτωση της παραγωγής από ρήμα, τα ορίσματα του ρήματος χρησιμοποιούνται ως συμπληρώματα του ονόματος. Το όνομα που παράγεται από ένα αμετάβατο ρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με γενική που δηλώνει τον μετέχοντα ο οποίος έχει λειτουργία υποκειμένου του ρήματος:

 το σπίτι κατέρρευσε = η κατάρρευση του σπιτιού

 Το όνομα που παράγεται από ένα μεταβατικό ρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με γενική που δηλώνει τον μετέχοντα που έχει λειτουργία αντικειμένου του ρήματος και με έναν εμπρόθετο προσδιορισμό που δηλώνει τον μετέχοντα που έχει λειτουργία υποκειμένου του ρήματος:

 ο μεσίτης πούλησε το σπίτι = η πώληση του σπιτιού από τον μεσίτη

Προτασιακά συμπληρώματα του ρήματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν και με το αντίστοιχο όνομα:

επιθυμεί να αποχωρήσει = η επιθυμία του να αποχωρήσει

Προθετικά σύνολα με λειτουργία προσδιορισμού ή συμπληρώματος του ρήματος εμφανίζονται με την ίδια μορφή και κατά την ονοματοποιημένη χρήση:

έρχεται στην πατρίδα = ο ερχομός στην πατρίδα

Επιρρήματα που προσδιορίζουν το ρήμα αντιστοιχούν σε επίθετα που προσδιορίζουν το όνομα:

οδηγάει γρήγορα = η γρήγορη οδήγηση

Τα ορίσματα και οι προσδιορισμοί του ρήματος μπορούν λοιπόν να χρησιμοποιηθούν και με το παράγωγο όνομα. Φυσικά τα παρεπόμενα του ρήματος, όπως ο χρόνος, η τροπικότητα και το ποιόν της ενέργειας, δεν διακρίνονται κατά την ονοματοποίηση.

Κατά την παραγωγή με επιθετική βάση, το όνομα διατηρεί τα συμπληρώματα και τους προσδιορισμούς του επιθέτου. Προθετικά σύνολα με λειτουργία προσδιορισμού ή συμπληρώματος του επιθέτου εμφανίζονται με την ίδια μορφή και με το αντίστοιχο όνομα. Επιρρήματα που προσδιορίζουν το επίθετο αντιστοιχούν σε επίθετα που προσδιορίζουν το όνομα.

ανεξάρτητος από την παράταξη = ανεξαρτησία από την παράταξη

απόλυτα αθώος = η απόλυτη αθωότητα

Ορίσματα και ονοματοποίηση

Το σημαντικότερο συντακτικό χαρακτηριστικό όταν ομιλητής επιλέγει όνομα αντί ρήματος είναι η χρήση των ρηματικών ορισμάτων. Τα ορίσματα των αμετάβατων και μεταβατικών ρημάτων εμφανίζουν διαφορετική χρήση ως προσδιορισμοί του αντίστοιχου ονόματος.

Τα αμετάβατα ρήματα συνδυάζονται με έναν μετέχοντα. Ο μόνος μετέχων των αμετάβατων ρημάτων έχει λειτουργία υποκειμένου, η οποία δηλώνεται με ονομαστική πτώση:

δράση/κατάσταση: ρήμα // υποκείμενο: ονομαστική (μετέχων: όνομα)

ευδαιμονεί                          η χώρα

ακτινοβολεί                        ο ήλιος

ουρλιάζει                            το παιδί

σκύβει                                 η γιαγιά

οπισθοχωρεί                       το στράτευμα

έρχεται                                ο Γιάννης

Με το όνομα ο μοναδικός μετέχων των αμετάβατων ρημάτων δηλώνεται με πτώση γενική (γενική υποκειμενική).

- Ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρονται είμαι βέβαιος ότι δεν εκφράζει τον ίδιο τον πρωθυπουργό.

- Η συμπεριφορά τους είμαι βέβαιος ότι δεν εκφράζει τον ίδιο τον πρωθυπουργό.

δράση/κατάσταση: όνομα // γενική υποκειμενική (μετέχων: όνομα)

η ευδαιμονία                         της χώρας

η ακτινοβολία                       του ήλιου

το ουρλιαχτό                         του παιδιού

το σκύψιμο                            της γιαγιάς

η οπισθοχώρηση                    του στρατεύματος

ο ερχομός                               του Γιάννη

Τα μεταβατικά ρήματα συνδυάζονται με δύο μετέχοντες: έναν μετέχοντα με λειτουργία υποκειμένου, η οποία δηλώνεται με ονομαστική πτώση και έναν ή δύο ακόμη μετέχοντες. Με το όνομα, όταν δηλώνεται μόνο ο μετέχων σε λειτουργία υποκειμένου, τότε χρησιμοποιείται με γενική υποκειμενική, όπως και με τα αμετάβατα ρήματα.

- Θα καταθέσει ως ειδικός.

- Η κατάθεσή του ως ειδικού θα έχει ιδιαίτερη βαρύτητα.

- Ο άνθρωπος δημιούργησε πνευματικά.

- Ουσιαστικά ζω μέσα στον «Κόσμο 3» του Karl Popper -δηλαδή τον κόσμο που περιέχει όλα τα πνευματικά δημιουργήματα του ανθρώπου.

Ορισμένα ρήματα συνδυάζονται με έναν μετέχοντα σε λειτουργία αντικειμένου που δηλώνεται με πτώση αιτιατική. Με το όνομα ο μετέχων αυτός δηλώνεται επίσης με πτώση γενική (γενική αντικειμενική).

- Ενθαρρύνουν τις συγκεντρώσεις επιχειρήσεων.

- Ένας επιπλέον τρόπος να ενισχυθεί η πρωτοβουλία είναι η ενθάρρυνση των συγκεντρώσεων επιχειρήσεων με διακλαδικές συνδέσεις.

- Προστατεύουν τις μειονότητες.

- Μία από τις ευγενέστερες αρχές του ανθρωπιστικού κινήματος είναι η προστασία των μειονοτήτων.

Κατά συνέπεια, η χρήση της γενικής με ονόματα που παράγονται από μεταβατικά ρήματα είναι αμφίσημη: δηλώνει είτε τον μετέχοντα που αντιστοιχεί στο αντικείμενο είτε τον μετέχοντα που αντιστοιχεί στο υποκείμενο του ρήματος. Η ερμηνεία της γενικής γίνεται κατανοητή από τα συμφραζόμενα. Όταν ο ομιλητής θέλει να δηλώσει και τους δύο μετέχοντες με το όνομα, δεν χρησιμοποιεί δύο γενικές, αλλά δηλώνει τον μετέχοντα με λειτουργία υποκειμένου με ένα προθετικό σύνολο με την πρόθεση από κατά το πρότυπο της παθητικής διάθεσης. Η δήλωση του μετέχοντα αυτού δηλαδή πραγματοποιείται μέσω ενός προθετικού συνόλου του ποιητικού αιτίου.

- Οι βουλευτές τον αμφισβητούν.

- Μετά από τις διάσπαρτες αμφισβητήσεις του από βουλευτές, τώρα βλέπει μια ομάδα 24 βουλευτών να ζητεί την αποχώρησή του.

- Τα έργα των τελευταίων χρόνων αναβαθμίζουν το βιοτικό επίπεδο.

- Είναι αναμφισβήτητη η αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου από τα έργα των τελευταίων ετών.

- Η πλημμύρα κατέστρεψε τον φράχτη.

Η καταστροφή του φράχτη από πλημμύρα μας πρόσθεσε μια νέα σκοτούρα.

- Μια οργάνωση αγνώστων δολοφόνησε ένα δημόσιο πρόσωπο.

- Η δολοφονία ενός δημοσίου προσώπου από μια οργάνωση αγνώστων αποτελεί τη μέγιστη πρόκληση για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με τη λογική που λειτουργούν στην εποχή μας.

[Πηγή: Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης – Γ. Μπαμπινιώτης, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα]